1.1.2. Kredit sisteminin iqtisadi mahiyyəti

Ödənişlik prinsipi nəzərdə tutur ki, borcalan kre­di­tordan aldığı pulu müəyyən faizlə  (kredit haqqı ilə) geri qaytaracaq.
Müddətlilik prinsipi maliyyə resurslarının borcalan tərə­findən kreditora qaytarılmasında müddətliliyi əks et­dirir. Kredit müddətlilik prinsipinə görə qısamüddətli (1 ilə qə­dər) və uzunmüddətli (1 ildən çox) kimi təsnifatlana bilir.
Təminatlılıq prinsipi kreditora hüquq verir ki, borc­alandan onun borcunu faizlə qaytarmaq öhdəliyinin təmin edilməsini tələb etsin. Bir çox hallarda təminat formasında daşın­maz əmlak obyektləri çıxış edir. Lakin 1997-ci ildə Yaponiyada daşınmaz əmlak qiymətlərinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi səbəbindən yaranan bank böhranı təminat portfelinin diversifikasiyasının zəruriliyini təsdiq etdi.
Kreditin məqsədli istifadə prinsipi borcalanın kre­ditordan aldığı vəsaitlərin istifadə olunacağı məqsədlərin kredit müqaviləsində müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur. Prinsipin tətbiq olunma səbəbi kreditorda əminlik yarat­maq­dır ki, vaxtı çatanda borcalan borcu və faizi qaytara biləcək və onun borc almaqla həyata keçirmək istədiyi məqsədlər poten­sial şəkildə mənfəət gətirəndir.

Kontragentlərin seçimində kreditorun və borcalanın diferensiallaşdırılmış yanaşma prinsipi. Kreditor bütün müm­kün borcalanlar arasında seçim edərək, öz məbləğini maliyyə cəhətdən daha dayanıqlı olan, onda əminlik yaradan və kre­ditorun bütün tələblərinə cavab verən sub­yektə verir. Borcalan da özünün müddətlilik və ödənişlik şərtlərini əsas tutaraq kreditoru seçir.

Kreditin yaranmasının əsasını əmtəə-pul müna­si­bət­lə­rinin toplusu təşkil edir. Buna uyğun olaraq, kredit əmtəə və pul formasında çıxış edə bilər. Bank, kom­mer­siya, istehlak, lizinq, ipoteka, beynəlxalq və dövlət kre­ditləri mövcuddur. Dövlət kreditinin kredit münasibətlərinə aid edilməsi bir çox maliyyəçilərdə şübhə yaradır. Onlar dövlət kreditini maliyyə sisteminin bir hissəsi kimi nəzərdən keçirirlər. Dövlət krediti, bir tərəfdən, göstərilən prinsiplər əsasında kreditorla borcalan arasındakı klassik kredit münasibətlərini, dövlətin tərəflərdən biri kimi çıxış etdiyi münasibətləri nəzərdə tutur. Digər tərəfdən, dövlət öz funksiyalarını yerinə yetirərək mərkəzləş­dirilmiş fond­la­rın formalaşdırılması və bölüşdürül­məsi üçün borc fondundan istifadə edir və bunlar da maliyyə müna­si­bət­lə­ridir. Belə­lik­lə, maliyyə və kredit münasibətlə­rinin qovu­şu­ğunda yerləşən dövlət krediti kreditlə maliyyə arasındakı əlaqəni təsdiq edir. Bu əlaqə hər iki iqtisadi kate­qoriyaya xas olan bölüş­dürmə funksiyasının oxşar­lığından da törəyir.

Kreditin mahiyyəti onun funksiyalarını üzə çıxarır. Bunlar yenidən bölüşdürmə funksiyası və nağd pulların kredit pulları ilə əvəzlənməsi funksiyasıdır.

Bütün kredit münasibətlər toplusu kredit sistemini əmələ gətirir. Kredit sisteminin institusional tərifi də möv­cud­dur. Bu tərif kredit institutlarının toplusunu əks etdirir. Kredit sisteminin təşkilati strukturu mürəkkəb və qeyri-bircinsdir. Xarici ölkələrin əksəriyyətində kredit sisteminə milli qanun­veri­ciliklə nizamlanmış üç səviyyə daxildir: mər­kəzi bank, kom­mersiya bankları və digər xüsusi kredit-maliyyə müəs­sisə­ləri.

