Dövlətin maliyyə-kredit sisteminin təşkilində büdcə sistemi mühüm yer tutur. Büdcə sistemi dedikdə, iqtisadi münasibətlərə və hüquq normalarına əsaslanan bütün səviyyəli büdcələrin toplusu nəzərdə tutulur. Büdcə sisteminin təşkili və quruluş prinsipləri büdcə quruluşunu təmsil edir.
Büdcənin hakimiyyətin səlahiyyətli orqanı tərəfindən qəbul edilən akt şəklində rəsmiləşdirilməsi büdcənin qanunvericiliklə rəsmiləşdirilməsi deməkdir. Ölkələrin əksəriyyətində büdcə qanun şəklində qəbul olunur. Bir sıra ölkələrdə isə (ABŞ, Finlandiya) büdcənin təsdiqi parlamentin xüsusi qətnaməsi ilə rəsmiləşdirilir. Büdcə aktları, bir qayda olaraq, üç əsas hissədən ibarət olur: izahedici mətn, büdcə aktının mətni və əlavələr. Dövlət büdcəsinə mühüm gəlir mənbələri təhkim olunmuşdur. Bunlar, gəlir vergisi, korporasiyaların gəlir vergisi, daha kütləvi dolayı vergilər, dövlət müəssisələrindən daxilolmalardır. Dövlət tərəfindən öz funksiyalarının həyata keçirilməsi ilə bağlı əsas xərclər dövlət büdcəsinə aid edilir: hərbi, iqtisadi, sosial, xarici dövlətlərə kömək göstərilməsi, dövlət borcunun idarəetməsi, inzibati.
Müxtəlif ölkələrin büdcə quruluşu onların dövlət quruluşu, ərazi-inzibati bölgüsü, iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi və onun struktur elementləri ilə şərtlənir. Dövlət idarəetməsinin iki forması məlumdur: unitar və federativ. Unitar dövlətlərdə (Böyük Britaniya, Fransa, Italiya, Yaponiya və başqaları) idarəetmə iki hissədən – mərkəzi və yerli hissələrdən ibarətdir. Federativ dövlətlərdə (ABŞ, Kanada, AFR, Isveçrə və başqaları) idarəetmə üç hissədən ibarətdir – mərkəzi, federasiya üzvləri və yerli.
Xarici ölkələrin büdcə sistemləri ümumi əsas prinsiplər üzərində qurulur. Bu prinsiplər aşağıdakılardır:
Büdcənin tamamlıq prinsipi o deməkdir ki, büdcədə bütün gəlirlər və xərclər tam həcmdə göstərilməlidir. Hökumət büdcədə nəzərdə tutulanlardan başqa heç bir gəlirə və xərcə malik olmamalıdır. Büdcənin tamlıq prinsipi büdcə-brutto anlayışı ilə əlaqədardır. Dövlətin həm gəlirlər, həm də xərclər üzrə bütün maliyyə əməliyyatları öz əksini burada tapır. Netto- büdcə isə yalnız büdcə maddələri üzrə saldo nəticələrindən ibarət olur. Bu, büdcə gəlirlərinin ayrı - ayrı maddələri üzrə daxilolmaları və göstərilmiş gəlirlərin əldə olunma xərclərinin tutulmasıdır. Bəzən brutto və netto büdcələrin cizgilərini birləşdirən qarışıq büdcələrə də rast gəlmək olur.
Büdcənin vahidlik prinsipi öz əksini büdcə sisteminin vahidliyində, gəlir və xərclərin bir təsnifatının tətbiqində və büdcə sənədlərinin eyniliyində tapır. Təcrübədə büdcənin hazırlanma və təsdiqi prosesində bəzən üstün maddələrin yaradılmasına cəhdlər edilir. Bu isə büdcənin vahidlik prinsipini pozur.
Kütləvi xərclərin üstünlük prinsipinin tətbiqi yalnız büdcənin tamlıq və vahidlik prinsiplərinin təsiri ilə mümkündür. Kütləvi xərclərin üstünlük prinsipi ona əsaslanır ki, dövlət tərəfindən funksiyaların yerinə yetirilməsi əldə edilən gəlirlərin ölçüsündən birbaşa asılılığa salınmır. Kütləvi xərclərin ölçüsünü prioritet qaydada müəyyənləşdirən hökumət tələb olunan dövlət gəlirlərinin həcmlərini alınan nəticələrə uyğun olaraq hesablayır. Bu və ya digər dövlət xərclərinin nə dərəcədə zəruri olması siyasi analiz üsullarının və ictimai faydalılıq meyarlarının istifadə olunması əsasında həll olunur.
