15.3 Şəbəkə təşkilatlarının tipləri

Şəbəkə təşkilatlarının formalarının hamı tərəfindən qəbul edilmiş tipologiyası yoxdur. Bununla belə, bazarlarda mövcud olan və mövcud ola biləcək şəbəkə təşkilatlarının tipləri haqqında daha aydın təsəvvür əldə etməyə imkan verən iki əlverişli metoddan istifadə etmək olar.
Birincisi, Kreyvens və b.-rı (Cravens et al., 1996) Pouellin (Powell, 1990), Exrolun (Achrol, 1991), Kvinin (Quinn, 1992) və Vebsterin (Webster, 1992) baxışlarını birləşdirmiş və şəkil 15.3-də təsvir edilmiş şəbəkə təşkilatlarının tipləri modelini yaratmışlar. Onlar şəbəkə təşkilatlarının müxtəlif olduğunu və iki əsas aspekt üzrə təsnif edilə biləcəklərini sübut etmişlər:

Şəkil 15.3. Şəbəkə təşkilatlarının tipləri
Mənbədən götürülüb: Cravens et al. (1996)

1. Şəbəkə münasibətlərinin tipi müxtəlif ola bilər: yüksək əmək­daşlıq səviyyəsindən tutmuş (birgə işin müxtəlif formaları təşkilatlar arası əməkdaşlıq daxil olmaqla) əsas etibarilə sövdə­ləşməyə (məsələn, ənənəvi alqı-satqı sövdələşməsi) əsaslanan əlaqələrə qədər.
2. Ətraf mühitin qeyri-stabilliyi: əsas arqument ətraf mühitin həddən artıq qeyri-sabitliyi və digər təşkilatlarla xarici əlaqələrin kifayət qədər çevik olmasıdır ki, qısa müddət ərzində əlaqələrdə də­yişikliyə — və hətta əlaqələrin dayandırılmasına — imkan verə bilsin. Digər tərəfdən, əgər ətraf mühit stabildirsə, əməkdaşlığın möhkəm və uzunmüddətli formaları daha məqsədəuyğundur.

Şəbəkə təşkilatlarının təsnifatı üçün bu meyarların əsasında şəkil 15.3-də təsvir edilmiş model yaradılıb. Bu modelə uyğun olaraq şəbəkə təşkilatlarının ən azı dörd tipi mövcuddur:

1. Tamamlanmamış şəbəkə: sövdələşmələrə və ətraf mühitin ancaq qeyri-stabil şəraiti ilə bağlı təşkilatlar forması. “Tamam­lan­ma­mış” termini müştərinin tələbatını ödəmək üçün əsas təşkilatın digərlərinin köməyindən çox istifadə etdiyini ön plana çəkir. Məsələn, belə qaydada rəqabət aparan təşkilatlar çox vaxt təchizatçıdan və alıcıdan ibarət olan böyük şəbəkələrin koor­dina­siyası üzrə ixtisaslaşırlar. ABŞ-da The Registry, İnc., buna çox yaxşı misaldır. Onun əsas səriştəlilik növü korporativ müştərilərin kompüter layihələrinə xidmət etmək üçün texniki mütəxəssisləri və mühəndis-proqramçıları muzdla tutmaqdan ibarətdir. Müştəri hesablarını idarə edən Registry korporasiyası müştərilərin tələ­bat­larını aşkara çıxarır və daha sonra müştəri layihələrinə xid­mət gös­tərmək üçün ixtisaslaşdırılmış texniki qrup formalaşdırır. Registry korporasiyasında 50 000 texniki mütəxəssisin məlu­matlar bazası var, korporasiyada daimi işçilərin sayı isə 100-dən çox deyil. Kompaniyanın 1987-ci ildə əsası qoyulub, 1995-ci ildə isə satış həcmi 100 mln. dollara çatıb. Exrolun (Achrol, 1991) təsvir etdiyi “Marketinq birjası” tamamlanmamış şəbəkə təşkilatlarının mümkün variantıdır (şəkil 15.4). O, broker kontorlarının və ya marketinq informasiya mübadiləsi mərkəzinin xarakteristikasına malikdir və əsas təşkilat ümumdünya marke­tinq firmaları və informasiya sistemləri şəbəkəsinin qovşağı kimi fəaliyyət göstərir. Tamamlanmamış təşkilat daima dəyişən ətraf mühit şəraitində riskin qarşısını alan bufer kimidir (Achrol, 1991).
2. Çevik şəbəkə: ətraf mühitin yüksək qeyri-sabitliyi şəraitində mövcud olsa da təşkilatlar arasında uzunmüddətli əməkdaşlığa əsaslanmış əlaqələrlə xarakterizə olunur. Bu zaman şəbəkədəki koordinasiya edici təşkilat müştərilərin tələbatını aşkarlayan və müştərilərin tələbatını ödəmək üçün təchizat mənbələrini müəy­yənləşdirən daxili qrupu idarə edir. Məsələn, çoxsaylı çoxmillətli əczaçılıq firmalarının əsas səriştəlilik növləri orqanik və qeyri-orqanik kimya sahəsi ilə bağlıdırlar və biotexnologiya sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq firmaları ilə əlaqələr qurmağa can atırlar. Daha iri firmalar özlərinin mövcud texnologiyalarına həddən çox vəsait yatırmışlar və buna görə də bütünlüklə biotexnologiyaya keçə bilmirlər, ancaq, özlərinə biotexnologiya əsasında məhsul daxil olma mənbəyini təmin etmək məqsədilə əməkdaşlığın üstünlüklərindən istifadə etmək istəyirlər. Yuxarıda tanış olduğumuz Calyx & Corolla kompaniyasının şəbəkə təşkilatı da çevik şəbəkədir. Bu şəbəkə çərçivəsində C & C məh­sulun dizaynının hazırlanması və qablaşdırılması, məhsulların bazara irəlilədilməsi və qiymətəmələgəlmə üzrə fəaliyyətlərin aparılmasında baza firması kimi çıxış edir, xarici əməkdaşlar şəbəkəsi isə rənglərin becərilməsi və müştərilərə çatdırılması üçün mövcuddurlar. Maraqlıdır ki, məsələn, bir zamanlar Britaniya kompüter kompaniyası olan İCL artıq kompüter istehsalı üzrə zavodlara malik deyil; o, xidmət və dizayna keçib, aparat təminatını isə partnyor təşkilatlardan alır.