Birinci səviyyə mərkəzi banklar və ya bəzən adlan­dırıldığı kimi, mərkəzi emissiya banklarıdır. Məsələ onda­dır ki, ölkənin qanuni ödəniş vasitələrinin emissiyasını həyata keçir­məklə bağlı inhisarçı hüquq məhz mərkəzi banka məx­sus­dur. Mərkəzi bankların əsas məqsədləri pul kredit sisteminin dayanıqlığının təmin edilməsi və kom­mer­siya banklarının stabil fəaliyyətidir. Ölkənin mərkəzi bankı öz statusuna uyğun olaraq aşağıdakı formalarda təzahür edir:

• ölkə ərazisində pul emissiyası ilə bağlı inhisarçı hüquqdan istifadə edən, milli qızıl - valyuta ehtiyatlarını nə­zə­rə alan və qoruyub saxlayan vahid emissiya mər­kə­zidir;
• dövlətin iqtisadi proqramlarını müdafiə etməyə, dövlət büdcəsinin kəsir kreditləşməsini həyata keçirməyə və dövlətin qiymətli kağızlarını yerləşdirməyə borclu olan hökumət bankıdır;
• daxili ödəniş dövriyyəsinin və antiinflyasiya siya­sə­tinin, o cümlədən xarici kontragentlərlə əməliyyatların maneə­siz həyata keçirilməsinə cavabdeh olan milli pul sisteminin stabil­lik orqanıdır;
• banklar bankıdır, yəni likvid vəsaitlərin müvəqqəti kəsiri zamanı milli institutlara müəyyən şərtlər daxilində yeni­dən maliyyələşmək imkanı verən son mərhələli kre­di­tordur;
• bank nəzarəti orqanıdır; mərkəzi bank fəa­liy­yə­ti­nin lisenziyasından, məcburi normativlərin müəyyən­ləş­diril­mə­sindən, əmanətlərin sığortalanmasından, kredit insti­tut­ları fəaliyyətinin hesabat analizindən, təftiş və yox­la­ma­sından isti­fa­də edərək bank sisteminin stabilliyini müdafiə etməyə, əma­nət­çilərin və kreditorların maraq­larını qoru­mağa çalışır və bu zaman kredit müəssisələrinin operativ fəali­y­yətinə qarışmır.

Mərkəzi bank üç əsas funksiyanı yerinə yetirir: tən­zimləyici, nəzarətedici və informasiya-tədqiqat.
Mərkəzi bankın əsas funksiyası dövlətin monetar siya­sə­tini reallaşdırmaqdır. Monetar siyasətin növündən asılı olaraq, mərkəzi bankların əsas məqsədləri aşa­ğı­dakılar ola bilər: qiymətlərin stabilliyi, milli valyutanın da­ya­nıqlığı, pul kütləsinin stabilliyi və başqaları. Monetar siya­sətin dörd növü mövcuddur:

