2.2.3. ABŞ-da bank və digər maliyyə-kredit müəssisələri sistemi

ABŞ-ın bank sisteminin müasir vəziyyəti qlobal­laşma və beynəlmiləlləşmə proseslərinin dərinləşməsi və transmilli şirkətlərin artımı ilə xarakterizə olunur. Iri bankların sayına görə liderlik edən ştatlar Kaliforniya, Illinoys, Nyu-York, Pensilvaniya, Texas və Floridadır. Bu ştatlar əlverişli coğrafi vəziyyətinə, inkişaf etmiş səna­yesinə və TNK-ların çoxsay­lılığına görə fərqlənirlər.
Bütün kommersiya bankları hüquqi statusuna görə milli və ştat banklarına bölünürlər. Birincilər federal hö­­kumət tərəfindən, ikincilər isə ştat hakimiyətləri tə­rəfindən lisenzi­ya­laşdırılır və nəzarət olunur. Rəqabətin güc­lənməsi şəraitində kommersiya banklarının yapon bankları ilə qovuşmaları nəticəsində Amerikanın bank institutlarının sayı daima dəyi­şir. Belə ki, 1994-cü ilin axırında kommer­siya bankların sayı 40,9 min idisə, 1998-ci ilin sonunda 8871 idi.
2000-ci ildə ABŞ-ın iri kommersiya bankı «Çeyz Man­het­ten bank» (Chase Manhattan Bank) idi. Onun aktivləri 365521 milyon dollar təşkil edirdi. Ikinci yerdə «Sitikorp» (Citicorp) – 310897 milyon dollar, üçüncü yerdə –Şimali Karolinadakı Milli bank (National Bank) -264562 milyon dollar – dururdu. Nyu-Yorkda səkkiz iri bank, Oqayoda beş, Şimali Karolinada dörd, Alabam və Kali­forniyada hərəsində üç iri bank var. ABŞ-ın bank sis­temində əhəmiyyətli rolu xari­ci banklar oynayır (260-dan çox). Onların yerli bazardakı payı 1982-ci ildəki 14%-dən 1997-ci ildəki 21%-ə qalxmışdır. Kali­forniyada yapon bankları bank xidmətləri bazarının 25%-nə nəzarət edirlər.
ABŞ-ın bank sistemində xüsusi rolu investisiya bankları oynayır. Onlar qiymətli kağızlarla bağlı əmə­liyyatların iki əsas növünü - şirkətin qiymətli kağızlarının emissiyasını və yerləş­dirilməsini həyata keçirirlər. Iri in­vestisiya banklarından aşağıdakıları göstərə bilərik: «Merril Linç» (Merryl Lynch), «Pirs» (Pirs), «Leman bra­zers» (Leman Brothers) və başqaları.
ABŞ-ın kredit sistemində mühüm rolu sığorta şirkətləri oynayır. XIX əsrin birinci yarısında sığortanın ən yayılmış növü əmlakın sığortalanması idi. 1900-cü ildə həyatı sığor­ta­la­yan şirkətlər cəlb edilmiş əmanətlərin həcminə görə birinci yerə çıxdılar. Indiki zamanda sığorta şirkətləri böyük pul vəsaitlərini cəlb edirlər. Onlar pensiya fondları ilə birlikdə borc kapitalı bazarına hər il 68-76 milyard dollar uzun­müd­dət­li birləşmiş əmanətlər təqdim edirlər. Onların investi­siya­la­rının əsas obyekti şirkətlərin istiqrazları və dövlətin qiymət­li kağız­larıdır.
Ikinci dünya müharibəsindən sonra şirkətlərin pensiya fondları borc kapitalları bazarında mühüm rol oynamağa başladı. Onların sahibkar və fəhlələrin üzvlük haq­larından yaranmış kapitalları 1967-ci ildən sonra iki də­fədən çox artmış, 2000-ci ildə 207 milyard dolları keç­mişdir.
