1.3.2. Vergi sistemi: mahiyyət və məzmun

Vergi sistemi müəyyən qayda ilə yığılan vergilərin, rüsum­ların toplusunu, onların müəyyənləşdirilmə, dəyiş­diril­mə, ləğv edilmə, hesablanma və ödənmə prinsipləri və qayda­la­rının, vergi ödəyicilərinin, vergi orqanlarının və vergi qanun­vericiliyi ilə tənzimlənən münasibətlərin digər iştirakçılarının hüquq və vəzifələrinin, o cümlədən vergi nə­zarətinin forma və üsullarının, vergi qanunvericiliyinin po­zulmalarına görə məsuliy­yətin müəyyənləşdirilməsini ifadə edir. Vergi sistemləri aşağıdakı prinsiplər əsasında qurulur:

• ədalətlilik. Bu prinsip ondan ibarətdir ki, vergi yükü­nün bölüşdürülməsi bərabər səviyyədə həyata ke­çirilir və döv­lət gəlirlərinə hər bir vergi ödəyicisindən «ədalətli payın» daxil edilməsini nəzərdə tutur;
• neytrallıq. Bu prinsip o deməkdir ki, imkan da­xilində vergilər ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən iqtisadi qərar­ların qəbul edilməsinə təsir etməməlidir və ya bu təsir minimal səviyyədə olmalıdır;
• effektivlik. Bu prinsip nəzərdə tutur ki, vergilər ölkə­nin stabilləş­mə­sinə və iqtisadi yüksəlişinə kömək etməlidir.
• anlaşıqlıq. Bu prinsip göstərir ki, vergi sistemi ver­gi ödəyicisinə aydın olmalı, verginin hesablanma və tutul­ma qaydası isə onun sərbəst təfsirinə imkan vermə­mə­lidir.
• optimallıq. Bu prinsip nəzərdə tutur ki, vergilərin ida­rəetməsi ilə və vergi qanunvericiliyinə riayət olunması ilə bağlı xərclər minimal olmalıdır.

Federativ və unitar dövlətlərin vergi sistemləri fərq­lənir. Federativ dövlətlərin müasir vergi sistemləri üçün ver­gilərin əsas növlərinin paralel şəkildə həm federal hakimiyyət, həm də ştat hakimiyyətləri və yerli hakimiyyət orqanları tərə­fin­dən istifadə olunması xarakterikdir. Unitar dövlətlərdə mərkəzi büdcəyə daxil olan vergilər və yerli vergilər olur. Bu, yerli büdcələrin özünümaliyyələşdirmə və zərərsizlik prin­sipləri əsasında formalaşması ilə əla­qədardır.
Dövlətin vergi sisteminin əsasını və obyektini ver­gilər təşkil edir. Bunlar büdcəyə gedən məcburi fərdi- əvəzsiz pul ödənişləri və büdcədənkənar dövlət fond­la­rıdır. Onlar vergi ödəyicilərindən müəyyənləşdirilmiş qaydada və ölçüdə tutulur. Vergilərin əsas funksiyaları aşağıdakılardır:

• fiskal. Dövlətin maliyyə vəsaitlərinin toplanması məq­sədilə dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin formalaşma prose­sində reallaşdırılır;
• bölüşdürücü. Iqtisadiyyatın dövlət idarəetməsi mər­hə­ləsində təzahür olunur. Bölüşdürücü funksiyada tən­zim­lə­yici və təkrar istehsal funksiyalarını ayırmaq olar. Tən­zim­lə­yici funksiya ayrı ayrı malların istehlakını dayan­dırmaq üçün üzərlərinə vergi qoyulan bir sıra obyektlərə yüksək stav­kalı vergilərin müəyyənləşdirilməsində və təsərrüfat fəaliy­yətinin həvəs­ləndrilməsi üçün güzəşt­li­likdə büruzə olunur. Su obyektlərinin, təbii resursların istifadə haqqı kimi, mineral-xammal bazasının təkrar is­tehsalına tutulan məb­ləğlər kimi vergilər təkrar istehsal funksiyasını yerinə yetirirlər;
• nəzarət. Bölüşdürücü funksiya ilə əlaqədardır və onun təsir şərtlərində təzahür olunur. Nəzarət funksiyası vergi daxilo­lmalarının büdcəyə kəmiyyət etibarilə əks olun­ma imka­nında, onların dövlətin maliyyə vəsaitlərinə olan tələbat­ları ilə tutuşdurulmasında və vergi sisteminə də­yişikliklərin daxil edil­mə zərurətinin təzahüründə real­laşır.