Şəkil 15.4 “Marketinq birjası”
Mənbədən götürülüb: Achrol (1991)

1. Əlavə dəyərliliyi təmin edən şəbəkə: onun mövcudluğu daha stabil ətraf mühit şəraiti ilə bağlıdır. Əsas etibarilə şəbəkə təşkilatlarının üzvləri arasındakı sövdələşmələrə əsaslansa da, daxili əməliyyatları əhəmiyyətli həcmdə saxlanır – mərkəzi təşkilat istehsal kimi əlavə dəyərliliyi təqdim etməyə imkan verən funksiyaların həyata keçirilməsi müqavilələrini bağlaya bilər, lakin, innovasiya və məhsulun dizaynına görə məsuliyyəti özü daşıyır. Şəbəkə təşkilatlarının belə formasına ABŞ-da mebel pərakəndə ticarəti sahəsində ixtisaslaşmış qabaqcıl The Bombay Company-ni misal kimi göstərmək olar. Kompaniya bütün dünya üzrə xüsusi assortimentli mebel istehsal edən 150-dən çox isteh­salçı ilə sövdələşməyə (satıcı-alıcı) əsaslanan əlaqələr saxlayır. Məsələn, təchizatçılardan biri ancaq müqavilədə nəzərdə tutul­muş sayda stolun üst taxtasını hazırlaya bilər, stolun yığılmasını isə qalan detalları digər təchizatçılardan almış başqa kompaniya həyata keçirir. Bu halda sövdələşməyə əsaslanan əlaqə əsaslandırılmış olur, çünki təchizatçı öz məhsulunun bir standart növü üzrə müqaviləni yerinə yetirir. Şəbəkə təşkilatlarının üzv­ləri, aşağı xərclərdə əlavə dəyərliliyi təqdim etməyə imkan verən müəyyən funksiyaların yerinə yetirilməsi üzrə ixtisas­la­şırlar.The Bombay Company firmasının unikal assorti­mentli məhsulu yaratmaq və irəlilətmək qabiliyyəti, ona, ABŞ bazarında əhə­miyyətli uğur gətirdi. Belə tipli şəbəkə təşkilatlarının mövcud olduğu sahələrə paltar, mebel, eynək istehsalı və bəzi xidmət növləri daxildir – bu ona görə belədir ki, əlavə dəyərliliyi təqdim etməyi təmin edən şəbəkə mürəkkəb texnologiyalara ehtiyac duyulan və sifarişlə hazırlanan məhsul təklifi olmadığı yerlərə uyğundur.
2. Virtual şəbəkə ətraf mühitin qeyri-stabilliyinin nisbətən yüksək olmadığı, əsas təşkilatın isə digər təşkilatlarla əməkdaşlıq qurmaq niyyəti olduğu halda mövcud olur. “Virtual korporasiya” (Business week, 1993) adlanan formaya analoji olan belə forma daxili investisiyalara deyil, uzunmüddətli əməkdaşlığın yara­dıl­ması yolu ilə seqmentləşdirilmiş bazarların tələbatlarını ödəmək naminə uyğunlaşma qabiliyyətinə cəhd edir. Virtual şəbəkələr yaradan kompaniyalar GE, Hewlett-Packard və Motorola-dır. Bu hallarda bazara və texnologiyaya daxil olma vacib hərəkətverici amillərdir və çevik şəbəkə halında olduğu kimi, formal strateji birliklər əməkdaşlığın ən geniş yayılmış metodu kimi çıxış edir. Virtual şəbəkə bazarda risklərdən mühafizə edən və yeni texnologiyaya giriş imkanı verən buferdir.