ABŞ-da dövlətə məxsus olan və şəxsi pensiya müəs­sisələri mövcuddur. Dövlətin pensiya fondlarının və­saitləri dövlət qulluqçularının üzvlük haqlarından yığılır və xəzinə istiqrazlarına investisiya olunur. Şəxsi pensiya fondları əsasən korporasiya qulluqçularının və sahibkar­la­rın üzvlük haqları hesabına yaradılır. Şəxsi pensiya fondlarının vəsaitləri əsasən şirkətlərin səhm və istiq­razlarına yatırılır. Bu mənada onlar investisiya şirkətləri ilə rəqabət aparırlar. Investisiya şirkətləri ticarət-sənaye və nəqliyyat şirkətlərinin səhmlərini alaraq, bazara özlərinin öhdəliklərini buraxırlar.
Istehlak krediti sferası üçün kəskin rəqabət xarak­terikdir. Bu sferada kommersiya bankları və maliyyə şir­kətləri daha aktivdirlər. Ticarət şirkətilərini kredit­ləş­dirən iri maliyyə şirkətləri «Ceneral motorz akseptens kor­poreyşn» (General Motors Accertance Corporation), «S.I.T. faynenşl korpo­reyşn» (S.I.T. Financial Cor­poration) və başqalarıdır. Onlar əsasən avtomobil şirkət­lə­rinin pul münasibətlərinə xidmət göstərirlər. Kiçik istehlak krediti şirkətləri də sürətlə artır və istehlak borclarının əsas hissəsini mərkəzləşdirirlər.
Maliyyə şirkətləri üç növdə olurlar. Birincilər (sales finanse companies) istifadəsi uzunmüddətli olan istehlak mallarının satışını möhlətlə kreditləşdirirlər. Kredit isteh­lak­çılara birbaşa təqdim edilmir, onların borc öhdəliklərinin pərakəndə ticarətçilərdən və dilerlərdən alınması for­ma­sında təqdim olunur. Hər bir şirkət əməliyyatları yalnız müəyyən dairədən olan ticarət şirkətləri ilə həyata keçirir. Malın alıcısı öz borcunun ödənilməsi ilə bağlı ödənişləri ticarətçiyə deyil, maliyyə şirkətinə ödəyir. Beləliklə, malın qiyməti artır, çünki ona təkcə kreditdən istifadə faizi yox, ticarətçiyə və maliyyə şirkətinə ödəniləcək komisyon haqlar da daxil olur. Ikinci növ maliyyə şirkətləri (com­mer­cial finance companies) malların yüklənməsi zamanı sənaye şirkətlərinin bir birlərinə təqdim etdikləri kommersiya kredit sisteminə xidmət edir. Maliyyə şirkəti malı yükləyən firmaya avans verir və borcalana qarşı tələb hüququ əldə edir. Üçüncü növ maliyyə şirkətləri (consumer finance companies) şəxsi adamlara kiçik borclar verir.
Qiymətli kağızlarla əməliyyatlar üzrə amerikalı dilerlər və brokerlər vasitəçi funksiyaları yerinə yetirir, qiymətli kağızların yeni emissiyalarının yerləşdirilməsində və köhnə buraxılışların satışında iştirak edirlər. Broker şirkətləri iki qrupa bölünürlər: full service (tam xidmət) və discount service (güzəştli xidmət). Tam xidmət təklif edən şirkətlər discount service ilə müqayisədə müştərilərdən daha çox komisyon haqq alırlar. Discount service xid­mə­tində hesab açan müştəri qiymətli kağızları almaq və sat­maq məsələsini müstəqil şəkildə həll etməli olur. Full service xidmətində isə nəyi harada almaq məsələsində yol gös­tərməkdən savayı, həm də müştərinin «qiymətli ka­ğızlar portfelini» izləyir, bazar­da vəziyyətin dəyiş­məsi zamanı hansı tədbirlərin görü­ləcəyi barədə məsləhətlər verirlər. Full service xidmətində müştəriyə fərdi broker təqdim edilir. Broker yatırımların keyfiyyətinə cavabdeh olur, inves­ti­siyaların strategiya və taktikalarının incə­lik­lərini aydın­laşdırır. Özünə hesab açan müştəri broker seçib, onunla söhbət edə bilər. Biznesin digər növlərindən fərqli olaraq, broker müştərinin maliyyə uğurunda ma­raqlıdır, çünki onun nüfuzu və komisyon haqları məhz bu uğurdan asılıdır. Broker şirkət­lərindəki bütün əmanətlər azı 500 min dollara sığortalanmışlar (müştəri səhmlərinin qiymətdən düşməsinə görə deyil, şirkətin maliyyə böhranına görə). Broker şirkətlərində müxtəlif hesab­lar açmaq olar. Bunlar şəxsi, həyat yoldaşı ilə birgə, pensiya hesab­ları, uşaqların adına olan hesablar, trast hesablar və başqa­larıdır.