«Vergi» iqtisadi kateqoriyası özündə bir sıra ele­ment­ləri birləşdirir: vergi norması, üzərinə vergi qoyulan obyektlər və subyektlər, vergi bazası, vergi stavkası, vergi dövrü, vergi güzəşt­­ləri, vergi ödənişinin müddəti və qaydası, vergi mən­bəyi.
Vergi norması – vergi sferasında səlahiyyətli dövlət orqa­nı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş ümumi davranış qay­dasıdır.
Üzərinə vergi qoyulmuş obyekt – əmlak, gəlirlər (mənfəət), reallaşdırılan malların (iş və xidmətlərin) dəyəri, gömrük sərhədindən keçirilən mallar və üzərinə vergi qoyul­muş digər obyektlərdir.
Üzərinə vergi qoyulmuş subyekt ya vergi ödəyicisi, ya da vergi agentidir. Vergi ödəyicisi – elə şəxsdir ki, (hüquqi və ya fiziki) vergi təyin edilmiş obyektə malik oldu­ğuna görə üzərinə vergiləri və rüsumları ödəmək öhdəliyi qoyulmuş­dur. Vergi agenti - vergi ödəyicisinə gəlirlərin ödəniş mən­bəyi olan şəxs­dir. Vergi qanun­ve­ri­ci­liyinə uyğun olaraq, vergilərin və rüsum­ların hesab­lan­ma­sı, vergi ödəyisindən tutulması və büdcəyə köçürülməsi ilə bağlı öhdəliklər həmin şəxsin üzərinə qoyulmuşdur.
Vergi bazası – üzərinə vergi qoyulmuş obyektin dəyər, fiziki və ya başqa bir xarakteristikasıdır. Vergi bazası və onun müəyyənləşdirilmə qaydası hər bir vergiyə və rüsuma uyğun olaraq təyin edilir.
Vergi stavkası – vergi bazasının vahid ölçüsünə dü­şən vergi məbləğinin ölçüsüdür.
Vergi dövrü – hər bir konkret vergiyə, rüsuma uyğun olaraq müəyyənləşdirilən elə təqvim ili və ya za­man müddətidir ki, bu müddət ərzində vergi bazası müəy­yənləşir və verginin, rüsumun məbləği hesablanır.
Vergi güzəştləri – vergi ödəyicilərinin ayrı –ayrı kate­qoriyalarına vergini, rüsumu ödəməmək və ya az miqdarda ödəməklə bağlı qanunvericiliklə təqdim olunan imkandır. Vergi güzəştləri aşağıdakı şəkildə müəyyən­ləş­dirilir:

• vergi ödəməkdən azad olma;
• vergi bazasını və ya vergi məbləğini azaldan əlavə çıxmalar və güzəştlər;
• azaldılmış vergi stavkaları.

Vergi mənbəyi – gəlir mənbəyini, yəni onun yaran­dığı yeri göstərən mənbədir.
Vergi tutumlarının üsulları arasında kadastr, dek­la­rasiya və inzibati üsulları fərqləndirirlər. Kadastr üsulu üzə­rinə vergi qoyulmuş obyektin qiyməti və orta gəlirliliyi haq­qın­da məlumatların tipik siyahısını saxlayan kadastrın isti­fa­də­sini nəzərdə tutur. Deklarasiya üsulu üzərinə vergi qoyul­muş obyektin ölçüsü haqqında deklarasiyanın vergi ödəyicisi tərəfindən vergi orqanlarına təqdim edilməsini nəzərdə tutur. Inzibati üsul verginin tutulma prosesində tə­sərrüfat subyekt­lə­rinin maliyyə xidmətlərinin iştirakını nə­zərdə tutur.
Vergi tutumunun əsas metodları aşağıdakılardır: nağd ödəniş, qeyri-nağd ödəniş və gerb markaları ilə he­sablaşma. Axırıncı üsul rəsmi sənədin qanuni qüvvəyə minməsinə yalnız o halda imkan verir ki, ödəyici həmin sə­nədə xüsusi markalar yapışdırsın.
Üzərinə vergi qoyulmuş obyektə görə vergilər aşağı­dakılara bölünürlər:

• əmlak;
• resurs;
• dövriyyədən tutulan;
• istehlak vergiləri;
• gəlirə (mənfəət) və kapitala qoyulan vergilər.