Bu yaxınlarda Exrol (Achrol, 1997) şəbəkə tiplərini fərqləndirən üç vacib xarakteristikanı əks etdirməyə cəhd edərək şəbəkə təşkilatları tiplərinin daha ətraflı və kompleks təsvirini vermişdir: onlar bir və yaxud da bir neçə firmadan ibarətdir, bir və ya bir neçə sahəyə məxsusdurlar, daimi və yaxud da ki müvəqqətidirlər. Exrola (Achrol, 1997) görə şəbəkə təşkilatlarının aşağıdakı tiplərini ayırmaq olar:

• Daxili bazarın şəbəkə təşkilatları. Bu, müstəqil mənfəət mərkəzləri kimi yaranan müəssisələrin daxili təşkili vasitəsilə çoxfiliallı strukturdan və ənənəvi iyerarxiya çərçivəsindən azad olmağa cəhd göstərən iri kompaniyanın kökündən dəyişilməsidir. Məsələn, General Motors kompaniyası, komplektləşdirmə istehsalı üzrə özünün qeyri-səmərəli bölmələrini daxili bazarın səkkiz vahidinə bölərək yenidən təşkil edib. Bu vahidlərdən hər biri avtomobil sistemlərinin istehsalının bir sahəsində ixtisaslaşıb və öz məhsullarını təkcə GM kompaniyasına deyil, həm də azad bazarda GM-in avtomobil sənayesindəki rəqiblərinə də sata bilər.
• Şaquli bazarın şəbəkə təşkilatları və ya marketinq kanalının şəbəkə təşkilatları şaquli kanala münasibətdə ənənəvi baxışların əksidir. Ancaq, onlar “yuxarıda” yerləşən təchizatçı-firmaların və “aşağıda” yerləşən distribyutor firmaların fəaliyyətlərini koordi­na­siya edən mərkəzi firmanın mövcudluğunu etiraf edərək bu ideyanı inkişaf etdirirlər. Çox vaxt birləşən firma marketinq funksiyaları üzrə ixtisaslaşır və istehsal, bölgü sferasından mütə­xəssislər cəlb edir. Belə təşkilatların ilkin formalarına “komp­lektləşdirilməmiş korporasiyalar”, məsələn, Casio, Nike, Liz Claiborne aid edilirdi. Belə şəbəkə təşkilatlarına, brendin sahibi olan və marketinq funksiyaları üzrə ixtisaslaşan inteqrator kimi çıxış edən firma və məhsulun müəyyən tərkib hissəsi və ya istehsal texnologiyası ilə təchiz edən əməkdaş-kompaniyalardan ibarət model xarakterikdir. Mebellərin pərakəndə ticarəti ilə məşğul olan  İsveçin İKEA kompaniyası buna başqa bir misaldır. O, 67 ölkədən 2300 təchizatçının daxil olduğu qlobal şəbəkəni çox uğurla idarə edir və nəticədə ənənəvi sxem üzrə fəaliyyət göstərən rəqiblərlə müqayisədə qiyməti orta hesabla 30 faiz aşağı olan 10 000 məhsul vahidi assortimentinə malikdir (Economist, 1994b). Digər tərəfdən, texnologiyaya əsaslanan bazarlarda firma-inteqrator texnologiyada da ixtisaslaşa bilər. Belə ki, Sun Microsystems kompaniyası təkmilləşdirilmiş müasir kom­pü­ter­lərin dizaynı üzrə ixtisaslaşa bilmək üçün çiplər isteh­salını, distribyutor və servis funksiyalarını subpodratçılara tapşırdı. Exrol güman edir ki, belə birlik funksional olduğu qədər strateji deyil.
