11.1.1. Bir dəyişənlə seqmentləşdirmə
Standart sənaye təsnifatının uyğun kodunu seçərək işgüzar bazarın iştirakçısı onun məhsuluna potensial daha çox həssas olan digər təşkilatları təyin edə bilər. Lakin qeyd edək ki, təsnifat kodları sıraları üçün istifadə etmək mümkün olan (dəftərxana ləvazimatları, alətlər və ya məsləhət xidmətləri) məhsul və xidmət satan təşkilatlar çətin ki seqmentləşdirmədə əsas kimi Standart təsnifat kodundan lazımi səviyyədə istifadə edə bilsin. Kodların ətraflı məlumat saxlamalarına baxmayaraq (altıqiymətli təsnifat), onlar istehlakçının nəyə görə konkret məhsulu aldığını və ya bu və ya digər müştəriyə nəyin cazibədar gəldiyini izah etmirlər. 11.1.2. Mürəkkəb dəyişənli aprior metodlar
Hal-hazırda aparılan tədqiqatların əksər hissəsi həyat tərzinin ümumiləşdirilmiş tipologiyasına və onların istehlakçıların məhsula münasibətinə və istehlakçı davranışlarının diferensiasiya edilməsi üçün müqayisəli istifadəsinə həsr olunub (Wilmott, 1989). Nəticələr ikitərəfli alınıb, lakin, bu yaxınlarda aparılan tədqiqatlar, (O’Brien and Ford, 1988) belə ümumiləşdirilmiş tipologiyaların, ictimai sinif və ya yaş kimi ənənəvi dəyişənlərin diferensiasiyaedici amillər rolunda istifadə edildiyində olduğu kimi, elə də effektli olmadığı qənaətinə gəlməyə imkan verir. Demoqrafik dəyişənlər xaraksteristikalarının və həyat tərzinin şəraitdən asılı olaraq ümumi dəyişmək meylinin olmasına baxmayaraq, aparılan müqayisədə həyat tərzi daha inandırıcı görünür. Buna görə də amansız nəticə əmələ gəlir: həyat tərzi amilləri əsasında seçilmiş sementlər nisbətən az mürəkkəbliyə malik demoqrafik amillərdə olduğu kimi marketinq üçün panaseya ola bilməz. Məlumatlar bazası ilə əlaqələndirilmədə onlar məqsədli bazarlardan fərdi müştərilərə keçiddə güclü alət ola bilər, lakin, kiçik əhatə etmə səbəbindən onlar az əhəmiyyət daşıyırlar. Digər tərəfdən, həyat tərzinə görə seçilmiş seqmentlər, əsaslandırılmış olduqda, həqiqətən də demoqrafik seqmentlərə nisbətən müştəriləri daha aydın təqdim edir və buna görə də reklam tekstlərinin daha yaxşı tərtib edilməsinə imkan verir. Ancaq demoqrafik dəyişənlərdə olduğu kimi, təsnifatın, onun daha yaxşı uyğun olduğundan başqa, digər bazarlarda da səmərəli olacağını gözləmək olmaz.
Aprior və ya hazır metodlar bazarın seqmentləşdirilməsinin ən sadə üsuludur. İbtidai formada onlar demoqrafik və ya sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərin öyrənilməsindən və onlar arasından, təşkilat üçün, bazarı faydalı və əhəmiyyətli bölməyə imkan verənlərinin müəyyənləşdirilməsindən ibarət idi. Adətən, uyğun meyarların axtarılması zamanı bazarı necə bölmək mümkünlüyünə dair bəzi fərziyyələr əsas götürülür.
Bu yanaşmanın əsas üstünlüyü onu ikinci mənbələrin məlumatları üzrə aparmağın mümkünlüyü və reklam bildirişləri və reklam yayılması vasitələri ilə birbaşa əlaqələndirmə imkanının olmasıdır.