Əmlak vergiləri, demək olar ki, bütün xarici ölkə­lərdə geniş yayılmışdır. Əmlak vergilərinin aşağıdakı obyektlərini fərqləndirirlər: daşınmaz əmlak (torpaq, bi­nalar, tikililər); maddi əmlak (istifadəsi uzunmüddətli olan mallar, o cüm­lədən dəbdəbə əşyaları, gəlirin əldə edil­məsi üçün istifadə olunan avadanlıq, maşınlar, kənd təsər­rüfatı heyvanları və başqaları); qeyri-maddi aktivlər (lisenziyalar, intellektual mülkiyyət obyektlərinə olan hü­quqlar, həmçinin qiymətli kağızlar və nağd pul). Mirasa və hədiyyələrə qoyulan vergi­lər də əmlak vergisinə aid edilir. Bir çox ölkələrdə bu ver­gilər vergidən azad olan mini­mu­ma və ya miras əmlakının müəy­yən dəyəri üçün azal­dıl­mış stavkaya malik olur.
Resurs vergiləri əsasən hasilat sahələrində (neft, kömür) tətbiq olunur və təbii resursların (su, torpaq, meşə yerləri, faydalı qazıntılar) hasilatı və ya istifadəsi üçün ödənilən haqqı nəzərdə tutur. Istehsal prosesinə fiskal və tənzimləyici təsirdən başqa, ekoloji effekti də nəzərə ala bilirlər (təbii resurs istehlakının məhdudlaşdırılması və ətraf mühitin mühafizəsi).
Dövriyyədən tutulan vergilər bəzi yüksək rentabelli məh­sullara qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi ilə tətbiq oluna bilir. Vergi stavkası ya topdan qiymətə nəzərən faiz tərtibi ilə, ya da məmulatın qiymətinin pul ifadəsi ilə əla­vəsi (güzəşti) şəklində müəyyənləşir.
Istehlak vergiləri – istehlakçıya qoyulan ümumi ver­gilər (ƏDV, satış vergisi) və mal, xidmətlərin ayrı-ayrı növlərinə qoyulan vergilərdir (aksizlər).
Gəlirlərə və kapitala qoyulan vergilər gəlirin əldə edilmə anın­da və ya mülkiyyətdən (maddiləşmiş gəlir) tu­tulur. Onla­rın istehlak vergilərindən fərqi ondan ibarətdir ki, istehlak vergiləri gəlirlərin artıq istifadə olunduğu (işlən­diyi) zaman tutulur. Bu vergilər qrupuna fiziki və hüquqi şəxslərdən tutu­lan gəlir vergisi aiddir.
Vergilər müəyyənləşdirilmə metodlarına görə bir­başa və dolayısı vergilərə ayrılırlar. Birbaşa vergilərə vergi ödəyici­lə­ri­nin əmlakı və onların gəlirləri məruz qalır. Bir­ba­şa vergilər tənzimləyici faktor kimi istifadə olunur və vergi münasi­bət­lərinin daha çox və ya daha az təmin olunmuş subyektlərinə qarşı sosial ədalət prinsipinin ria­yət olun­ma­sı­na kömək edir. Daşınmaz əmlaka, torpağa, təbii resurslara, korporasiyaların gəlirinə qoyulan vergi və gəlir vergisi birbaşa vergilərdir. Dolayı vergilər malların, iş və xidmətlərin qiymətinə əlavə şək­lində daxil edilir və alıcı tərəfindən ödəni­lir. Onların ölçüləri istehsal xərcləri və ya vergi ödəyicisinin gəliri ilə bağlı deyil və yalnız real­laş­dırmanın həcmindən və bazar qiymətlərinin səviy­yəsindən asılıdır. Bu, dövlət büd­cəsinin gəlirlərinin təmin olunma qarantıdır. Dolayı vergilərə aksizlər və əlavə dəyərə qo­yulmuş vergi daxildir.
Vergilər subyekt (vergi ödəyiciləri) etibarilə aşa­ğı­dakılara bölünürlər:

• fiziki şəxslərdən tutulan vergilər (fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisi);
• müəssisə və təşkilatlardan tutulan vergilər (gəlirə qoyulan vergi, ƏDV);
• həm fiziki, həm də hüquqi şəxslərin ödədiyi qarışıq vergilər (nəqliyyat vasitələri sahiblərindən tutulan ver­gilər).