• valyuta rejiminin targetinqləşməsi (exchange – rate targeting). Bu strategiya müəyyən həcmli milli valyutanın daha aşağı inflyasiyalı ölkə valyutasına nəzərən qeydiyyat for­masını nəzərdə tutur. Alternativ qismində devalvasiyanın müəyyən­ləş­dirilmiş faizi ilə dəyişmə kurslarının sürüşkən qeydiyyatı çıxış edə bilər. Məsələn, Fransa 1987-ci ildə öz valyutasını alman markasına bağlamışdır. Həmin dövrdə Fransanın inflya­siyası 3% təşkil edirdi. Bu, Almaniya ilə müqayisədə 2% çox idi. 1992-ci ildə Fransadakı inflyasiya indeksi 2%-ə düş­müş və hətta Almaniyadakından da az olmuş­dur. 1990-cı ildə Ingiltərə funtun markaya nəzərən dəyişmə kursunu qeyd edə­rək, 1992-ci ildə inflyasiyanı 10%-dən 3%-ə qədər azaltmışdır;
• pul kütləsinin targetinqləşməsi (monetary targeting). Pul aqreqatlarının tənzimlənməsi vasitəsilə inflyasiya sə­viy­yə­sini optimallaşdırmağa çalışan ölkələr arasında ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya var. Almaniya və Isveçrədə bu rejim iyirmi il ərzində (1974-cü ildən başlayaraq) tətbiq edilmişdir;
• inflyasiya səviyyəsinin targetinqləşməsi (inflation targeting). Bu siyasəti reallaşdıran ilk dövlət Yeni Zelan­diya (1990), onun ardınca Kanada (1991), Böyük Bri­taniya (1992), Isveç və Finlandiya (1993), Avstraliya və Ispaniya (1994) oldu. Inflyasiya səviyyəsinin məqsədli göstərici rejimi bir neçə ele­ment­dən ibarətdir. 1. Inflya­si­yanın konkret gös­təricilərinin əldə edilməsi ildə bağlı ortamüddətli deklara­siya; 2. Inflya­si­yanın məqsədli para­metrlərinin dövlət inkişafının uzunmüd­dətli konsep­siya­sına daxil edilməsi; 3. Inflyasiyanın optimal səviyyəsinin əldə edilməsi ilə bağlı ümumi strate­giyada aralıq gös­təricilərin, məsələn, pul kütləsinin rolunun azaldılması; 4. Cari vəzifələrə və planla­ra aşkarlıq vermək yolu ilə uzun­­müddətli monetar siyasətin şəffaflığına nail olmaq;  5. inflya­siyanın məqsədli səviy­yə­sinə nail olmaq üçün Mər­kəzi bankın təhtəlhesabının artırıl­ması;
• gizli göstəricinin targetinqləşməsi (monetary policy with an implicit but not an explicit nominal anchor). Bu stra­te­gi­yanın reallaşdırılmasının ən parlaq nümunəsi ABŞ və Avro­pa pul ittifaqıdır (2002-ci ildən başlayaraq). Gizli gös­təricinin targetinqləşməsinin mahiyyəti gələcək  inflyasiya səviyyəsinə kəskin nəzarət strategiyasının hazırlan­ma­sından ibarətdir. Bu stra­tegiya yaxınlaşan inflyasiyanın əlamətləri­nin hərtərəfli moni­torinqini, inflyasiya proses­lərinin poten­sial təhlükəsinə qarşı «xəbərdarlıq zərbə­lərinin» hazırlan­masını və vurulmasını nəzərdə tutur.

Mərkəzi bank öz fəaliyyətində aşağıdakı alətlərdən istifadə edir.
Valyuta intervensiyası. Monetar tənzimlənmə or­qan­ları valyuta bazarlarında intervensiyaları müxtəlif məq­sədlərlə, o cümlədən dəyişmə kursunun saxlanması üçün və beynəlxalq ehtiyatların arzuolunan səviyyəsinin əldə edilmə­si üçün həyata keçirir. Milli valyuta kursunun yük­səl­dilməsi üçün xarici valyutanın satışı, aşağı salınması üçün isə alışı həyata keçirilir. Valyuta intervensiyasının həyata keçiril­məsinin müxtəlif üsul­ları var. Məsələn, ABŞ-ın Fede­ral ehti­yat sistemi dövri olaraq gizli inter­ven­siyalar aparırsa, Alma­niya Federal bankı və Ingiltərə Bankı özlərinin bu tədbirdəki iştiraklarını geniş işıq­lan­dırırlar ki, interven­si­yaların həyata keçirilməsi üçün val­yuta xərci azalsın. Bəzən mərkəzi bank bazarı «şifahi inter­vensiyalar» yolu ilə saxlamağa cəhd edir, yəni valyuta kur­su­nun hərəkət tenden­siyasına nəzərən özünün maraqlı olması barədə iştirakçıları məlumatlandırır.