Aprior seqmentləşdirmənin tamamilə səmərəli olduğu bəzi hallar mövcuddur. Məsələn, uşaq oyuncaqlarının qabaqcıl kompaniyası Lego yaş əlamətlərinə görə bazarı seqmentləşdirməklə uşağın anadan olmasından 13-15 yaşa çatmasınacan inkişafına uyğun olan uşaq kostruktorlarını dəqiqliklə hazırlayıb. Onun məktəb yaşına qədərki uşaqlar üçün məhsulu Duplo birbaşa yığma təyinatlı olmayan, lakin, onları birləşdirməyə imkan verən konstruksiyaya zınqırovdan və əllərin hərəkətini inkişaf etdirmək üçün oyuncaqdan başlayır; onlar uşağa Duplonu yaxşı oynatmağa imkan verir (ən müxtəlif oyuncaqlar düzəltmək olan iri parlaq rəngli kərpclər). Duplo Lego imperiyasının qurulduğu Lego tikinti kərpicləri sistemi ilə səsləşir. Lego elementləri demək olar ki, Duplo elementləri ilə eynidir, lakin, bir şeydən başqa, - ölçücə onlar təxminən iki dəfə kiçikdirlər və bu da əlin kiçik hərəkətlərinin daha mükəmməl koordinasiyasına imkan yaradır və detalların sayını artırmağa imkan verir. Bundan başqa, onlar elə fikirləşilib ki, Duplo-nun elementləri ilə əlaqəli olsunlar, buna görə də, uşaqlar nisbətən asanlıqla bir oyuncaqdan digərinə keçə bilirlər. Uşaqlar böyüdükcə digər qurma oyunlaında olduğu kimi uşaqlıq yaşlarından yığma prosesində əldə etdikləri manipulyasiya etmə, yığma və kostruktor vərdişlərinə əsaslanan Legotechnic-ə və digər ixtisaslaşmış variantlara keçə bilərlər.
Təşkilatlanmış turist səfərlərində yaşdan səmərəli dəyişən kimi istifadə etmək olar. Club Med və Club 18-30 yaşlı subay insanlara və ya gənc ailələrə istiqamətləndiyi halda, Saga Holidays 50-dən yuxarı yaşlı insanlara yönəlib.
Seqmentləşdirmə üçün demoqrafik və sosial-iqtisadi əsasların istifadə sadəliyinə və cazibədarlığına baxmayaraq, onlardan istehlakçıların məhsula üstünlük verməsində əsas kimi baxılma cəhdi böyük uğur əldə etməyib. Bu yanaşmanı ilkin əsaslandırma cəhdlərindən birini ABŞ-da Ford və Chevrolet sahiblərinin fərqləndirilməsi üçün demoqrafik dəyişənlərdən istifadə etməyə cəhd edən Evans (Evans, 1959) etmişdir. O belə nəticəyə gəlmişdir:
“Demoqrafik dəyişənlər proqnozlaşdırma üçün kifayət qədər səmərəli meyarlar deyillər ki, onların praktiki əhəmiyyətindən danışaq... (onlar) Ford və Chevrolet sahibləri arasında fərqləndirmə aparmaqdansa, oxşarlığı göstərirlər. Bəzi digər obyektiv amillərin təhlili də belə nəticəyə gəlməyə imkan verir”.
Digər bazarlarda da nəticələr analoji oldu. Bəzi əlaqələr tapıldı, lakin, bu əlaqələr sərbəst olaraq məlumatların götürülməsində təsadüfi olaraq formalaşa bilmə ehtimalından çox deyildi. Təəssüf ki, tədqiqatlar bir-birinin ardınca məhsul alışının proqnozlaşdırma parametri kimi demoqrafik xarakteristikaların əhəmiyyətinin üzərinə kölgə salırlar.