Vergini müəyyənləşdirən hakimiyyət orqanına görə ver­gi­lər federativ dövlətlər üçün federal, regional və yerli, unitar dövlətlər üçün mərkəzi və yerli olur. Yerli və mər­kəzi vergi­lərin rolu mərkəzi və yerli hakimiyyət orqan­larının öz qarşı­larına qoyduqları vəzifələrlə müəyyənləşir. Yerli ver­gilər, bir qayda olaraq, reqressivliyi ilə fərqlənir. Onların stav­kaları vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin nəzərə alınmaması şərtilə qurul­muşdur və əksər hallarda dolayı vergilərdir. Bələ­diyyə­lərin lokal məqsədləri və funksiyaları nəzərə alı­nar­sa (əhalinin su təchizatı, şəhər nəqliyyatı, ibtidai mək­təblər kimi zəruri ictimai xidmətlərlə təmin edilməsi), yerli vergi­qoy­ma­lar yalnız yerli büdcəyə da­xil­olmaların mənbəyi kimi nəzər­dən keçirilir. Mərkəzi ver­gi­lərin üzərinə isə iqtisadiyyatın tənzimlənməsi üzrə əsas funksiyalar qoyul­muşdur. Dövlətin vergi siyasətinin qiy­mət qoyması onlara uyğun olaraq həyata keçirilir.
Vergilərin hesaba yazıldıqları büdcənin səviyyəsinə görə bərkidilmiş və tənzimləyici vergiləri fərqləndirirlər. Bər­ki­dil­miş vergilər bütövlükdə konkret büdcəyə daxil olur. Tən­zim­lə­yici vergilər isə qanunvericiliklə müəyyən­ləş­dirilmiş nis­bət­lərdə müx­təlif səviyyəli büdcələrə  eyni za­manda daxil olur.
Vergiqoyma mənbələrinə görə vergilər maya də­yərinə da­xil edilən vergilərə, fəaliyyətin maliyyə nəticə­lə­rinə aid edi­lən vergilərə və müəssisənin təmiz gəlirinə aid edilən vergilərə bölü­nürlər.
Təyinatına görə ümumi vergiləri, yəni ümumdövlət ehtiyacları üçün nəzərdə tutulmuş vergiləri və ciddi müəy­yən­ləş­dirilmiş məqsədləri olan xüsusi vergiləri (məqsədli vergilər və rüsumlar) fərqləndirirlər.
Əgər vergi dərəcəsi gəlirin ölçüsündən asılı deyil­sə, mütənasib vergi (möhkəm vergi) kimi nəzərdən keçi­rilir. Əgər gəlir ölçüsünün artması ilə vergi azalırsa, req­res­siv vergi kimi, gəlir ölçüsünün artımı ilə yüksəlirsə, proq­ressiv vergi kimi nəzərdən keçirilir.
Xarici ölkələrin təcrübəsində aktiv şəkildə istifadə olunan əsas vergilərdən aşağıdakıları göstərmək olar.
Gəlir vergisi  - istehlakçı tələbinin dövlət kon­yuktur tənzimlənmə obyektidir. Vergi, bir qayda olaraq, təqvim ili və ya maliyyə ili ərzində, yaxud 12 aya bərabər olan digər dövr ərzində əldə edilmiş gəlirdən çıxılır. Üzə­rinə vergi qoyu­lan gəlirin tərkibinə əmək haqqı, əməyə görə mükafat­ların müxtəlif formaları, sahibkarlıq fəaliy­yə­tindən gələn gəlirlər, təqaüdlər, renta, faizlər, dividentlər və investi­si­ya­dan gələn digər gəlirlər daxildir. Bəzi hal­larda gəlir vergisi vergi ödəyi­cisinin il ərzində əldə etdiyi və ya topladığı faktiki gəlirdən çıxılır. Digər hallarda isə əvvəlki illər ərzində əldə edilmiş gəlir­lə­rin bazası əsasında he­sablanmış göz­lənilən gəlirin qiymət­lən­dirici məb­lə­ğindən çıxılır. Ailənin gəlir vergisi iki cür olur. Ər-arvadın hər biri ayrı ayrılıqda gəlir vergisi ödəyirsə, bölgülü vergi adlanır. Gəlir vergisi  onların birgə gəlirindən çıxılırsa, bir­ləş­miş vergi adlanır.
Bir çox xarici ölkələrdə vergi proqressiv şkala üzrə tutu­lur. Bəzən gəlirin hissələrə bölünməsi hesabına ver­gi­qoy­ma proq­ressiyası hamarlaşır. Gəlir vergisinin dərə­cə­ləri nadir hallarda dəyişilir. Vergi alınan gəlir məbləğini təs­hih edən qay­da­lar vergi­qoy­manın operativ alətləri rolu­nu oynayırlar. Bun­lar üzərinə vergi qoyulmayan minimum ölçüsü və müxtəlif növ güzəştlərdir (yaşa görə, ailə vəziy­yətinə, gəlir mənbəyinə görə və s.). Son dövrlər inkişaf etmiş xarici ölkələrdə daha məşhur vergi gü­zəşt­ləri sığorta ilə, pensiya haqları ilə bağlı olan vergi gü­zəştləri, həm­çinin səhiyyə məq­səd­lərinə aid olan güzəştlər, faiz ödənişləri üzrə güzəştlər olmuşdur (xüsusilə evin alın­masında).
Qeyd etmək lazımdır ki, gəlir vergisi işçilərin əksə­riy­yətinin gəlir mənbəyindən tutulduğuna görə (ingilis termi­no­lo­giyasına görə «pay as you earn»), iqtisadi eniş və ya yük­sə­liş dövrlərində pul gəlirlərinin dəyişmələrini müəy­yən mənada kompensasiya etməklə bağlı stabilləş­dirici qabiliy­yətə öz-özlüyündə malik deyil. Iqtisadi eniş dövründə əhalinin qazancları və avtomatik olaraq vergi ödənişləri də azalır. Yüksəliş dövründə əksinə, gəlirlərlə birlikdə vergi daxilol­ma­ları da artır. Bu mexanizmin təsiri bir qədər məhduddur. Ona görə də onu gücləndirmək üçün gəlir vergisinə müvəqqəti əlavələr tətbiq oluna bilər.