Devalvasiya \ revalvsiya. Milli valyuta kursunun de­val­vasiya yolu ilə tənzimlənməsi, yəni onun rəsmi kur­sunun əlaqə­ləndirici valyutaya nəzərən aşağı düşməsi (reval­vasiyada – kursun yüksəlməsi) sonradan rəsmi qey­diyyatı ilə birlikdə valyuta münasibətinin kəskin sıçrayışını və dəyişikliyini nəzər­də tutur. Adətən, «devalvasiya» və «revalvasiya» ter­min­ləri qeyd olunmuş dəyişmə kursu olan rejimin xarak­teristikasında istifadə olunur. Üzən mexanizmdə kursun dəyişmə halında isə uyğun olaraq «qiymətdən düşmə» və «bahalaşma» terminləri tətbiq olunur.

Açıq bazardakı əməliyyatlar dövlətin qiymətli kağız­larının təkrar bazardakı alışından və ya satışından iba­rətdir. Əgər mərkəzi bank açıq bazarda qiymətli kağızları satır, kom­mersiya bankları isə onları alırsa, onda kom­mer­siya bank­larının resursları da, uyğun olaraq onların müş­tərilərə borc vermək imkanı da azalır. Bu, dövriyyədəki pul kütləsinin azal­ma­sına və uyğun olaraq, dəyişmə kursunun yüksəlməsinə gəti­rib çıxarır. Bazarda kommersiya bank­ların­dan qiymətli kağız­lar alan mərkəzi bank onlara əlavə vəsaitlər verir və onların borc təqdim etməklə bağlı imkan­larını genişləndirir. Nəticədə pul kütləsi artır, valyuta kursu isə aşağı düşür. Açıq bazarda əməliyyatların kö­məyi ilə pul kütləsinin tənzimlənməsi nəticə etibarilə interven­si­yaya bənzəyir və mübadilə kursunun dəyiş­mə­sinə gətirib çıxarır. Açıq bazarda mərkəzi bankın qarşılıqlı əks əməliy­yatlarının uyğunlaşdırılması və tutuşdurula bilən ölçüdə intervensi­yalar sterilləşmə adlanır və mübadilə kursu­nun dəyişməsinə baxmayaraq, pul kütləsinin həc­mini saxlama­ğa imkan verir. «Açıq bazarda əməliyyatlar» termini ilk dəfə XX əsrin 20-ci illərində ABŞ-da istifadə olunmağa başla­mış­dır. Burada dövlətin bu növ əmə­liyyatları daha geniş vüsət almış­dır. 30-cu illərin əvvəl­lərində bu alət Böyük Britaniyada tətbiq olunmağa baş­lamış və Ingiltərə Bankının siyasətində uçot əməliy­yat­larının payını tədriclə azaltmışdır. Təqribən elə həmin dövr­də Almaniya Reyxsbankı da açıq bazarda əməliy­yatların həyata keçirilməsinə başlamışdır.

Uçot norması. Uçot mexanizmi monetar tənzim­lən­mə­nin mühüm alətini təmsil edir. Bu mexanizmdə mo­netar tən­zimlənmə orqanları öz kreditlərinin təqdim olunma məblə­ği­ni və şərtlərini dəyişdirmək yolu ilə ehtiyat pul­ların miqdarına və dəyişmə kursuna təsir göstərə bilir­lər. Belə ki, uçot normasının artırılması faiz norması daha aşağı olan ölkələrdən kapitalın axıb gəlməsini sti­mul­laşdırır və bu da xarici valyuta kütləsinin artmasına və milli pul vahidi kursunun yüksəlməsinə səbəb olur. Məsələn, 1980-ci illərin əvvəllərində ABŞ administrasi­ya­sı tərə­findən Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya ilə müqayisə­də müəyyənləşdirilmiş daha yüksək faiz norması digər ölkə­lərin investorları üçün dolları cəzbedici etmişdir. Məhz bu­nun sayəsində Birləşmiş Ştat­lar­da əlavə iş yerləri açılmış, nəticədə iqtisadi inkişaf sürətinin artırılması üçün zəmin yaradılmışdır.