• Bazardaxili və ya konsentrik şəbəkələr. Bunlar əsasən yapon və koreya iqtisadiyyatı üçün xarakterikdir. Tanınmış keiretsu və chaebol “müəssisələr qrupu” bir-birilə əlaqəsi olmayan sahələrdə fəaliyyət göstərən firmalar arasındakı birlikdir. Bazardaxili şəbəkənin tərkibinə rəsmi olaraq müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən firmalar və mübadilə bazasında onlarla şaquli əlaqəyə malik firmalar daxildir. Onlar mədəniyyətin, identikliyin və strateji qərarların qəbulunda, resursların mübadiləsi sferasında sıx qarşılıqlı əlaqə ilə xarakterizə olunur. Mərkəz rolunda şəbəkədə marketinq həlqəsi kimi fəaliyyət göstərən ticarət kompaniyası çıxış edə bilər. O iri şaquli subpodratçı qruplarla, distribyutor kompaniyaları və peyk-firmaları ilə əlaqəyə malik olan və çox vaxt rəqiblərlə də texnoloji birliklərdə çıxış edən şəbəkə təşkilatının istehsalçı-üzvləri ilə əlaqəlidir. Məsələn, Toshiba firması birbaşa mübadiləyə əsaslanmış yəxminən 200 kompaniya ilə əlaqələr saxlayır, daha aşağı səviyyədə isə onun 600 “nəvə-kompaniyaları” ilə əlaqələri mövcuddur (Gerlach, 1992). Yapon və koreya şəbəkə təşkilatlarının strukturlarının anlaşılmaz görünməsinə baxmayaraq, maraqlıdır ki, bu yaxınlarda bəzi müəllifllər ilk növbədə Virgin brendi ilə əlaqəli, ancaq, əsasən əməkdaş-kompaniyalar tərəfindən maliyyələşdirilən  musiqi və əyləncə, daşıma, maliyyə xidmətləri, müxtəlif brend mallarının istehsalı və satışını göstərərək Virgin kompaniyasının fəlaiyyətini keiretsy tipinə aid etməyə cəhd göstərmişlər (Piercy, 1997).
• İmkan bazasında şəbəkə təşkilatları konkret problem və layihələrə dair aralarında müvəqqəti uyğunluq olanmüxtəlif məhsullar, texnologiya və ya xidmətlər üzrə ixtisaslaşan bir neçə firmanın birləşməsidir. Şəbəkədə mərkəzi təşkilat kimi bazar haqqında informasiyanın yığılması və yayılması, danışıqlar apa­rılması, təchizarçıların və müştərilərin layihələrinin koor­dina­siyası və şəbəkənin idarə edilməsi üzrə ixtisaslaşan marketinq kom­paniyası çıxış edir. Exrol (Achrol, 1991) belə təşkilatı, yuxarıda tanış olduğumuz (şəkil 15.4), “marketinq birjası” kimi təsvir edir. Belə təşkilatın prototiplərindən biri birbaşa mar­ketinqlə məşğul olan və informasiyaların yayılmasının müxtəlif vasitələrindən istifadə edən, məsələn, müxtəlif istehlak mallarının və yeni məhsulların bazara irəlilədilməsi üzrə İnternet şəbə­kəsindən istifadə edən kompaniyadır.

Bu icmalda şəbəkə təşkilatlarının yarandıqca müxtəlif və potensial mürəkkəb formalarının qısa təsviri verilir, biz isə onları təsnifləşdirməyə və başa düşməyə çalışırıq. Bizim əvvəlki kimi onları tam dərk etmə­mə­yimiz həqiqət olaraq qalır: “Şəbəkə və virtual təşkilat artıq çoxdandır ki, mövcuddurlar, ancaq, biz hələlik onu müəyyənləşdirmək və həqiqi mahiyyyətin vermək iqtidarında deyilik” (Gummesson, 1994). Əgər, biz, təşkilatın müxtəlif formalı əməkdaşlıqlarla əlaqələrinin xarakterini ayırd edə bilsək, onda, mahiyyəti başa düşə bilərik.