Gəlir vergisinin ölçüsü əhalinin əmanət imkanlarına təsir göstərir, lakin pul yığımlarının istifadə olunma stimul­larına toxunmur. Ona görə də istehsalatda kapital qoyu­luş­larının tənzimlənməsi başqa vergi ilə – korporasiya gəlir­lə­rinə qoyulan vergi ilə əlaqədardır. Bu vergi ümumi məda­xil­dən bütün istehsal xərclərinin, itkilərin, borc faiz­lərinin, müvək­kil xərclərinin, reklam xərclərinin, inzibati - idarə­etmə xərc­lə­rinin və s. Çıxıl­masından sonra şirkətin qalan təmiz gəlirindən tutu­lur. Hal - hazırda müxtəlif ölkə­lərdə korporasiya gəlirlərinə qoyu­lan vergi stavkaları  30%-dən 50%-ə qədər dəyişir. Bu verginin artırılması dövlət tərə­findən həyata keçirilir və bir qayda ola­raq, in­ves­tisiya bumu iqtisadiyyatın «qızmasına», ödəniş qa­biliyyəti tələbinin istehsal gücündən ayrılmasına, ödəniş ba­lansının kəsirinə, müəyyən sahə nisbət­lə­rində pozul­ma­lara təhlükə yaratdığı dövrlərdə özünü maliy­yələşdirmə məqsədilə resursların məhdudlaşdırılma vasi­təsi kimi tətbiq olunur. Korporasiya gəlirlərinə qoyulan ver­gilər bir sıra güzəştlərin olmasını nəzərə alır. Birləşmiş Ştatlarda 20 güzəşt mövcuddur. Fransada və AFR-də onların sayı uyğun olaraq 10 və 15-dir. Güzəştlərin əsas növü vergi ödə­nişinin vaxtının uzadılmasıdır. Bəzi ölkələrdə, məsə­lən, gəlir hissəsinin yeni investisiyalara, ehtiyat fonduna ayrıl­ması üçün 3-5 il müddətində son hədd müəyyən­ləş­dirilmişdir.
Nəzərdən keçirilən birbaşa vergilərlə yanaşı, inkişaf etmiş xarici ölkələrdə dolayı vergilər də aktiv şə­kildə istifadə olunur. Daha məşhur vergilər sırasında döv­riy­yədən vergini, aksizi, gömrük rüsumlarını  və başqa­la­rını göstərə bilərik. Dövriy­yədən vergi müxtəlif ölkələrdə qeyri-bərabər forma­lara malikdir. Belə ki, satış vergisi istehsalatın hər bir mər­hələsində məhsulun ümumi məb­lə­ğindən dəfələrlə tutulur. Bu vergi 1950-ci illərdən baş­la­yaraq Avropa ölkələrində geniş şəkildə tətbiq olun­muşdur. Müxtəlif mal qrupları üzrə vergi ölçüsü 2%-dən 6%-ə qədər təşkil edir. Uzun müddət Ingiltərədə mövcud olan alış vergisi şəxsi istehlak mallarının reallaş­dırıl­ma­sının topdan mərhələsində bir dəfə tutulurdu. Isveçdə analoji vergini pərakəndə ticarət müəssisələri ödəyirdi. Döv­riy­yədən verginin ən geniş yayılmış forması əlavə dəyər vergisi oldu (ƏDV). Bu verginin hesablama bazası iqtisadi cəhətdən əmək haqqı ilə mənfəətdə təcəssüm olunmuş yeni yaradılan dəyərdir. Beləliklə, ticarət döv­riyyəsinin ümumi məbləğindən maddi istehsal xərcləri çıxılır. Əlavə dəyərə olan vergi dərə­cələri bir neçə sayda ola bilər. Böyük Britaniyada və AFR-də onların sayı iki, Fransada üç, Italiyada dörddür. Adətən, ərzağa, səhiyyə və digər sosial əhəmiyyətli mal və xidmətlərə tətbiq olu­nan aşağı dərəcələrdən (2 -10%), sənaye və digər mal və xid­mət­lərə qarşı əsas dərəcələrdən (12 -23%), dəbdəbə əşyalarına qarşı yüksək dərəcələrdən (25%-dən yuxarı) istifadə olunur. ƏDV-nin əsas vergi güzəşti reallaşdırılmış məhsul dövriy­yəsinin vergidən azad minimumudur. Bun­dan başqa, ərzaq, qəzetlər, radioyayım, nəqliyyat, məktəb və poçt xidmət­ləri kimi mal və xidmətlər də vergidən azad ola bilir.
Aksiz – malın vahid növü üçün onun qiymətinə qoyulan vahid əlavəni ifadə edir. Üzərinə aksiz vergisi qoyul­muş obyekt rolunda, adətən, ən çoxişlənən mallar – duz, qənd, tütün, kibrit, şərab, benzin, oyun kartları və başqaları çıxış edir. Obyektlərin bu seçimi dövləti kiçik vergi faizində belə, əhəmiyyətli maliyyə daxilolmaları ilə təmin edir. Ona görə də aksizlər dövlət üçün əsasən fiskal funksiyanı yerinə yetirirlər. Lakin aksizlər yeyinti məh­sullarının ayrı - ayrı növlərinə və digər məhsullara olan spe­sifik tələbatı məhdu­d­laş­dıraraq baş­qa məq­səd­lərə də xidmət edə bilərlər. Çeşid etibarilə əhəmiy­yətsiz dərəcədə fərqlənən malların (duz, qənd) aksiz dərəcələri vahid, müxtəlif əla­mətlərə görə təsni­fat­lanan malların (şərablar –tündlüyünə görə) aksiz dərə­cələri diferen­sial­laşmış, çeşidləri müxtəlif qiymət səviyyəsində olan bircins malların (tütün) aksiz dərəcəsi orta olur.
Gömrük rüsumları dövlət sərhədindən keçirilən mal­lardan onların qiymətinə qoyulan faiz əlavəsi şəklində tu­tulur. Gömrük rüsumları müxtəlif əlamətlərə görə təs­ni­fatlana bilir:

