Vergi ödəniş sistemi əsasən büdcənin gəlir hissəsini müəyyənləşdirir. Ona görə də ABŞ- ın vergi sistemi öz strukturu etibarilə büdcə sistemi ilə oxşardır və federal büdcə, ştat və yerli orqan büdcələrinin gəlirlərinin əsas mənbəyidir. Federal hökumət bütün vergi daxilolmalarının 70%-ni, ştat hökumətləri -20%-ni, yerli orqanlar 10%-ni alır.
XIX əsrdə ABŞ-ın federal büdcəsi əsasən gömrük rüsumlarından, aksiz ödənişlərindən, o cümlədən dövlət torpaqlarının satışından gələn gəlirlərdən formalaşırdı. 1861-1865-ci illərin Vətəndaş müharibəsinə qədər federal büdcə əsasən balanslaşdırılmış şəkildə idi və gəlir hissələrinin formalaşdırılmasında ciddi gərginliklərlə üzləşmirdi. Müharibənin gedişində xərclər büdcə daxilolmalarını əhəmiyyətli şəkildə üstələdi və federal xəzinənin dolurulması üçün müvəqqəti fövqəladə federal gəlir vergisindən istifadə olunmağa başlandı.
1929-cü ilin maliyyə böhranı federal büdcənin qeyri balanlaşdırılmasına gətirib çıxarldı. Bu, əsasən on milyonlarla sıravi vergi ödəyicisinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və gəlir vergisi yığımlarının mütləq və nisbi ölçülərinin kəskin şəkildə azalması ilə əlaqədar idi. 1934-cü ildə gəlir vergiləri federal gəlirlərin cəmi 14%-ni təmin etmişdir. Korporasiyaların qazancına düşən vergilərin payı 12% təşkil edir, daxilolmaların üçdə biri isə aksiz rüsumların payına düşürdü.
Ikinci dünya müharibəsinin axırında, 1944-cü ildə fərdi gəlir vergilərinin xüsusi çəkisi 45%-ə çatdı, korporasiya gəlirlərinə düşən vergi 34%, aksizlərə -11%, sosial təminat fondlarına ayırmalar 8% oldu. Buna səbəb hərbi istehsalın inkişafı və əmək qabiliyyətli əhalinin tam məşğulluğu nəticəsində ölkənin iqtisadi potensialının sürətlə artması idi. 1960-cı illərin ortalarında və 1980-ci illərin birinci yarısında həyata keçən vergi islahatları federal gəlirlərin təkmilləşmiş strukturunu dəyişmədi.
Federal vergilərin müasir strukturu səkkiz mövqedən ibarətdir:
- fərdi gəlir vergiləri (2001-ci ilin federal büdcəsinin gəlir hissəsinin 48%-i);
- sosial təminat fondlarına vergi ödəmələri (34%);
- korporasiyaların qazancından gələn vergi (10%);
- aksiz rüsumlar (4%);
- miras və hədiyyədən gələn vergi;
- gömrük rüsumları;
- istehlak mallarının pərakəndə satışından gələn vergilər;
- daşınan və daşınmaz mülkiyyətə düşən vergi.
Son dörd vergi növünün yekun payı 2001-ci ilin federal büdcəsində 4% təşkil etmişdir.
Amerikanın vergi sistemində daha böyük əhəmiyyət kəsb edən vergilər birbaşa vergilərdir, yəni şəxsi gəlirlərə düşən vergilər (fərdi gəlir vergisi), sosial təminat fondlarına məqsədli ayırmalar, korporasiyaların qazancına düşən vergilərdir.
ABŞ-da fərdi gəlir vergisi üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər xarakterikdir:
- vergi qoymanın proqressivliyi;
- vergi ayırmalarının diskretliyi – hər bir daha yüksək dərəcə yalnız üzərinə vergi qoyulmuş məbləğin ciddi şəkildə müəyyənləşdirilmiş hissəsinə tətbiq olunur;
- vergi dərəcələrinin qanunverici qaydada müntəzəm şəkildə dəyişməsi;
- vergi qoymanın universallığı – gəlir məbləğlərinin bərabərliyi halında, adətən, eyni vergi dərəcələri təsir göstərir;
- çoxlu sayda məqsədli güzəştlərin, imtiyazların və istisnaların olması;
- sosial təminat fondlarına vergi yığımlarından xüsusiləşmə;
- üzərinə vergi qoyulmayan fərdi gəlirlərin qeyd olunmuş minimal səviyyəsi.