Məcburi ehtiyat normaları. Monetar hakimiyyət  kom­mersiya banklarının onlarda saxlamalı olduqları məc­buri ehtiyatların ölçülərini dəyişdirmək yolu ilə mübadilə kursuna təsir göstərə bilərlər. Məsələn, məcburi ehtiyat normasının yüksəldilməsi bank sistemini məcbur edəcək ki, depozitlərin verilmiş səviyyəsini örtmək üçün ehti­yat­ların daha böyük miqdarını saxlasın. Bu isə nəticədə milli pullara olan təklifin azalmasına və kursun yüksəlməsinə gətirib çıxarar. Lakin son illər məcburi ehtiyat normalarının azalma və ya tamamilə ləğv edilmə  tendensiyası nəzərə çarpmışdır. Bu, bankların rəqa­bətə­davamlılıq qabiliy­yə­tinin itməsi ilə əlaqədardır. Məsələ ondadır ki, mərkəzi bank, adətən, ehtiyat hesabları üzrə kommersiya bank­larına faiz ödəmir. Nəticədə kom­mersiya bankları bu ehti­yatlardan heç nə qazanmır və həmin pulu borc verəcəkləri halda qazana biləcəkləri gəliri itirirlər.

Mərkəzi banklar mülkiyyət əlamətinə görə dövlət, səhm­­dar və qarışıq mərkəzi banklara bölünürlər. Mərkəzi döv­lət bankları Alman Federal Bankı, Ingiltərə Bankı və Fran­­sa Bankıdır. Səhmdar mərkəzi bankların ən parlaq nümu­nəsi ABŞ-ın Federal ehtiyat sistemidir. Qarışıq mər­kəzi banklara elə banklar aiddir ki, onların kapitalında döv­lətlə birlikdə şəxsi sektor da iştirak etsin (Yaponiya Bankı).

Dövlətin kredit sisteminin ikinci səviyyəsində kom­mersiya bankları yerləşir. Onların ən iriləri geniş əhatəli əməliyatlar keçirən və müştərilərə tam maliyyə xidməti göstə­rən universal profilli institutlardır.

Kommersiya banklarının əsas funksiyalarını üç qrup­da birləşdirmək olar:

• banklar mal və xidmətlərin kommersiya dövriy­yə­sində əsas rol oynayırlar. Onlar təsərrüfat fəaliyyətinin işti­rak­­çı­la­rına bank sisteminin infrastrukturundan və ödə­niş alət­lərindən istifadə edərək bağlanan müqavilələr üzrə hesa­batları həyata keçirmək imkanı verirlər;
• banklar iqtisadiyyatda «əmanət-investisiyalar» pro­se­sini təmin edən maliyyə vasitəçiləridir. Yəni onlar bir tərəf­dən, müəssisələrin və əhalinin müvəqqəti sərbəst vəsait­lərinin əsas küt­ləsinin saxlandığı yerə çevrilir, digər tərəfdən, təsər­rüfat subyektlərinin və vətəndaşların inves­ti­siya tələbat­ları­nın təmin olunması üçün vəsaitlərin mənbəyi rolunu oyna­yır­lar;
• kommersiya bankları iqtisadiyyatın əsas likvidlik mən­bəyi olub, mal və xidmətlərin alıcı və satıcılarına öz fəaliy­­yə­t­lərini sabit və kəsilməz şəkildə həyata keçirmək imkanı verir. Effektiv bank sistemi olmadan milli iqtisa­diy­yatın stabil fəaliyyət imkanı həddən artıq məhdud olur.

Bank resursları bankın xüsusi vəsaitlərindən, yəni onun kapitalından və cəlb edilmiş vəsaitlərdən, yəni borc vəsait­lə­rin­dən ibarətdir. Cəlb edilmiş vəsaitlər bankın digər kredit təşki­lat­ları, müəssisə və vətəndaşlar qarşı­sın­dakı öhdə­lik­lərini nəzər­də tutur. Onlar öz vəsaitlərini bank­da müxbir, hesablaş­ma və cari hesabların qalıqları qis­mində, depozitlər şəklində, bankın qiymətli borc kağız­larına yatı­rım­lar şəklində qoyurlar.

