1.2.2.Valyuta sistemi: anlayışı, strukturu və təkamülü

Dünya birliyində valyuta münasibətlərinin nizam­lanması dünya valyuta sisteminin genezisi çərçivəsində hə­yata keçirilirdi. Dünya valyuta sistemi beynəlxalq val­yuta-iqtisadi münasibətlərinin dövlətlərarası razılaşmalarla bərki­dilmiş təşkilat formasıdır. Istənilən başqa sistem kimi valyuta sistemi də özündə bir sıra elementləri birləşdirir:

• valyutanı;
• konversiya edilmə şərtlərini;
• valyuta paritetini;
• dəyişmə kursunun rejimini;
• valyuta məhdudiyyətlərini, valyuta nəzarətini;
• beynəlxalq valyuta likvidliyinin tənzimlənməsini;
• dövriyyədə beynəlxalq kredit vasitələrinin istifadə olun­ma qaydasını;
• beynəlxalq hesablaşma qaydasını;
• valyuta bazarının və qızıl bazarının rejimini;
• valyuta münasibətlərini idarə edən və tənzimləyən or­qan­­ları.

Valyuta dövlətin və ya dövlətlər qrupunun sərhəd­ləri xaricində və daxili bazarında dövr edən pul vahididir. Bu nöqteyi - nəzərə görə, valyuta aşağıdakı mənala malikdir:

• ölkənin pul vahidi və onun tipi (kağız, qızıl, gümüş);
• xarici ölkələrin pul nişanları;
• xarici pul vahidləri ilə ifadə olunmuş və beynəlxalq he­sablaşmalarda istifadə olunan kredit və ödəniş va­sitələri;
• regional pul vahidi və ödəniş vasitəsi.

Valyutaların müxtəlif əlamətlərə və meyarlara görə təsnifatı cədvəldə göstərilmişdir.
Cədvəl 1.1
Valyutaların təsnifatı

Valyuta sisteminin növbəti elementi konversiya edilmə şərtləridir. Konversiya edilmə – rezidentlərin və qeyri-rezi­dentl­ə­rin sərbəst şəkildə, heç bir məhdudiyyət olmadan milli valyutanı xarici valyutaya mübadilə etmək və real, maliyyə aktivləri ilə sövdələşmələrdə xarici val­yutadan istifadə etmək qabiliyyətidir. Konversiya edilmə əla­mətinə görə aşağı­da­kı­ları fərqləndirirlər:

• sərbəst konversiya edilən valyutalar – digər val­yuta­lara sərbəst və qeyri-məhdud şəkildə mübadilə edilən valyu­talardır (Amerika dolları, ingilis funt sterlinqi, yapon ienası, avro, Kanada dolları və s.);
• qismən konversiya olunan valyutalar – rezidentlər üçün valyuta məhdudiyyətlərinin tətbiq olunduğu və mü­badilə əməliyyatlarının ayrı-ayrı növləri üzrə məh­du­diyyətlərin tətbiq olunduğu ölkələrin valyutalarıdır. Qismən konversiya olunun valyutalar yalnız bəzi xarici valyutalara mübadilə olunur və bu, beynəlxalq ödəniş dövriyyəsinin bütün növləri üzrə baş vermir;
• qapalı (konversiya edilməyən) valyutalar – milli val­yutaların xarici valyutalara mübadiləsinin qadağan olun­duğu, milli və xarici valyutaların gətirilməsinə və çıxar­dılmasına, alqı-sat­qısına və mübadiləsinə məhdu­diy­yət­lə­rin və qadağa­la­rın tət­biq olunduğu, valyuta tənzim­lən­məsinin digər üsulla­rı­nın tətbiq olunduğu ölkə valyu­talarıdır.