Son illər ərzində amerikalıların varlı təbəqələrinə düşən gəlir vergisinin son hədd dərəcəsi dayanmadan azalırdı: 1954 -1962-ci illərdə bu rəqəm 91%, 1962 -1981-ci illərdə 70%, 1981-ci ildən 50% olmuşdur. Nisbətən yaxın vaxtlara qədər fərdi gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi 39,6%, minimal dərəcəsi 15% idi. Lakin kiçik C.Buş administrasiyasının Ağ Evə gəlişi dəyişikliklər törətdi. Inauqurasiyadan 2,5 həftə sonra «Vergilərin azaldılması barədə prezident proqramı» nəşr olundu. Proqrama əsasən gəlir vergisinin mövcud beşdərəcəli şkala cədvəli (15, 28, 31, 36 və 39,6%) vergi dərəcələri daha kiçik olan yeni dörddərəcəli şkala ilə (10, 15, 25 və 33%) əvəz olundu. Bu proqram sayəsində 6 milyon amerikalı vətəndaş vergidən tamamilə azad olur, iki uşağı olan orta səviyyəli amerikalı ailə isə hər il 1600 dollarına qənaət edir. Proqram çərçivəsində varisliyə görə verginin ləğv edilməsi gözlənilir. Bu verginin maksimal dərəcəsi 50%-ə çatmışdır. 2003-cü ilin əvvəlində Amerika prezidenti ABŞ iqtisadiyyatının sağlamlaşdırılmasına dair onillik plan elan etdi. Planın əsas maddəsi dividendlərə düşən verginin ləğv edilməsi idi. Vergi azalmalarının ümumi həcmi 674 milyard dollar tərtibində qiymətləndirilir. C.Buş öz çıxışlarında qeyd edir ki, vergilərin azaldılması iqtisadiyyatın stimullaşdırılmasının ən yaxşı üsuludur. Onun fikrincə, dividendlərə düşən vergilərin ləğv edilməsi iş aktivliyinin və alıcılıq qabiliyyətinin artımına gətirib çıxaracaq, fond bazarı canlanacaq, səhmlər isə orta hesabla 10% yüksələcək.
Federal vergi sisteminin böyüklük etibarilə ikinci hissəsi – sosial təminat fonduna ödəmələr – bir neçə ünsürdən ibarətdir. Ona sosial sığorta məqsədləri üçün vergi, səhiyyə xidmətinin təmin edilməsi üçün vergi, ayrıca vergi formasında işsizlik üzrə federal yardım fonduna ödəmələr daxildir. Iş verənlər və işçilər üçün vergi dərəcəsi eynidir:1999-cı il üçün 72600 dollar və 2000-ci il üçün 76200 dollar vergi məbləğinin maksimal ölçüsündə 6,2%. Bu verginin ödənilməsi üçün hər bir işə götürən ödənilmiş əmək haqqının və digər mükafatların tam məbləğindən ayırmalar aparır. Beləliklə, vergi yığımlarının ümumi ölçüsü əmək haqqı fondunun 12,4%-ni təşkil edir.
Korporasiyaların qazancına düşən vergi isə əsasən istehsal kapitalına malik olan varlı amerikalılardan pulların tutulma formasıdır. Bu vergi 1986-cı ilin vergi islahatından sonra üçdərəcəli şkala üzrə tutulmağa başladı: gəlirin ilk 50 min dollarına 15%, gəlirin növbəti 25 min dollarına 25% və bu məbləğdən yuxarı gəlirə 34%. 1990-cı illərdə vergi dərəcələrinin şkalası səkkiz pilləyə qədər artırılmışdır (cədvəl 2.5.).