Büdcənin doğruluq və əyanilik prinsipi büdcə layihələrinin effektiv şəkildə müzakirə edilməsinə və büdcə siyasətinin aşkarlığına xidmət edir. Xarici investorlar, beynəlxalq təşkilatlar, reytinq agentlikləri, əhali və sahibkarlar üçün bu prinsipin böyük faydası vardır.
Büdcənin illik təsdiq prinsipi dövlət büdcəsinin bir maliyyə ili üçün müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur. Lakin müxtəlif ölkələrdə maliyyə ili müxtəlif tərzdə təyin olunur. Belçikada, Niderlandda, Isveçrədə, Finlandiyada, Fransada maliyyə ili təqvim ili ilə üst - üstə düşür. Böyük Britaniyada, Kanadada, Yaponiyada maliyyə ili aprelin 1-dən, Italiyada, Norveçdə, Isveçdə iyulun 1-dən, ABŞ-da oktyabrın 1-dən başlayır. Bəzi ölkələrdə çoxillik büdcələrin qəbul edilmə imkanı konstitusiya ilə təsdiq olunmuşdur (məsələn, Yunanıstan Konstitusiyası iki illik büdcənin müəyyənləşdirilmə imkanını qəbul edir).
Büdcənin tarazlıq prinsipi büdcənin gəlir və xərc hissələrinin balanslaşdırılmasının zəruriliyi deməkdir.
Büdcə sisteminin birinci hissəsi dövlət büdcəsidir. Büdcə sistemi pul vəsaitlərinin əsas mərkəzləşdirilmiş fondunun formalaşdırılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə əlaqədar iqtisadi münasibətləri əks etdirən əsas maliyyə dövlət planıdır. Inkişaf etmiş ölkələrdə milli gəlirin 40%-ə qədəri dövlət büdcəsi vasitəsilə bölüşdürülür.
Dövlət büdcəsinin bir sıra mühüm xarakteristikaları var: forma, maddi mahiyyət, iqtisadi mahiyyət və hüquqi rəsmiləşdirilmə. Büdcə forması maliyyə planıdır. Maddi mahiyyət – mərkəzləşdirilmiş fonddur. Iqtisadi mahiyyət – iqtisadi münasibətlər toplusudur. Hüquqi rəsmiləşdirmə – qanundur.
Dövlət büdcəsi aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirir:
Büdcə sisteminin ikinci hissəsi regional (yerli) büdcələrdir. Son illər regional büdcələrin rolu bir çox ölkələrdə artır. Bu, bir çox səbəblərlə bağlıdır.
Birincisi, sosial –iqtisadi proseslərin tənzimlənmə funksiyası əsasən dövlət hakimiyyətinin mərkəzi səviyyələrindən yerli səviyyələrə keçir. Maliyyə mənbələrində əsas diqqətin regional büdcələrə yerdəyişməsi baş verir. Səhiyyə, təhsil, əhalinin kommunal xidmətləri, ətraf mühitin mühafizəsi daha çox regional büdcələrdən maliyyələşir.
Ikincisi, regional büdcələrin əsas vəzifəsi ərazilərin iqtisadi və sosial inkişaf səviyyələrində fərqlərin hamarlanmasıdır. Dövlət bu məsələləri regional büdcələrin öz gəlirlərinin köməyi ilə və bu məqsədlər üçün yüksək dərəcəli büdcələrdən tənzimləyici vergilər və subvensiyalar şəklində ayrılan vəsaitlərin köməyi ilə həll edir.
Dövlət büdcəsi ilə büdcə sisteminin digər hissələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələr dövlət quruluşundan asılı olaraq həll edilir. Həm federativ, həm də unitar dövlətlərdə səlahiyyətlərin dövlət idarətməsinin müxtəlif səviyyələri arasında bölüşdürülməsi konstitusiya ilə müəyyənləşdirilir.
Xarici ölkələrdə regional büdcələrin gəlirləri vergi və qeyri - vergi daxilolmaları hesabına, həmçinin yüksək səviyyəli büdcələrdən gələn daxilolmalar hesabına formalaşır. Dövlət hakimiyyətinin bütün səviyyəli vergi ödənişlərinin toplusu vergi sistemini əmələ gətirir. Daha sonra onları ətraflı şəkildə nəzərdən keçirəcəyik. Qeyd etmək lazımdır ki, regional büdcələrin vergi gəlirləri yerli vergilərdən, rüsumlardan və həmin büdcələrə yuxarı səviyyəli büdcələrdən daxil olan ümumi vergi hissəsindən ibarətdir.
Regional büdcələrin qeyri - vergi gəlirlərinə bələdiyyə mülkiyyətində yerləşən müəssisələrin gəlirləri, icarə haqlarından, qanunvericiliyin pozulmasına görə tutulan cərimələrdən, hüquqi və fiziki şəxslərin könüllü ödəmələrindən gələn gəlirlər aiddir.
