Dünya birliyində geosiyası və iqtisadi hökmranlıq uğrunda rəqabət mübarizəsi ən çox Birləşmiş Ştatlarla Qərbi Avropa arasındadır. Ayrı-ayrı ölkələrin – AB üzvlərinin (AFR, Fransa, Böyük Britaniya və Italiya) maliyyə-kredit sistemlərinin analizi Avropanın inteqrasiya birliyinin əsas struktur elementlərinin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Lakin Avropa Birliyi bir çox hallarda dünya maliyyə bazarında özünün institusional və hüquqi formaları olan müstəqil iştirakçı kimi çıxış edir. Həm də beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində ayrı-ayrı Avropa dövlətlərinin rollarının minimallaşdırılması tendensiyası nəzərə çarpır. Bu ölkələr arasında iqtisadi, hüquqi və digər sərhədlərin silinməsi isə nəticədə onun vahid maliyyə-kredit sistemi olan bir dövlət kimi nəzərdən keçirilməsinə gətirib çıxarır.
2004-cü ilin yazına kimi Avropa birliyinə 15 ölkə daxil idi: Avstriya, Belçika, Böyük Britaniya, Yunanıstan, Danimarka, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lüksemburq, Niderland, Portuqaliya, Finlandiya, Fransa, AFR və Isveç. Bu ölkələrin əhalisinin ümumi sayı 373 milyon nəfər, ərazisi 2364 min kvadrat kilometrdir. 2004-cü ilin ortalarından başlayaraq, daha 10 dövlət AB-nin tamhüquqlu üzvü oldu: Çexiya, Slovakiya, Sloveniya, Kipr, Macarıstan, Polşa, Malta, Estoniya, Latviya, Litva. Nəticədə Avropa Birliyi dünyanın iri iqtisadi dövləti oldu. Avropa Birliyinin iqtisadi inkişaf templəri pozitiv stabilliyi ilə fərqlənir. Əgər 1996-cı ildə real ÜDM-in artımı 1,6% təşkil edirdisə, 2000-ci ildə bu göstərici 3,4%-ə çatmışdır. Lakin 2001-ci ildə iqtisadi artım tempi 1,5%-ə enmiş, 2002-ci ildə 0,9%, 2003-cü ildə 1,9% təşkil etmişdir. Avropa Birliyinin makroiqtisadi göstəricisinin analizində, adətən, «avro zonasına» daxil olan daha inkişaf etmiş dövlətlərin analoji parametrlərini ayrıca nəzərdən keçirirlər. Bunlar daha sıx iqtisadi inteqrasiyaya çatmış və nəticədə vahid valyutanı tətəbiq etmək imkanına malik olmuş ölkələrdir. Yuxarıda adı çəkilən 15 ölkədən yalnız üçü «avro zonasına» daxil olmur. Bunlar Böyük Britaniya, Danimarka və Isveçdir.
Cədvəl 9.1
Avropa Birliyində və «avro zonasında» real ÜDM-un artımı, əvvəlki ilə nəzərən %-lə
|
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
|
AB
Avro zonası
|
2,8
2,4
|
2,4
2,2
|
1,6
1,4
|
2,5
2,3
|
2,9
2,9
|
2,8
2,8
|
3,4
3,5
|
1,5
1,4
|
0,9
0,8
|
1,9
1,8
|
Avropa Birliyində, xüsusilə «avro zonasında» istehlak qiymətlərinin orta illik artımı yüksək olmasa da, 2% həddini – Avropa mərkəzi bankının monetar siyasətinin istiqamətini aşmırdı. Əgər 1996-cı ildə «avro zonasında» inflyasiya sürəti 2,2 %, 1997-ci ildə 1,6 %, 1998 və 1999-cu illərin hər birində 1,1%, 2000-ci ildə 2,1% idisə, 2001 və 2002-ci illərdə bu göstərici 2,3%-dən çox təşkil etmişdir.
Avro Birliyi ölkələrində əmək bazarının vəziyyəti kifayət qədər çətindir. Ayrı- ayrı Avropa ölkələrində, məsələn, AFR-də, Fransada və Italiyada işsizliyin yüksək səviyyəsi səbəbindən, 1990-cı illərdə AB-də bu göstərici çox yüksək olmuş və işçi qüvvəsi sayının 10%-ni üstələmişdir. Yalnız 1998-ci ildə işsizlik səviyyəsinin azalma tendensiyası qeyd olunmuş və 2002-ci ildə bu göstərici artıq 7,6% təşkil etmişdir (cədvəl 9.2).
Cədvəl 9.2
Işsizliyin səviyyəsi, işçi qüvvəsinin sayının % tərtibi ilə
|
1993
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
2000
|
2001
|
2002
|
|
10,1
|
10,5
|
10,1
|
10,2
|
10,0
|
9,4
|
8,7
|
7,8
|
7,4
|
7,6
|
Beynəlxalq əmək bölgüsündə və beynəlxalq ticarətdə Avropa Birliyinin iştirakı çox böyükdür və aşağıdakı göstəricilər də bunu sübut edir. Dünya ticarətində AB-nin payı 39,1%, ÜDM-də ixracatın payı 10,2% təşkil edir, ticarət dövriyyəsinin nəzərə alınması şərti ilə birlik daxilində bu ölkələrin ÜDM-də ixracat payı orta hesabla 30%-ə çatır. Son göstərici ilə ölçülə bilən iqtisadiyyatın açıqlıq səviyyəsi AB-nin bəzi ölkələrində daha yüksəkdir. Məsələn, Belçikada və Irlandiyada bu göstərici 60%-i üstələyir. «Avro zonası» ölkələrində mal və xidmətlərlə xarici ticarətin aktiv saldosu 2000-ci ildə 46,3 milyard avroya qədər azalmışdır. Əvvəlki ildə bu göstərici 71,6 milyad avro olmuşdur. Bu ölkələr qrupunda həmin göstərici 2002-ci ilin üçüncü rübündə ÜDM-in 3,1%-ini təşkil etmişdir. Avropa Birliyinin bütün ölkələrinə gəlincə, nəzərdən keçirilən dövrdə mal və xidmətlərin xarici ticarətinin aktiv saldosu ÜDM-in 2,1%-inə çatmışdır. Malların xarici ticarətinin saldosu müsbət olaraq qalmış, lakin daha
əhəmiyyətli şəkildə – 51,2 milyard avrodan 12,6 milyard avroya qədər azalmışdır. 2002-ci ilin noyabrında isə «avro zonası» ölkələrinin ticarət balansının profisiti 9,9 milyard avro təşkil etmişdir. Bununla belə, AB-də analoji göstərici daha az – 0,8 milyard avro idi. «Avro zonası» ölkələrinin ödəniş balansının cari əməliyyat hesabının kəsiri investisiya gəlirlərinin və cari transfertlərin qarşılıqlı hərəkətinin mənfi saldosunun yüksək məbləğləri ilə şərtlənmiş və 1999-cu ildə ÜDM-in 0,1%-indən 2000-ci ildə 0,4%-inə qədər artmışdır.
Ümumilikdə, Avropa Birliyinin dünya maliyyə –kredit münasibətləri sistemində rolu və yeri AB-nin ayrı- ayrı ölkələri tərəfindən vahid pul vahidi - avronun tətbiqindən sonra əsaslı şəkildə dəyişdi. Avropa Birliyi dövlətlərinin atdığı və presedenti olmayan bu addım Avropada iqtisadi inteqrasiya prosesinin son məqsədlərindən biridir. Hələ birliyin özündən də əvvəl yaranmış Avropa Biriliyi pul sisteminin əsas hissəsi avrodur.