Cədvəl 2.5
Korporasiyaların gəlirinə düşən federal vergi dərəcələri
Üzərinə vergi qoyulmuş gəlirin ölçüsü, dollar |
Dərəcə, %
|
|
50000-dən az
50001 -75000
75001 -100000
100001 -335000
335001 – 10000000
10000001 – 15000000
15000001 – 18333333
18333333-dən çox
|
15
25
34
39
34
35
38
35
|
ABŞ aksizləri yanacaq məhsullarına düşən vergilərə – benzin, dizel yanacağı, aviasiya üçün ağ neft; sənaye məhsulları vergilərinə – avtomobil şinləri, idman balıqçılığı və ovçuluğu üçün ləvazimat, səhiyyə vaksinləri və aktiv preparatlar; nəqliyyat və kommunikasiya vergilərinə, təbiəti mühafizə rüsumlarına bölünürlər.
ABŞ-ın vergi sisteminin ikinci hissəsi ştatların və yerli hakimiyyət orqanlarının vergiləridir. ABŞ-da hər bir ştat Konstitusiyaya uyğun olaraq bütün sahələrdə suverenliyə malikdir. Lakin sırf federal hakimiyyətin müstəsna hüququ olan və Konstitusiya tərəfindən və ya federal qanunlarla qadağan edilmiş məsələlər istisna təşkil edir. Belə dövlət quruluşunun nəticəsi dünyanın heç bir digər ölkəsində olmadığı kimi vergi siyasətinin və vergi administrasiyasının mərkəzdən qaçmasıdır.
Büdcə ştatlarının əsasını satışa (istehlak) qoyulan vergilər, yerli büdcələrin əsasını isə mülkiyyətə qoyulan vergilər təşkil edir. Göstərilən vergilər büdcələrin daxilolma strukturunda son illər 55-60% təşkil etmişdir.
Ştatların vergi gəlirlərinin təqribən 30%-i satışdan gələn ümumi vergilərə və fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisinə, 10% -korporasiya gəlirlərindən tutulan vergilərə, 20% - aksizlərə (avtomobil yanacağına düşən vergi payı tütün məmulatlarına və alkoqollu içkilərə düşən aksizlərin payından çox böyükdür) düşür. Digər vergilər (lisenziya rüsumları və faydalı qazıntıların hasilat vergiləri) ştatların gəlirlərinin təqribən 10%-ni təşkil edir. Işsizliyə və iş qabiliyyətinin itirilməsinə görə yardımların ödənilməsi üzrə sığorta fondlarına ayırmalar da 10% təşkil edir. Ştatların bütün gəlirlərinin 20%-i federal hakimiyyətin əsasən məqsədli təyinatlarla bağlı köçürmələridir: əhalinin kasıb təbəqələrinə kömək göstərilməsi, yol və körpülərin tikilməsi və s.
Müxtəlif ştatların gəlir strukturu əhəmiyyətli şəkildə fərqlənir. Bütün vergilər hər ştatda tətbiq olunmur. Ştatların iqtisadi vəziyyəti, xüsusilə iqtisadi əhəmiyyətli təbii resurslara görə çox fərqlənir. Beş ştatda satışdan gələn ümumi vergi yığılır, doqquz ştatda geniş baza ilə fərdi gəlir vergisi yığılır, beş ştatda isə korporasiya gəlirlərindən vergi yığılmır.
Vergi bazaları və vergi dərəcələri də çox fərqlənirlər. Müxtəlif ştatlarda korporasiyalara qoyulan gəlir vergisinin dərəcə diapazonu 1%-dən 12%-ə qədər dəyişir. Bəzi ştatlarda isə bu vergi heç yoxdur. Vergi daxilolmalarının mənbələrinə görə aşağıdakılar seçilirlər: Alyaska ştatı gəlirlərinin böyük hissəsini təbii resursların (əsasən neftin) hasilatından gələn vergilərdən əldə edir, Vayominq analoji mənbədən gəlirlərinin 40%-ni əldə edir. Florida və Vaşinqton ştatları fərdi gəlir vergisi yığmır və öz gəlirlərinin 60%-dən çoxunu ümumi satış vergisindən əldə edirlər. Nyu –Hempşir ştatında gəlirlərin 45%-i satışdan gələn seçmə vergilərin payına düşür. Delaver ştatı vergi daxilolmalarının 20%-ni onun ərazisində yerləşən korporasiyaların mənzil qərargahlarından yığılan imtiyazlı rüsumların hesabına əldə edir. Oreqon ştatında satışdan vergi yoxdur, lakin daxilolmaların 70%-i gəlir vergisinin payına düşür (Massaçusets və Nyu -York ştatlarında – 60%-dən çox).