Alınmış nəticələr dəqiq müəyyənləşdirilmiş məqsədli müştəriləri olan bəzi məhsulların əhəmiyyətli dərəcədə demoqrafik xarakteristikalardan asılı olduğunu şübhə altına almır. Məsələn, uşaq əskilərini uşaqlı ailələr, sidik saxlaya bilməmə döşəkcəsini – yaşlı insanlar, gigiyenik döşəkcələri qadınlar alır. Lakin faktlar doğurdan göstərir ki, təkcə demoqrafik xarakteristikalar insanlar arasında fizioloji müxtəlifliklərlə izah edilə bilinməyən çətinliklə duyulan bazardakı fərqliliklər arasında sərhəd çəkə bilmir. Onların daha çox məhdudlaşdırıcı olması və müəyyənləşdirilmiş geniş kateqoriya çərçivəsində ayrı-ayrı məhsulların diferensiasiyası üçün əlverişsiz olduğu təyin edilmişdir (məsələn, uşaq əskisi brendi və ya gigiyenik döşəkçələr).
İşgüzar bazarlarda seqmentləşdirmə üçün dəyişən kimi çox vaxt Standart sənaye təsnifatı kodundan istifadə edirlər. Sənaye təsnifatı həddən artıq dəqiq olur. Hindl və Tomas (Hindle and Thomas, 1994) Birləşmiş Ştatlarda kəlbətin istehsalçıları üçün Standart sənaye təsnifatını verirlər. Kod bütövlükdə “342311” şəklindədir; tərkibi belədir:
Aprior seqmentləşdirmənin ənənəvi demoqrafik və sosial-iqtisadi vasitələri ən azı reklam agentliklərinin istehlakçı marketinqi və bazar tədqiqatları təşklatları sahəsində istifadə edilən daha mürəkkəb metodlarla tamamlanır. Onlara 10-cu fəsildə nəzərdən keçirilmiş subyektiv metodlar və marketinqə xas obyektiv metodlar aiddir. Onlar və yuxarıda nəzərdən keçirilmiş yanaşmalar arasında fərq ondan ibarətdir ki, bu zaman mürəkkəb meyarlar nəzərdən keçirilir və seqmentlər bu meyarlar əsasında yaraıdılır. İstehlakçı təsnifatının bir sıra müxtəlif sistemi təklif edilmişdir ki, onların arasında yaşayış rayonlarının təsnifatı (ACORN), MOSAİC, həyat tərzi və dəyərliliyə (VALS) rast gəlmək olar. Bu sistemlər yuva təhlili metodlarının tətbiqi ilə böyük məlumatlar yığımının (birinci iki halda - əhalinin siyahıya alınmasının rəsmi məlumatlarından) təhlili əsasında yarardılmışdır. Və bu gün onlar əvvəlki kimi aprior hesab edilirlər, ona görə ki, əgər onlar bir dəfə tərtib ediləndən sonra istənilən istifadəçi onları müvafiq agentlikdən hazır formada ala bilər.
Mürəkkəb dəyişənli aprior metodlar arasında ilk öncə insan keyfiyyətlərinin siyahısı tətbiq edilməyə başlandı (1960-70-ci illərdə). O zaman tədqiqatçılar, təxminən sosial-iqtisadi amillərdə olduğu kimi, alış qərarı və istehlak sxemini əlaqələndirmək mümkün olduğu fərdiyyətçilik tipologiyasını müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Marketinq üçün fərdi insani keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsi metodikası psixoloqlardan götürülürdü. Psixologiyada çoxdan qəbul edilmiş Edvardsın fərdi seçimlər siyahısı və ya 16 PF Katellya siyahısı kimi testlər marketinq mühitində sınaqdan keçirildi. Təəssüf ki, bu testlər daha sadə demoqrafik və sosial-iqtisadi nisbətən heç də daha yüksək fərqləndiricilik qabiliyyətinə malik olmadı.