Milli valyutanın konversiya olunma dərəcəsi ölkə tərə­fin­dən BVF Nizamnaməsinin VIII maddəsindəki şərt­lərin yerinə yeti­rilməsi ilə nizamlanır. Bu maddə ödəniş ba­lansının cari hesa­bı üzrə məhdudiyyətlərin ləğvini, val­yuta kurslarının çoxsay­lılı­ğı­nın ləğvini, diskriminasiyalı valyuta tədbirlərinin həyata keçiril­mə təcrübəsinin ləğvini nəzərdə tutur. Monetar hakimiyyət cari əmə­liy­yatlar üzrə valyutanın daxili (rezi­dentlər üçün) və xa­ri­ci (qeyri-re­zidentlər üçün) konversiyasını təmin edəndən sonra kapi­talın hərəkət hesabı üzrə məhdu­diyyətlərin aradan qaldı­rıl­ma­sı yolu ilə milli valyutanın bütünlüklə konversiya edilməsinə nail olur.
Valyuta pariteti milli valyutanın digər valyutaya və ya digər mala (əvvəllər qızıla) nəzərən qanunvericiliklə müəy­yənl­əş­dirilmiş münasibətini təmsil edir. Əgər valyuta kursu valyuta bazarında müəyyənləşirsə, paritet qanun­vericiliklə müəy­yənləşir.
Nominal dəyişmə kursunun valyuta bazarında döv­lə­tin nizamlanmış iştirak payı ilə müəyyənləşdirilmə me­xanizmi dəyiş­mə kursunun rejimi və ya valyuta rejimi adını almışdır.
Dörd əsas valyuta kursunu fərqləndirirlər: qeyd edil­miş, məhdudiyytləri olan və üzən (aralıq), sərbəst üzən və sa­bit.

• Qeyd olunmuş valyuta kursu – milli valyutalar ara­sında rəsmən müəyyənləşdirilmiş elə münasibətdir ki, ondan bu və ya digər tərəfə 2,25%-dən çox olmayaraq müvəqqəti kənara çıxmanı nəzərdə tutur.
• Məhdudiyyətləri olan üzən (aralıq) kurs – milli val­yu­talar arasında rəsmən müəyyənləşdirilmiş elə müna­si­bətdir ki, valyuta kursunun müəyyənləşdirilmiş qaydalara uyğun şəkildə kiçik dəyişmələrini nəzərdə tutur.
• Sərbəst şəkildə üzən valyuta kursu – belə kurs tələb və təklifin təsiri ilə sərbəst şəkildə dəyişilir və dövlət müəyyən şərtlər daxilində valyuta intervensiyaları yolu ilə onlara təsir göstərə bilir. Adətən, istənilən hüdudlarda də­yişə bilən valyuta kursunu üzən valyuta kursu hesab edirlər. Həm də bu hüdudlar qanunvericiliklə müəyyən­ləş­dirilmir.
• Sabit valyuta kursu – stabil iqtisadiyyat şəraitində dar hüdudlarda müstəqil şəkildə dəyişən kursdur.

Nəzərdən keçirilən valyuta kursları cədvəl 1.2-də göstəril­miş­dir
Cədvəl 1.2
Valyuta kursunun rejimi

Valyuta nəzarət sistemi ölkələr arasında valyuta dəyər­lərinin müxtəlif formalarının yerdəyişməsinin tən­zimlənməsi üzrə tədbirlər toplusunu təmsil edir. Valyuta məhdudiyyətləri valyuta dəyərləri ilə bağlı əməliyyatlarda qadağalar, limitləş­mə, nizama salma, ləngimə və ya onların sərəncamları şəklində istifadə olunur. Valyuta nəza­rətinin və valyuta məhdudiy­yətlərinin əsas məq­sədləri kimi aşağı­dakıları göstərmək olar:

• iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi;
• xarici iqtisadi əlaqələrdə inkişafın stimul­laş­dı­rıl­ma­sı;
• ölkənin valyuta ehtiyatlarının formalaşması;
• ölkənin beynəlxalq öhdəliklərinin yerinə yeti­rilməsi.

Valyuta məhdudiyyətləri aşağıdakı faktorların nə­zərə alınması ilə tətbiq olunur:

• ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinin və onun valyuta bazarının nəzərə alınması;
• ödəniş balansının vəziyyəti;
• rəsmi qızıl-valyuta ehtiyatlarının səviyyəsi və dina­mi­kası;
• milli pul vahidinin dönmə rejimi;
• idxalın həcmi və ona olan tələb;
• Iqtisadi üstünlüklər;
• milli istehsalın qiymət və həcmlərinin səviyyəsi.