Yerli vergilər üç əsas qrupa bölünür.
Birinci qrup – yerli hakimiyyət orqanlarının birbaşa və dolayı vergiləridir. Bu vergilər yalnız yerlərdə toplanır. Əmlak və peşə vergiləri, varisliyə və hədiyyələrə qoyulan vergilər birbaşa vergilərə aid edilir. Satışa, mühərrik yanacağına, tütün məmulatlarına və spirtli içkilərə qoyulan vergilər dolayı vergilərdir.
Yerli vergilərin ikinci qrupu ümumdövlət vergilərinə əlavələri ifadə edir. Bu vergilərə fərdi gəlir vergiləri və korporativ vergilər aiddir.
Yerli gəlirlərin üçüncü qrupu nəqliyyat vasitələrinə, itlərin saxlanmasına, mənzərələrə, mehmanxanalara qoyulan vergilər, kommunal rüsumlar və başqalarıdır. Istehlak vergiləri arasında aşağıdakılar var: avtomaşınların qeydiyyatına və avtomobilin parkovkasına qoyulan vergilər, yanacağa qoyulan aksiz, avtostradalardan istifadə vergisi. Sonuncu vergi ştatların və şəhərlərin büdcələri arasında bölüşdürülür. Vergi dərəcəsi avtomobilin növündən asılıdır. Vergilərin bu qrupu, prinsipcə, nə dövlət, nə də yerli büdcələr üçün böyük iqtisadi əhəmiyyət kəsb etmir.
Əsas yerli vergilər aşağıdakılardır: əmlak vergisi, satış və dövriyyədən ümumi vergi, fərdi gəlir vergisi, alışa qoyulan ümumi vergi, korporativ vergi, varisliyə və hədiyyəyə qoyulan vergi.
Əmlak vergisi vergi daxilolmalarının ən əhəmiyyətlisidir. Onun bütün gəlirləri, demək olar ki, yerli büdcələrə məxsusdur. Üzərinə əmlak vergisi qoyulmuş obyektlər müxtəlif ərazilərdə müxtəlifdir. Bəzi yerlərdə yalnız daşınmaz əmlak – torpaq, onun üstündə olan tikililər və daimi qurğular, bəzi yerlərdə daşınan əmlak – maşınlar, avadanlıqlar, mal ehtiyatları və s. və aksizlər, istiqrazlar (vergisizlər istisna olmaqla), ipotekalar daxil olmaqla daşınmaz əmlak vergiyə cəlb olunur.
Bəzi hallarda əmlak vergisinin dərəcəsini hesablamaq üçün alınacaq gəlir məbləğini üzərinə vergi qoyulmuş əmlak dəyərinə bölürlər. Digər hallarda isə əmlak vergisinin dərəcəsini hesablamaq üçün qiymətləndirici dəyərin müəyyən faizini müəyyənləşdirirlər. Qiymətləndirmə iki-üç ildə bir dəfə həyata keçirilir. Son illər ABŞ-da əmlakın qiymətləndirici dəyəri orta hesabla bazar dəyərinin 30-35%-nə bərabər olurdu. Verginin faiz dərəcəsi administrasiyanın keçirdiyi referendumda müəyyənləşdirilir və 1%-dən 3%-ə qədər dəyişir.
Satışa qoyulan ümumi vergi 1933-cü ildə depressiya dövründə, bütün səviyyəli büdcələrə gələn daxilolmaların kəskin şəkildə artırılması məqsədilə tətbiq edilmişdir. Bu vergilərdən gələn gəlirlərin 1990-ci illərin birinci yarısında yerli büdcələrdə əhəmiyyətli şəkildə yüksəlməsi onunla izah olunur ki, əhaliyə xidmətlər kəmiyyət və keyfiyyət etibarilə daim artır, yerli hakimiyyət orqanlarının rekreasiya sahəsindəki aktivliyi çoxalırdı. Çoxlu sayda turist qəbul edən, pərakəndə satışın böyük həcmlərinə və geniş xidmətlər şəbəkəsinə malik olan inzibati vahidlərdə bu vergi xüsusilə effektivdir. Nyu-York kimi meqapolisdə ümumi satış vergisi bütün vergi daxilolmalarının 20%-ni və şəhər büdcəsinə daxilolmaların 8%-ni, Çikaqoda, Los-Ancelesdə və Hyustonda ümumi vergi daxilolmalarının azı 50-%-ni verir. Yerli hakimiyyət orqanlarının vergi gəlirlərində ümumi satış vergisi yalnız əmlak vergisindən geridə qalır.