Hazır demoqrafik və sosial-iqtisadi metodlarla müqayisədə şəxsi keyfiyyətlərin siyahısı kiçik və əhəmiyyətsiz üstünlüyə malikdir. Onlar, cüzi dərəcədə həqiqətən də, istehlakçıların əhəmiyyətli cəlbi ilə bağlı bəzi məhsullar arasında fərqləndirmə apara bilər, lakin, elə bu hallarda da, onlar əsas fərqlənmələrin izahını verə bilmirlər. Demoqrafik və sosial-iqtisadi metodlarda olduğu kimi, onların müəyyənləşdirilməsi bütöv şəkildə əhəmiyyətli rol oynadığı bazarlarda bu üsullar ən yüksək fərqləndirici potensiala malik olurlar. Misal üçün, bunlar, narkotik asılılığı göstərən siqaret çəkmə və təlaş duyğusunu göstərən dezodorantlardır. Lakin, əksər hallarda, şəxsi keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsində nüanslara nüfuz etməyin qeyri-mümkünlüyü hazır meyarlar kimi onların faydalılığını aşağı salır. Bu fərdiyyətçiliklə bağlı fərqliliklərin demoqrafiyanın qiymətləndirdiyi fizioloji müxtəlifliklər kimi aydın, açıq və aşkar olmaması ilə bağlıdır: introversiya (özünə yönəlmə) və asılılıq – bunlar şəxsiyyətin tamamilə müəyyən xüsusiyyətləri olsalar da, qətiyyən cins və ya yaş kimi davranışla bağlı deyillər və ya asan müəyyən edilmirlər.
Eyni zamanda, marketinq mütəxəssisləri istehlakçının həyat tsikli anlayışını hazırlamaq üçün, seqmentləşdirmədə əsas kimi şəxsi keyfiyyətləri öyrənərək demoqrafik xüsusiyyətlərlə əlaqələndirilməklə eksperimentlər aparmağa cəhd etmişlər. Həyat tsikli mərhələlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün həmin model çərçivəsində yaş, ailə vəziyyəti və ailənin ölçüsü birləşdirilirdi. Belə yanaşma təşkil edilmiş istirahətin satılması, sığortalaşdırma, yaşayış yeri, bir yaşınadək uşaqlara məhsullar və uzunmüddətli istehlak mallarının satışı üçün istifadə edilir. Son zamanlar Research Services LTD marketinq tədqiqatı agentliyi tərəfindən hazırlanmış SAGACİTY təsnifatı sistemi meydana çıxıb. Həmin sistemdə həyat tsikli (valideynlərdən maddi asılılıq, subaylıq, ailə və böyük yaşlar) gəlirlə (daha yüksək və daha aşağı) və məşğulluq növü ilə (fəhlələr – “göy yaxalıqlar” və qulluqçular – “ağ yaxalıqlılar”) əlaqələndirilir. Krouç və Hausden (Crouch and Housden, 1996) 12 SAGACİTY seqmenti siyahısını verir və müxtəlif seqmentlərin böyük ehtimalla hansı tip məhsullar əldə edəcəyini göstərir.
CACİ kompaniyasının ACORN yaşayış rayonlarının təsnifatı geodemoqrafik məlumatlar bazası sisteminin meydana gəlməsi seqmentləşdirmə və targetinq metodlarının yaradılmasında irəliyə doğru mühüm addımlardan biri olmuşdur. Onun əsasında yaşayış rayonlarını yaşayış tiplərinə görə təsnifləşdirməyə imkan verən əhalinin siyahıyaalınması barədə nəşrlədən çıxarılmış seqmentlər dayanıb. Təxmini meyarın əsas kimi götürülməsinə baxmayaraq, təklif edilən işin böyük üstünlüyü yaşayış qruplarını demoqrafik xüsusiyyətlərlə və istehlakçıkların davranışı ilə, həmçinin, ev təsərrüfatlarına yönəlmə imkanları ilə əlaqələndirməyə imkan verən CACİ kompaniyasının tədqiqatları ilə bağlıdır. Buna görə də, sistem, təyin edilmiş demoqrafik və ya şəxsiyyət seqmentləri ilə yalnız birbaşa əlaqə vasitəsi təqdim edən əvvəlki metodlardan fərqli olaraq, hazır bölgü və fərdiyyətçilik arasında birbaşa əlaqə müəyyənləşdirir.