Valyuta nəzarətinin əsas tələbi valyuta qanun­veri­ci­liyi­nə riayət olunmasıdır. Bu qanunvericilik, bir qayda olaraq, kapi­talın hərəkəti ilə əlaqədar olan (ödəniş balan­sının struk­turu üzrə) əməliyyatların və cari əməliyyatların yerinə yetiril­mə­sinə nəzarət üzrə tədbirlər kompleksini nəzərdə tutur. Val­yu­ta nəzarətinin və valyuta məhdu­diy­yətlərinin forma­ları uy­ğun olaraq bu əlamətə görə cari (mal sövdə­ləşmələri və «görünməz» sövdələşmələr) və maliyyə (kapitalın ixracı, idxalı və neytral sövdələşmələr) forma­larına bölü­nürlər.
Beynəlxalq valyuta likvidliyi dedikdə dövlətin müəy­yən­ləşdirilmiş müddət ərzində özünün xarici öhdəlikləri üzrə cavab verə bilmək qabiliyyəti başa düşülür. Likvid­liyin hesablanması üçün dövlətin qızıl –valyuta ehtiyatlarını illik idxalın və xarici borcun cəminə bölmək lazımdır.
Dövriyyənin beynəlxalq kredit vəsaitlərinə gə­lincə, onlar uni­fi­ka­siya edilmiş beynəlxalq normalara uyğun şəkil­də nizama salınır. Cenevrə konvensiyaları (veksel və çek) bu qəbil­dəndir. Beynəlxalq hesablaş­ma­ların nizama salınması sənədli akkreditivlər və inkasso üçün Unifikasiya edilmiş qay­da­lara uyğun şəkildə milli və dünya valyuta sistemləri səviy­yəsində həyata keçirilir.
Valyuta bazarı və qızıl bazarı rejimi milli və bey­nəl­xalq tənzimlənmə obyektidir. Valyuta münasi­bət­lə­rinin ida­rə­etmə və tənzimlənməsi ilə bağlı milli orqan­la­rın fəaliyyəti milli və bəzi hallarda beynəlxalq qanun­ve­riciliklə nizama salınır. Mərkəzi banklar, maliyyə nazir­lik­ləri və başqaları bu institutlara aid edilir.
Valyuta sistemləri ehtiyat aktivlərin növlərinə görə təs­ni­fatlanırlar. Beynəlxalq hesablaşmalardakı disba­lans­lar məhz onların köməyi ilə aradan qaldırılır. Birinci val­yuta kon­fran­sına qədər dünya birliyindəki hakim rol Böyük Britaniyaya məxsus idi. O, bu hakim rolunu öz müs­təmləkə regionlarına qoyduğu investisiyaları sayəsində və hazır məhsulların ixracat­çısı, xammalın idxalatçısı kimi müstəsna vəziyyətinə görə sax­laya bilirdi.
Birinci dünya valyuta sistemi dedikdə, hüquqi cəhət­dən 1867-ci ildə Paris konfransındakı dövlət­lər­arası razılaş­ma ilə qeydiyyata alınmış və 1914-cü ilə qədər mövcud olmuş qızıl-pul standartı başa düşülür. Valyuta rejiminin fəaliyyət mexa­niz­mi qızıl nöqtələr hü­dudunda kurs dəyiş­mə­ləri formasını alırdı. Bazar kur­sunun paritetdən–qızıl tərkibinə əsaslanan paritetdən aşağı düşmə halında borc­lu­lar beynəlxalq öhdə­lik­lər üzrə xarici valyuta ilə deyil, qızılla hesablaşmağa üstünlük verir­dilər. Birinci Dünya müharibə­sindən başlayaraq, hərbi kompaniyaların iştirakçıları banknotların qızıla müba­diləsini dayandırmış, mövcud valyuta sisteminin böhranı üçün təkan yaratmışlar.
Qızıldeviz standartının deklarasiyası 1922-ci ildə Genuya konfransında baş verdi. Bu konfransdan sonra qızıl­la yanaşı həm də sərbəst şəkildə metala konversiya edilə bilən xarici valyutalar (devizlər) istifadə olunmağa başladı. Müharibələrarası dövrdə (1930-cu illər) qızılın dövriyyədən çıxarılması və qızıl standartının dağılması baş verdi. Bu isə valyuta rejiminin əvəzlənməsinə gətirib çı­xardı. Empirik təd­qi­qatlar göstərir ki, 1919-cu ildən baş­la­yaraq dünya bir­li­yində «idarə olunan qızıl standartı» rejimi üstünlük təşkil etməyə başladı. Bu rejimdə mərkəzi bank­lar valyuta şok­la­rından qaçmaq üçün və ödəniş balans­la­rının balanslaş­dırılması üçün monetar siyasətin alət­lərin­dən istifadə edir­di­lər. 1929-1933-cü illərin depres­siya­la­rının qızğın çağında bir çox ölkələr qızıla qarşı qey­diy­yatdan imtina etməli və milli valyutaları deval­vasiya etməli oldular. Bununla belə üzən kurslar sistemininə keçid ten­densiyası da müşahidə olu­nur­du.