Bank kapitalının doldurulması və ya xərclənməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatları, yəni vəsaitlərin cəlb edilməsi və qaytarılması ilə bağlı əməliyyatları passiv əməliyyatlar adlan­dır­maq qəbul olunmuşdur. Bu onunla izah olunur ki, bankın xüsusi vəsaitləri və öhdəlikləri balansın passivində əks olunur (balansın sağ tərəfində). Bankın xüsusi yatı­rımları balansın aktivində əks olunur və uyğun olaraq ak­tivlər adlanır. Aktiv­lərlə bağlı əməliyyatları isə aktiv əmə­liyyatlar adlandırır­lar.

Kredit sisteminin üçüncü səviyyəsi ixtisaslaşmış kredit-maliyyə müəssisələridir. Ixtisaslaşmış kredit-ma­liyyə institut­la­rına (Böyük Britaniyada onları bankətrafı institutlar da adlan­dırırlar) investisiya bankları və şirkətləri, eti­barlılıq şirkətləri, ipoteka bankları, təqaüd fondları, bü­tün mümkün ola bilən qarşılıqlı və pay bankları, kredit ittifaqları və assosiasiyaları, malların möhlət ödənişli satı­şının maliy­yələşdirilmə kompa­ni­ya­ları, faktorinq, forfey­tinq, lizinq kompaniyaları və b. aiddir. Adı çəkilən müəs­si­sə­lərin bəziləri tarixən maliyyə xidmətinin ayrı - ayrı növlərinə olan tələbatın təmin edilməsi ilə bağlı kəsir­lərin yarandığı yerdə əmələ gəlirdi. Onlar kiçik əmanət­lərin cəlb edilməsi, torpaq və daşın­maz əmlakın girov krediti, isteh­lak krediti, kənd təsər­rüfatı istehsalçılarına kredit, xarici ti­carət üzrə hesablaşma və maliyyələşmə əməliyyatları, sənaye şir­kətlərinin qiymətli kağızlarının yerəlşdirilməsi və kapitalın investisiya olunması kimi sferalarda daha geniş yayılmışlar.

Ixtisaslaşmış kredit-maliyyə  müəssisələrinin daha əhə­miyyətliləri arasında emissiya-təsisçi fəaliyyəti ilə məşğul olan investisiya banklarını göstərmək lazımdır. Bu banklar sənayenin qiymətli kağızlar bazarında onların bura­xılması və yerləşdiril­məsi ilə bağlı əməliyyatları həyata keçirirlər.Investisiya bank­ları, bir qayda olaraq, öz səhmlərini satmaq yolu ilə və ya kom­mersiya banklarının krediti hesabına kapital cəlb edirlər. Onların depozit cəlb etmək hüququ, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin uzun­müd­dətli kreditləş­mə­sini və maliyyələşməsini həyata keçir­mək hüququ yox­dur.

Əmanət müəssisələri də kredit sistemində mühüm yer tutur. Onları üç növə ayırmaq olar:

• müddətli kiçik əmanətlər qəbul edən qarşılıqlı-əmanət bankları. Cəlb edilmiş vəsaitlər müxtəlif öhdə­lik­lərə və qiymət­li kağızlara, əsasən yaşayış tikililərinin girov­luğu ilə ipotekaya, dövlətin qiymətli kağızlarına və yerli hakimiyyət orqanlarının istiqrazlarına yatırılır;
• pay əsasında təşkil olunmuş borc-əmanət asso­sia­siyaları; bu assosiasiyaların kapitalı müştərilərə xüsusi serti­fikatların satılması hesabına yaradılır. Xüsusi ser­ti­fikatlar sahib­lərinin ilk tələbi əsasında nominal üzrə alınır və faiz şək­lində gəlir gətirir. Qarşılıqlı əmanət banklarında olduğu kimi, assosiasiyaların da əsas kapitalı yaşayış tiki­lilərinin girovu ilə ipotekaya yatırılmışdır;
• kredit ittifaqları- peşəkar və ya dini əlamətlərinə görə bir­ləşən insan qruplarının təşkil etdikləri koope­ra­tiv­lər­dir. Onun kapitalı xüsusi səhmlərin alış formasında pay haq­ları hesabına yaranır. Vəsaitlər isə qısamüddətli borc­l­a­rın təqdim edilməsi üçün istifadə olunur (avto­mo­bilin alın­ma­sına, evin təmirinə və s.). Pay məbləğlərinə görə  faiz ödə­ni­lir.