• istiqamətə görə: idxal və ixrac. Idxal rüsumları mal­­ların idxalında, ixrac rüsumları malların ixracında tətbiq olu­nur;
• təsir müddətinə görə: əsas və mövsümi. Əsas rüsumlar elə ödənişlərdir ki, onlara qarşı gömrük tarifi ilə nəzərdə tutulmuş və daim təsir göstərən gömrük dərə­cələri müəyyənləşdirilir. Mövsümi rüsumlara qarşı müəy­yən­ləşdirilən gömrük dərəcələri 6 aya qədər olur;
• mənşəyi xarakterinə görə: avtonom və konven­sio­nal. Avtonom rüsumlar həmin dövlətdə daha əlverişli rejim kimi istifadə olunmayan ölkə mallarına qarşı tətbiq olunur. Konvensional rüsumlar həmin dövlətdə daha əlverişli re­jim kimi istifadə olunan ölkə mallarına qarşı tətbiq olu­nur;
• hesablanma metoduna görə: spesifik, advalor, kombinə edilmiş. Spesifik rüsumlar natural ifadədə malın avro ilə ölçü vahi­dinə qarşı müəyyənləşir. Advalor rüsum­lar gömrük dəyə­rindən faiz tərtibi ilə müəyyənləşir. Kombinə edilmiş rüsumlar özlərində spesifik və advalor üsulların əlamətlərini birləş­di­rir­lər.