Fərdi gəlir vergisi 1970-ci illərin əvvəllərinə qədər federal hakimiyyətlərin yurisdiksiyasına aid edilirdi. Yerli özünüidarə orqanlarının bu vergidən əldə etdikləri gəlir digər vergilər arasında dördüncü yeri tutur və ümumi vergi yığımının 4,9%-ni, yerli büdcələrin ümumi gəlirlərinin 1,6%-ni təşkil edir. Vergi bazasının hesablanması zamanı gəlirlərin vergidən azad minimumu nəzərə alınır. Bələdiyyə gəlir vergisi yalnız ərazinin vergi yurisdiksiyası hüdudunda əldə edilmiş qazanclara tətbiq olunur.
Satışa qoyulan seçmə vergi yerli vergilər arasında ən birincilərdəndir. Onlar 1919-cu ildə geniş yayılmışlar. Seçmə vergilərin iki növü mövcuddur: gəlirlərə qoyulan vergilər və istehlaka qoyulan vergilər. Satışa qoyulan seçmə vergilərə mühərrik yanacağına, alkoqollu içkilərə, tütün məhsullarına qoyulan vergilər, ictimai kommunal xidmətlər daxildir.
Korporativ vergi və ya korporasiyaların gəlirlərinə qoyulan vergi ilk dəfə 1911-ci ildə tətbiq edilmişdir. Verginin iqtisadi əhəmiyyəti böyük deyil. Buna səbəb həmin ərazidə müəssisələrin yerləşdirilməsinin vergi stimullaşdırma siyasətinin mövcudluğu və əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasıdır. Belə ki, hər yerdə vergi bazasının hesablanması zamanı ondan korporasiyaların gəlirlərindən tutulan federal vergi ödəmələrinin cəmi çıxılır. Əməliyyatların bir çox növlərindən gələn gəlir də nəzərə alınmır. Belə siyasət ərazinin digər üstünlüklərinə gətirib çıxarır: böyük məşğulluq, əhalinin gəlirlərinin artımı və nəticə olaraq, üzərinə əmlak vergisi qoyulmuş bazanın böyüməsi, aztəminatlı təbəqələrə və işsizlərə köməklə bağlı sosial proqramların dəyərinin azaldılması və başqaları.
Vəsiyyətə və hədiyyəyə qoyulan vergi yerli büdcələrə ayrılan vergi daxilolmalarının daimi, lakin əhəmiyyət kəsb etməyən mənbəyidir. Bu vergi üzrə bir çox güzəştlər və düzəlişlər mövcuddur: bəzi hallarda bu vergidən sağ qalmış həyat yoldaşı azad olur, digər hallarda isə verginin yalnız bir hissəsi tutulur.
ABŞ-ın vergilər strukturu şəkil 2.2-də göstərilmişdir.
ABŞ-ın vergi xidməti aşağıdakı tərzdə təşkil olunmuşdur. Vergi sisteminin əsas institusional vahidi federal təşkilat – Daxili gəlirlər xidmətidir (DGX). Daxili gəlirlər xidmətinə mərkəzi aparat, yeddi regional və 62 dairə vergi idarəsi daxildir. DGX-in regional və dairə şöbələri vergilərin vaxtında daxil olmasına, vergi deklarasiyalarının düzgün doldurulmasına, vergilər üzrə borcların yığılmasına, artıq verilmiş məbləğlərin vergi ödəyicisinə qaytarılmasına, vergi ödəyicilərindən cərimələrin tutulmasına nəzarət edirlər. Federal qanunun DGX-nə verdiyi səlahiyyətə görə, DGX federal vergilərlə bağlı məlumatları ştatların vergi xidmətlərinə o şərt daxilində verə bilər ki, həmin məlumat yalnız həmin xidmətlərin maraqları çərçivəsində istifadə olunsun və icazəsiz şəkildə açılmaqdan və yayılmaqdan etibarlı müdafiə olunsun.