ABŞ-da əmanətlərin toplanması və əmanətçilərin kre­dit­ləş­dirilməsi məqsədilə yaradılan şirkətlər –əmanət maliyyə müəssisələri geniş yayılmışlar. Borc-əmanət assosiasiyaları paylı (əgər əmanətçilərə məxsusdursa) və səhmdar (əgər səhmdarlara məxsusdurlarsa) olurlar. Səhmdar borc –əmanət assosiasiyaları şirkətlərə məxsus ola bilər. Bir borc –əmanət assosiasiyasına malik olan şirkətlərə unitar, bir neçə borc-əmanət assosiasiyasına malik olan şirkətlərə holdinq şirkətlər deyilir. Holdinq şir­kət­lərlə müqayisədə, unitar şirkətlər xidmət və fəaliy­yətin növ seçimində böyük sərbəstliyə malikdirlər. Bu gün assosia­siyalar müasir bazara adaptasiya etmək üçün böyük cəhdlər göstərirlər. Onlardan bəziləri, məsələn «Ferst» (First Union) kimiləri kommersiya banklarına çev­rilmiş, digərləri, məsələn «Nort Ukron Seyvinqs and Loun» (Nort Akron Savings & Loun) kimiləri ənənəvi çərçivədə fəaliyyət göstərirlər.
Qarşılıqlı əmanət bankları borc-əmanət institutları ilə müqayisədə daha davamlı tarixə malikdirlər. Onların bir çoxu hələ XIX əsrin əvvəlində fəhlələrin kiçik əmanətlərini saxla­maq üçün yaranmışlar. Belə banklara qoyulan əmanətlərin ilkin minimal ölçüsü elə onların adından bəlli olur: «Linnin beşfaizli əmanət bankı» (Lynn FiveCents Savings Bank), Massaçusets ştatı, «Bruklinin onfaizli əmanət bankı» (Bro­oklyn TenCents Savings Bank), Nyu-York ştatı. Borc-əmanət assosiasiyaları kimi, bu banklar da ilkin olaraq mülkiyyətin «qarşılıqlı» forması əsasında (kooperativə yaxın) yaranırdılar. Qarşılıqlı əmanət bank­larını, adətən, direktorlar və daimi təsis­çilərin seçdikləri eti­barlı şəxslər yox, onların nüfuzlu nümayəndələri idarə edirdilər. Bankların gəliri ya əmanətçilərə verilir, ya da bank inkişafının maliyyələşdiril­mə­sinə yönəlirdi. Məhz belə kollektiv təşkilat sayəsində əmanət banklarının ək­səriyyəti hətta 1930-cu illərdə, bankların kütləvi böhranları dövründə də iş qabiliyyətini itirməmiş­dilər. Son illər bir çox əmanət bankları və borc-əmanət assosiasiyaları mül­kiy­yətin səhmdar formasına keçmişlər.