CACİ metoduna, digər aprior metodlar kimi, yaşayış rayonları daxilində variativlikdən və əksər məhsul sinfi üzrə alış xarakterinin müxtəlifliyindən irəli gələn çatışmamazlıqlar xasdır. İnqliş (English, 1989) geodemoqrafik metodlara uyğun təsnifləşdirilən beş siyahı sahəsində (150 ev sahəsi üzrə yaşayış rayonlarının ayrıxa qrupları) qeyd edilənləri təsdiqləyir. Beş rayondan ikisi poçt reklamının əsas potensial müştərisi kimi qəbul edilmişdir. Ancaq beş qrupda fərdi xüsusiyyətlərin öyrənilməsi zamanı 31, 14, 10, 10 və 7 potensial müştəri aşkarlandı: siyahı sahələri doğru sayda potensial müştərilərə uyğun təsnifləşdirilmişdi, ancaq, yaşayış rayonlarının təsnifatı özlüyündə qeyri-münasib targetinq metodu olmuşdur. Ancaq 31 məqsədli müştərinin olduğu halda, poçt reklamı üçün ən münasib siyahı sahəsində 150 ev təsərrüfatından 119-u səhvən marketinq fəaliyyətinin nişangahı hesab olunurdu. Sözün düzü, əvvəl nəzərdən keçirdiyimiz hazır seqmentləşdirmə vasitələrində olduğu kimi, geodemoqrafik xarakteristikalar birbaşa olaraq ancaq yaşayış rayonlarının xarakteristikaları ilə bağlı məhsullara münasibətdə əlverişlidirlər. Məsələn, ikiqat şüşələmə tələbatı, bağ alətləri və s. Hətta bu halda da, daha uyğun siyahı sahələrinə istiqamətlənmə məqsədli müştərinin cəlb edilmə ehtimalını 10 faizdən 20 faizədək artırır, lakin, xətalar hədəfə düşməyə nisbətən daha çox baş verir. Daha müasir işlərə CCN kompaniyasından MOSAİC, Pinpoint və SuperProfiles kompaniyalarından PİN aiddir; onların hamısı əhalinin siyahıya alınması məlumatlarına əsaslanır, lakin, qruplarda birləşməyin müxtəlif maddələrindən və metodlarından istifadə edir (Crimp and Wright, 1995).
Həyat tərzinə müvafiq seqmentləşdirmə geodemoqrafik məlumatların həyat tərzinin xarakteristikası ilə uyğunlaşdırılmasına imkan verir. Belə təsviri formada onlar müəyyən vaxt mövcud olurlar və Storehouse’s Habitat anbarlar şəbəkəsinin ilkin uğuru və mühafizəkarlar partiyasının 1986-cı ildə Böyük Britaniyadakı ümumi seçkilərdəki müvəffəqiyyəti bununla bağlıdır. Bəzən onlardan demoqrafik xarakteristikalarla birgə istifadə olunur; bu halda onlar ikimərhələli seqmentləşdirmənin ikinci hissəsini təşkil edirlər. Üçüncü yaş tədqiqatları məhz elə bu cür edilib: əvvəlcə 65 yaşdan yuxarı əhali məqsədli bazar qrupu kimi götürüldü, sonra isə bu qrupları həyat tərzinə müvafiq seqmentlərə böldülər: laqeydlər, razılar, tədqiqatçılar, qorxuya meyllilər, təşkilatçılar, daima sızlayanlar, kübar şirlər və status-kvo saxlayanlar. Yaşlı insanların birindən çoxu ilə ünsiyyətə girən istənilən şəxs üçün bu yarlıklar 65 yaşından yuxarı olan müştərilərin mahiyyətini sadəcə onların yaşına nisbətən daha yaxşı açır.