Hər bir ştatın öz vergi xidməti var və bu vergi xidməti orada müəyyənləşdirilmiş vergilərin yığımına görə məsuliyyət daşıyır. Belə vergi xidmətini, adətən, gəlirlər departamenti adlandırırlar. Xidmətin rəhbəri, bir qayda olaraq, ştatın icra hakimiyyətinin başçısı – qubernator tərəfindən təyin olunur və onun rəhbərliyi altında olur. Üç ştatda vergi xidmətinin başçısı seçkilərdə seçilir, bir neçə ştatda isə gəlirlər departamentini qubernatorun təyin etdiyi komisiya idarə edir.
Ştatların vergi xidmətləri bir çox hallarda funksional prinsip əsasında yox, ayrı-ayrı vergilərin yığım prinsipi ilə təşkil olunur. Gəlirlər departamenti, adətən, vergi ödəyicilərinin identifikasiyası və qeydiyyatı, vergi deklarasiyaları və pul köçürmələri, vergilərin və güzəştlərin hesablanması, vergilərin məcburi şəkildə tutulması, vergi ödəyicilərinin maarifləndirilməsi və onlara kömək üzrə struktur vahidlərə malik olur. Departamentlərdə köməkçi xidmətlər də var: hüquqi xidmət, kadr xidməti, informasiya və xidmət vasitələri.
Ştatların vergi xidmətlərinə rəhbərlik edən və onların əməkdaşlığına kömək göstərən bir neçə təşkilat var. Həmin təşkilatların vəzifəsi ştatların vergi sistemlərinin işini yaxşılaşdırmaqdır. Bu isə informasiya mübadiləsi, ştatların vergi qanunvericiliklərində böyük oxşarlığın olması, vergi ödəyiciləri üçün vergi qoyma sisteminin sadələşdirilməsi, müştərək inzibati tədbirlərin aparılması sayəsində həyata keçir.
Belə ki, ştatlararası vergi komissiyası (ŞVK) 20 ştatı əhatə edir və inzibati orqan kimi, gəlirin vergi məqsədilə eyni şəkildə bölüşdürülməsi aktına və ştatlararası vergi müqaviləsinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərir. Tam üzvlərdən başqa komissiyaya 15 ştat - assosiasiya edilmiş üzvlər daxildir və daha 5 ştat komissiya ilə müxtəlif layihələr üzrə işləyir.
Cədvəl 2.6
ABŞ-ın maliyyə-kredit sistemi (əsas tarixlər)
|
Illər
|
Hadisələr
|
|
1785
1791 – 1811
1792
1816 -1836
1834
1864
1873, 1900
1907
1913
1921
1929 -1933
1929-cu il 24 oktyabr
1932
1935
1976-cı il 1 oktyabr
1986
1987
2009
|
Milli valyuta – Amerika dolları tətbiq edilmişdir
Birləşmiş Ştatların Birinci bankının fəaliyyəti
Bimetallizm sisteminin tətbiq edilməsi
Birləşmiş Ştatların Ikinci bankının fəaliyyət göstərməsi
Pul paritetinin dəyişilməsi
Bank işinin inkişafı üçün qanunverici əsas yaradan ümummilli qanun qəbul edilmişdir
Qızıl monometallizmin tətbiqi
Birja və bank böhranı
Federal ehtiyat sisteminin yaradılması
«Büdcə və hesabat barədə» qanun qəbul edilmişdir
Iqtisadi böhran (Böyük depressiya)
Birja çaxnaşması («qara» cümə axşamı)
Qlass –Siqalın bank fəaliyyəti barədə qanun qəbul olunmuşdur
Açıq bazar üzrə Federal komitə təşkil olunmuşdur
ABŞ-da büdcə prosesinin çərçivələrini nizamlayan «Büdcə islahatı»
Vergi islahatı
FES idarəçilər Şurasının sədri vəzifəsini Alan Qrinspen tutdu
Iqtisadi aktivliyin qızğın dövrü
Böyük iqtisadi böhran
|