Mühüm əhəmiyyət kəsb edən xüsusi kredit müəs­si­sələrindən biri də sığorta şirkətləridir. Onların xarakterik xüsu­siy­yəti vəsaitlərin cəlb edilməsinin spesifik forması – sığorta polisinin satışıdır. Sığorta şirkətləri vəsaitlərin yer­ləş­dirilməsi prosesində digər kredit müəssisələri ilə rəqabət aparırlar. Onların aktivlərinin əsas maddəsi – sə­naye şirkət­lərinin istiq­raz­ları, səhmlər, dövlətin qiymətli kağızlarıdır. Sığorta obyek­tinə görə sığorta şirkətləri hə­yatın və əmlakın sığortası ilə məşğul olan şirkətlərə təs­nifatlanırlar.

Təqaüd fondları şəxsi şirkətlər və dövlət müəs­sisələri tərəfindən yaradılır, müəyyən yaşa çatan fəhlə və qul­luq­çu­lara təqaüdlərin verilməsini nəzərdə tutur. Şəxsi təqaüd fond­ları fəhlə və qulluqçuların öz əmək haq­la­rından verdik­ləri ödəmə­lər hesabına yaradılır. Sahib­karların ödəmələrini isə üzərinə vergi qoyulmuş gəlirdən tutulan haqlar təşkil edir. Təqaüd fondlarının aktivləri əsasən fondu təsis edən müəssi­sələrin qiymətli kağız­la­rına, o cümlədən ona birləşmiş və asılı şirkət­lərin qiymətli kağızlarına qoyulur.

Investisiya şirkətləri öz öhdəliklərini (səhmlərini) kiçik sahiblər arasında yerləşdirir və əldə olunmuş və­saitləri qiy­mət­li kağızların alınması üçün istifadə edirlər. «Açıq tipli»  və «bağ­lı tipli» investisiya şirkətləri möv­cuddur. «Açıq tipli» investisiya şirkətləri səhm sahiblərinin tələbi ilə öz səhmlərini almaq öhdəliyinə malikdir, «bağlı tipli» investisiya şirkətləri isə belə hüququ vermirlər.

Maliyyə şirkətləri - topdan və pərakəndə ticarətdə mal­ların satışını kreditləşdirən institutlardır. Onlar müş­təri­lə­rin öh­dəliklərini alaraq ticarətçilərin möhlətlə satdıqları mallar üzrə onlara kredit verirlər. Digər maliyyə şirkətləri isə malları möh­lətli ödəmə şərti ilə yükləyən sənaye şirkət­lərinə borc verir­lər.

Son illər inkişaf etmiş xarici ölkələrin kredit sistem­lə­rinin inkişafında ən mühüm tendensiyalardan biri – bankların ayrı-ayrı növləri arasında, bank və qeyri - bank kredit təşkilat­ları arasında olan fərqlərin silinməsidir. Iri bank fəaliyyətinin universallaşdırılmasına istiqamətlənən qlobal tendensiya bir sıra kredit institutlarının ayrı-ayrı bank əməliyyatlarındakı ixtisaslaşması ilə uyğunlaşır.

Beləliklə, kredit münasibətlərini və bu münasi­bət­ləri təşkil edən institutların toplusunu təmsil edən kredit sistemi üç səviyyədən ibarətdir: mərkəzi bank, kommer­siya bankları və xüsusiləşmiş kredit -maliyyə müəssisələri (şəkil 1.3.).

Kredit sisteminin fəaliyyəti təkcə maliyyə sistemi ilə deyil (toplum halda onlar maliyyə-kredit sistemini əmələ gəti­rir­lər), pul və valyuta sistemləri ilə də sıx əlaqədardır. Bu qar­şı­lıqlı əlaqə aşkardır, çünki pullar (valyuta) kredit obyektidir, pul münasibətləri isə kredit və maliyyə müna­sibətlərinin yaranmasının zəruri şərtidir. Kredit mü­nasibətləri kimi maliyyə münasibətləri də pul müna­si­bət­lərinin bir hissəsidir. Ona görə də maliyyə –kredit sistemi pul sisteminin müəyyən bir hissəsinə aid edilə bilər.