ABŞ-da, Stenford tədqiqat institutu həyat tərzinə müvafiq seqmentləşdirmə sistemi hazırlayıb. O, dəyərlilik və həyat tərzi adlanır və yeddi kateqoriya ayırır: inananlar (öz həyatlarından razı olan vətənpərvər ardıcıl ənənəçilər); əldə edənlər (orta yaşlı varlı özünəinamlı materialistlər); mübarizlər (həyata atılmağa çalışan şöhrətpərəst gənc həddi-buluğa çatanlar); müstəqillər (coşqun, eksperimentə meylli və bir qədər özünəvurğunlar); sosial şüurluluar (yetkinlər, qabaqcıllar, insanların konkret problemlərinin həllinə yönələn yaxşı işlər görməyə çalışanlar); öz dövrlərini yaşamışlar (gələcəyə dair heç bir xüsusi optimizmi olmayan qoca və kasıb insanlar); cəhd göstərənlər (öz vəziyyətlərindən razı olmayaraq nəisə dəyişdirməyə cəhd edənlər). Analoji sistem panavropa ölkələri marketinqində istifadə üçün hazırlanmışdır; ora daxildir: qabaqcıl idealistlər; varlı materialistlər; razı inananlar; narazı tənha qocalar; optimist mübarizlər (Hindle and Thomas, 1994).
Son tədqiqatlarda həyat tərzinə uyğun seçilmiş seqmentləri müştərilərin məlumat bazası ilə əlaqələndirmişlər. Birləşmiş Krallıqda onlardan bir neçəsi var (Coad, 1989):
Oyuncaq-konstruktor bazarında yaşdan istifadə edərək seqmentləri təyin edən Lego kompanyasına qayıdaq. Uşaq şəxsiyyəti inkişaf etdikcə Lego uşaqların müxtəlif tələbatlarını nəzərə alaraq geniş spektrli məhsullar hazırlamağı zəruri hesab edir. Lego Basic konstruktoru 3 yaşdan 12 yaşadək uşaqlar üçün nəzərdə tutulub; onun xüsusiyyəti Legonun əsas elementlərini əvvəlcədən düşünüldüyü kimi istifadə edilməsindən ibarətdir. Fabuland – 4 – 8 yaşlı qızlar üçündür; heyvanlar aləmindən götürülmüş fantazi mövzusunda yerinə yetirilib. Legoland 5-dən 12 yaş arası uşaqlar üçün aşağıdakı mövzulardadır: kosmos, orta əsrlərdə həyat, dəniz quldurları və şəhərətrafı yerlərin müasir dünyası. Və Legotechnic – 7 - 16 yaşlı insanlar üçündür və texniki mexanizmlərə həsr olunub. Kompaniyanın demoqrafik xarakteristikaları seqmentləşdirmə üçün başlıca əsas kimi götürməsinə baxmayaraq, irəliyə sonrakı hərəkət, baxılan məhsula spesifik olan müştərilərin xarakteristikalarının aşkarlanmasından asılı olur.
Yuxarıda təsvir olunmuş bütün yanaşmalar hamı tərəfindən əldə edilə biləndir, buna görə də, onlar, hətta doğurdan da bazarın seqmentləşdirilməsi üçün etibarlı sistem təqdim etdikləri halda belə, marketinq mütəxəssislərinin bazarı unikal mövqedən görməsinə nadir hallarda imkan verir. Rəqabətli mövqe nöqteyi-nəzərindən seqmentləşdirmə sisteminin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, belə sistem müasir, yenilikçi, orijinal olmalı və bazarın görünüşünü rəqiblərdən fərqli olaraq verməlidir. Belə orijinal təqdim etməyə malik olmaq üçün ilkin tədqiqatın aparılması lazımdır ki, bazarın strukturuna dair ilkin təsəvvürləri kənara atmaq və orijinal məlumatlar əsasında bazarın bölgüsünü həyata keçirmək mümkün olsun.