Əmanət banklarının aktiv hissəsində daşınmaz əmlakın girov məbləğləri hökmranlıq edir. Əmanət bank­ları qiymətli kağızların alışında həmişə iri investisiyaları həyata keçirirdilər. Kommersiya banklarından fərqli ola­raq, onlar indi də vəsaitlərini korporasiyaların istiqraz­larına və səhm­lərinə yatı­rır­lar. Balansın passiv hissəsində, ənənəvi olaraq, əmanət kitabçalarındakı əmanətlər üs­tünlük təşkil edir, lakin indi burada əmanətlərin digər növləri də əks olunur. Bütün borc-əmanət institutları arasında çek depo­zitlərini ilk dəfə qəbul edənlər qarşılıqlı  əmanət bankları idi. Bununla da onlar kommersiya banklarına rəqabət təşkil edirdilər. Lakin  çek depozitləri indiyə qədər əmanət bank­larındakı depozit­lərin mühüm kateqoriyası deyil. Onlar borc­ların daşınmaz əmlak girovu ilə verilməsində ixtisas­laşır, digər borclardan da təqdim edir, qiymətli kağızların böyük hissəsini, o cümlədən sənaye korporasiyalarının səhm və istiqrazlarını alırlar. Borc-əmanət assosiasiyalarında olduğu kimi, depozitlər əsasən əmanət­lər­dən və kiçik ölçülü təcili depozitlərdən ibarət olur. Həmçinin çek depozitlərinin də açılması təklif olunur.
XX əsrin 70-80-ci illərində əmanət assosiasiyaları böyük çətinliklərlə üzləşirdilər. Hərçənd onların aktivlərinin müxtəlifliyi vəziyyəti bir qədər xilas edirdi. Bu gün əmanət assosiasiyaları da assosiasiyalar kimi kommersiya bank­larına bənzəyirlər, lakin onların fəaliyyəti daha çox istehlakçıya tərəf istiqamətlənmişdir.
Amerikanın kredit ittifaqları mahiyyət etibarilə demok­ratik kooperativ təşkilatlardır. Ittifaqın üzvləri və payçılar əmanətləri yalnız o məqsədlə daxil edirlər ki, onlar istiqrazlar şək­lində digər payçılara verilsin. Istiqraz­ların təqdim edilmə şərtləri və əmanətlərə faizlərin hesab­lanma ardıcıllığı kredit ittifaqı tərəfindən müəyyənləşdirilir. Ittifaqın ali orqanı onun üzvlərinin ümumi iclası, iclas­lararası müddətlərdə isə idarə­et­mə­dir.
Müasir ABŞ ərazisində ilk kredit ittifaqı 1909-cu ildə Man­çester şəhərində fransız –amerikalı katoliklər qrupu tərə­findən təşkil edilmiş və «Müqəddəs Məryəmin koo­perativ kre­dit assosiasiyası» (St.Mary s Cooperative Credit Assocition) adlandırılmışdır. 1920-ci ilin iqtisadi canlanması kredit ittifaqlarının hərəkətini milliyə çevirdi və 1930-cu ildə onların sayı 1,1 min oldu. 1960-cı ildə 6 mil­yon amerikalı 10 mindən çox kredit ittifaqında birləşdi. 1990-cı illərin ortalarında təqribən 70 milyon payçıya xid­mət göstərən 11 mindən çox kredit ittifaqı var idi. 1990-cı illərdə kredit ittifaqları ilə açıq maliyyə bazarı arasında vasitəçi rolunu oynayan korporativ kredit ittifaqlarının əhəmiyyəti nəzərəçarpacaq dərəcədə artdı. Korporativ kredit ittifaqları inves­tisiya və faiz risklərini toplayaraq, fond bazarlarında likvid, gəlirli yatırımlar etmək imkanını qalan kredit ittifaqlarına saxladılar. 1997-ci ildə korporativ kredit ittifaqları ABŞ-ın bütün ittifaq aktiv­lərinin 7%-ni idarə edirdilər. Istənilən kredit ittifaqının fəaliy­yəti bütöv­lük­də üç prinsipə əsaslanır: qarşılıqlı yardım, qoyduğu paydan asılı olmayaraq hər bir əmanətçinin bərabərliyi və kredit ittifaqının istənilən səviyyəli işində iştirak etmək məcburiyyəti.
ABŞ-ın kredit sistemini əmələ gətirən kredit-ma­liyyə müəssisələri şəkil 2.1.-də göstərilmişdir.