Inkişaf etmiş ölkələrdə geniş istifadə olunan, nə­zər­dən keçirdiyimiz vergilərdən başqa dövlətlər kapitala və mülkiy­yə­tə qoyulan vergilərdən də aktiv şəkildə istifadə edirlər. Bu vergi qruplarına mirasa və hədiyyəyə qoyulan vergiləri, kapi­ta­lın artımına qoyulan vergiləri, ayrı - ayrı əmlak növlərinə (tor­paq, tikili ) qoyulan vergiləri, şəxsi varidata qoyulan vergiləri aid etmək olar. Bundan başqa, hakimiyyət orqanları (xüsusilə yerli idarəetmədə) əhaliyə və hüquqi şəxslərə müəyyən xidmət­lərin gös­tə­rilməsinə görə dövlət rüsumunu tətbiq edirlər.
Vergilərin sayı və onların ölçüləri ölkələrə görə fərq­lənir. Bu fərqlilik onların ənənələri və iqtisadi inkişaf xüsu­siy­yətləri ilə şərtlənir. Vergi tənzimlənməsinin mexa­niz­mi ümumi şəkildə Laffer əyrisi ilə təsvir olunur. A.Lafferin fikirlərinə görə, vergi dərəcələri gəlirin 30%-nə qə­dər artdığı halda vergi daxilolmaları artır. Vergi dərə­cələri gəlirin 30%-dən çox olduğu halda büdcəyə gedən daxilolmaların artımı yavaşıyır, sonra isə kəskin şəkildə azalır.
Vergi tənzimlənməsi vergi nəzarəti anlayışı ilə sıx əlaqədardır. Öz növbəsində, vergi nəzarəti maliyyə nəza­rətinin elementidir. Vergi və digər məcburi ödənişlərin hesab­lanması və  büdcəyə, qeyri-büdcə fondlarına daxil edil­məsi məsələsində vergi ödəyicisi ilə dövlət arasında yaranan maliyyə münasi­bətləri vergi nəzarətinin obyekti rolunda çıxış edir. Xarici ölkələrdə vergi nəzarəti maliyyə na­zirliyi, xəzinədarlıq, daxili gəlirlər xidməti, icra haki­miy­yətləri nəzdində uyğun komitələr kimi xüsusiləşmiş ma­liyyə müəs­sisə­ləri tərəfindən həyata keçi­rilir.
Beləliklə, dövlətin vergi sistemi maliyyə –kredit sis­teminin kompleks elementi olub, dövlətin iqtisadi inkişafın­dan və onun quruluşundan asılıdır. Dövlətin maliyyə-kredit sis­temi maliyyə və kredit sistemlərinin elementlər toplu­sundan ibarətdir və pul sisteminin bir hissəsini təşkil edir. Büdcə sistemi maliyyə sisteminin bir hissəsidirsə, vergi sistemi büdcə sisteminin bir hissəsidir. Bu münasibətlərdə valyuta sisteminin yerini də qeyd etmək lazımdır. Valyuta sistemini dünya təsərrüfat əlaqələrinin güclənən qlo­bal­laşma, inteqrasiya və beynəlmiləlləşmə proseslərində pul sisteminin xarici ifadəsi kimi nəzərdən keçirmək olar. Sistemlərin müxtəlif növlərinin qarşılıqlı əlaqəsi şəkil 1.4.-də göstərilmişdir.