Beynəlxalq valyuta sisteminin növbəti tarixi forması «dollar standartı» sistemi idi. Bu, qızıl-deviz standartının fak­tiki davamı idi. Bu zaman rəsmən müəyyənləşdirilmiş pari­tet­lərdə valyuta kursu ABŞ dollarına nəzərən qeyd olunurdu (BVF nizamnaməsinə görə +-1% və Avropa val­yuta razılaş­masına görə +-0,75%). ABŞ dolları isə qeyd olunmuş kurs üzrə qızıla konversiya olunurdu (troya unsiyasına 35 dollar). 1944-cü ildə keçirilmiş Bretton -Vud konfransında Amerika dolları ilə yanaşı ingilis funt sterlinqi də ehtiyat valyuta statusunu əldə etmişdir. Lakin artıq 1950-ci illərdə ingilis funt sterlinqi dünya pulları rolunu oynamırdı. Konfransın əhəmiy­yət kəsb edən hadisəsi Bey­nəlxalq Valyuta Fondunun və Beynəlxalq Yenidənqurma və Inkişaf Bankının yaradılması idi. Sistem özünün daha yüksək inkişafına 1959-cu ildə nail olmuş, 1971-ci ildə fəaliyyətini dayandırmışdır. ABŞ dollarına qarşı qeydiyyat rejimini dərhal tətbiq etmək bütün ölkələrə müyəssər ol­ma­mışdır. Belə ki, Fransa 1948-ci ilin yanvarında milli valyutanı devalvasiya etmək və inzibati rejimi (valyuta kurs­larının çoxsaylılığı) tətbiq etmək məcburiyyətində qal­mışdır. 1946-cı ildə BVF-nin 40 üzvündən 13-ü, 1962-ci ildə isə 82 üzvündən 15-i inzibati rejimdən istifadə edir­dilər. 1970-ci illərin əvvəllərində beynəlxalq əməliy­yat­larda dolların rolu azalmışdır. Dövlətlərin mərkəzi bankları isə ABŞ dollarına qarşı müəyyənləşdirilmiş pariteti mü­dafiə etmək iqtidarında deyildilər. 1971-ci ilin mayından başlayaraq, Almaniya üzən dəyişmə kurslu rejimə keçdi. Fransa 1971-ci ilin avqustunda yenə də inzibati rejim tətbiq etdi. Britaniya isə elə həmin ayda bağlılığı dayan­dı­raraq 1972-ci ilin iyun ayından funta sərbəst üzmək imkanı verdi. Vəziyyətdən çıxış yolu axtaran BVF üzvləri 1971-ci ilin dekabrında kurs dəyişmələri hüdud­larının pari­tetdən hər bir tərəfə 2,25%-ə qədər geniş­lənməsi ba­rədə razı­laşdılar. Bretton-Vud sisteminin iflası elə həmin ilin sonunda ABŞ dollarının 1934-cü ildən bəri birinci deval­va­siyası oldu. Dünya birliyinin yeni razılaşmaya eh­tiyacı var idi. Bu razılaşma ayrı - ayrı ölkələrdəki böhranın qlobal əhə­miyyət kəsb etməsinə mane olmalı idi.
Maliyyə arxitekturasının islahatlarla dəyişdirilməsi Yamaya valyuta sisteminin (1976) deklarasiyasında əks olundu. Bu deklarasiya hər bir dövlət üçün valyuta reji­minin sərbəst seçimini rəsmi şəkildə müəyyənləşdirdi. Elan olundu ki, qızıl valyuta kurslarının hesablama nöqtəsi və dəyər ölçüsü olmaq qabiliyyətini de-yure itirir. 1970-ci illərin axırlarında, xüsusilə əsrlərin qovuşuğunda Avropa ölkələrinin iştirakı ilə regional valyuta sistemi, həmçinin vahid regional valyutanın – avronun tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb etdi.
Dünya iqtisadiyyatının müasir vəziyyəti hər bir dövlət üçün optimal valyuta sisteminin yoxluğunu təsdiq edir. 70-ci illərin neft şoku, 80-ci illərin borc böhranı, 90-cı illərdəki valyuta-maliyyə sarsıntıları, BVF-nin dayanıqsız siyasəti  - bütün bunlar mövcud dünya valyuta sisteminin gə­lə­cək fəaliyyətini və dəyişikliklərin təkmilləşdirilmə im­kanını sual altına qoydu.