Regional büdcələrin gəlir hissəsinin formalaşmasında dotasiyalar və subvensiyalar kimi yuxarı səviyyəli büdcələrdən gələn daxilolmalar da iştirak edirlər. Dövlət onların köməyi ilə yerli büdcələrin kəsirini örtmək imkanına malik olur.
Regional büdcələrin xərcləri dövlətin sosial sferasının idarəetməsində mərkəzdənqaçma səviyyəsindən asılıdır. Bu səviyyə nə qədər yüksəkdirsə, regional büdcə kanallarından keçən maliyyə resurslarının həcmi bir o qədər çox, ümumdövlət büdcə xərclərində onların payı bir o qədər yüksəkdir. Sosial –mədəni sferada idarəetmənin mərkəzdənqaçma səviyyəsinin yüksək olduğu ölkələrə AFR, Fransa, Finlandiya və başqaları aiddir.
Xarici ölkələrdə regional büdcələrin cari xərclər büdcəsinə və inkişaf büdcəsinə bölünmə təcrübəsi geniş yayılmışdır. Cari xərclər büdcəsi vergi və qeyri - vergi daxilolmaları hesabına formalaşır və cari xərclərin maliyyələşməsinə, yəni istismar xərclərinin ödənilməsinə yönəlir. Inkişaf büdcəsinə yuxarı səviyyəli büdcələrin subvensiyaları, könüllü ianələr və istiqrazlar daxil olur. Sosial –mədəni və mənzil-kommunal sferalarına investisiyalar məhz bu büdcədən maliyyələşir.
Büdcə sisteminin əsas elementi büdcə prosesidir. Büdcə prosesi dövlət və yerli büdcələrin (federativ dövlətlərdə və federasiya üzvlərinin büdcələrində) nəzərdən keçirilməsi, təsdiq edilməsi və icrası üzrə dövlət və yerli orqanların qanunvericiliklə nizamlanmış fəaliyyətidir. Büdcə prosesi büdcə fəaliyyətinin ayrı - ayrı mərhələlərini əhatə edir: büdcə layihəsinin hazırlanması, qanunverici orqanlar tərəfindən onun nəzərdən keçirilməsi və təsdiqi, büdcənin icrası, büdcənin icrası haqqında hesabatın tərtib edilməsi və təsdiqi. Büdcə prosesi iki ilə qədər və daha çox müddəti əhatə edə bilər.
Büdcə layihəsinin tərtib edilməsi birinci mərhələ olub, adətən, maliyyə nazirliyinin səlahiyyətində yerləşir. Daha sonra layihə parlamentə göndərilir və burada nəzərdən keçirilərək təsdiq olunur. Parlament tərəfindən təsdiq olunan və prezident tərəfindən imzalanan layihə qanuni qüvvəyə minir. Büdcənin icra mərhələsi «büdcə ili» və ya «maliyyə ili» adını almışdır. Büdcə ilinin davamlılığı təqvim ili ilə üst - üstə düşür və 12 ay təşkil edir.
Büdcənin icrası maliyyə nazirliyinin səlahiyyətində yerləşir. Üçüncü mərhələdə büdcənin kassa icrası baş verir. Bu, ölkə ərazisində büdcə vəsaitlərinin yığımı, onların saxlanması və verilməsi, həmçinin uçot və hesabatın aparılmasıdır. Büdcənin kassa icrasının üç təşkilat sistemi mövcuddur: xəzinə, bank və qarışıq. Xəzinə sistemində büdcənin kassa icrası maliyyə nazirliyinin xüsusi orqanlarına (təhkim kassalar), bank sistemində banklara və onların müəssisələrinə, qarışıq sistemdə xəzinə kassalarına və banklara verilir. Büdcənin kassa icrasının əsasında kassanın vahidlik prinsipi durur. Bu prinsip göstərir ki, ölkə ərazisində yığılan bütün gəlirlər maliyyə nazirliyinin mərkəzi bankdakı vahid hesabına daxil olur və təsdiq olunmuş xərclərə uyğun olan bütün təxsisatlar buradan həyata keçirilir. Mərkəzi bank hökumətin kassiri kimi çıxış edir.
Maliyyə ilinin yekununda büdcə prosesinin son mərhələsi başlayır. Bu, maliyyə nazirliyi tərəfindən büdcənin icrası haqqında hesabatın tərtib edilməsi və onun parlament tərəfindən təsdiq olunmasıdır.
Dövlətin büdcə sistemi vergi sistemi kimi iqtisadi kateqoriyaya da təsir edir. Büdcə sistemi kimi, vergi sistemi də ölkənin dövlət quruluşundan asılıdır. Vergi sistemlərinin quruluş prinsipləri federativ və unitar dövlətlərdə fərqli olurlar.