Reanimasiya

Reanimasiya (diriltmə) orqanizmin həyat fəaliyyətinin bərpa edilməsinə və onun terminal (bioloji ölümə yaxın) vəziyyətdən çıxarılmasına yönəldilmiş tədbirlər sistemi. Terminal vəziyyətə aqoniya ərəfəsi dövrü, aqoniya (canvermə) dövrü və klinik ölüm aiddir.
Aqoniya ərəfəsi dövr xəstənin son dərəcə ağır vəziyyətdə olması, tənəffüsün, qan dövranının və orqanizmin həyat üçün əhəmiyyətli digər funksiyalarının kobud pozğunluğu ilə xarakterizə olunur. Onun davamiyyəti və klinik mənzərəsinin xüsusiyyətləri xeyli dərəcədə əsas xəstəliyin xarakterindən asılıdır. Belə ki, tənəffüs çatışmazlığının getdikcə artması şəraitində aqoniya ərəfəsi dövrü bir neçə saat çəkə bilər, kəskin «ürək» ölümündə isə felə olmaya bilər.
Aqoniya (canvermə) dövründə şüur, iri arteriyalarının nəbz vurması olmur. Bu zaman köməkçi əzələlərin və üzün mimiki əzələlərinin (ölümqabağı səciyyəvi ağız-burun əymələrin) iştirakı ilə seyrək və dərin nəfəsalmalarla gedən ağrını tənəffüs pozğunluqları müşahidə olunur.
Klinik ölümdə, yəni effektiv qan dövranı və tənəffüs dayandıqdan sonra, lakin mərkəzi sinir sistemi və başqa üzvlərin hüceyrələrində geridönməz dəyişilmələr inkişaf etməmişkən, kafi dərəcədə qan dövranı və tənəffüs süni surətdə davam etdirildiyi halda, hələ orqanizmin həyat fəaliyyəti bərpa edilə bilər. Klinik ölüm əlamətləri bunlardır: şüurun və reflekslərin (həmçinin buynuz qişa refleksinin) tamamilə olmaması, dərinin və görünən selikli qişaların kəskin surətdə göyərməsi və ya (qanaxmalar zamanı) ağarması; bəbəklərin xeyli genişlənməsi; effektiv ürək təxəllüslərinin və tənəffüsün olmaması və dinlədikdə ürək tonlarının eşidilməməsi ürək fəaliyyətinin dayanmasını göstərir (elektrokardioqrafik üsulla kardiomonitor müşahidə zamanı - mədəciklərin fibrilyasiyası və ya kəskin bradiaritmiya təyin edilir, yaxud tam asistoliya olduğunu düz xətt qeyd edilir)
10-15 saniyəlik müşahidə ərzində aydın koordinasiyalı (bir-birinə uyğun) tənəffüs hərəkətlərinin təyin edilə bilməməsi effektiv tənəffüsün olmadığını göstərir.
Klinik ölüm halı 4 dəqiqədən 6 dəqiqəyə qədər davam edir. Xəstənin bundan qabaqkı ağır vəziyyəti qan dövranı və xüsusilə mikrosirkulyasiya və toxuma metabolizminin kobud pozğunluqları klinik ölüm müddətini, adətən 1 - 2 dəqiqəyə qədər ixtisar edir. Lakin onun çatması momentini bir çox hallarda yəqin təyin etmək mümkün olmur, buna görə də bioloji ölümün aşkar əlamətləri (meyit ləkələri və s.) olmadıqda xəstə hələ klinik ölüm vəziyyətində hesab edilməlidir.
Reanimasiya tədbirləri kompleksinin həyata keçirilməsinə mümkün olduqca erkən və ən yaxşısı - ürək asistoliyası inkişaf edənə və tənəffüs tamamilə dayanana qədər başlamaq lazımdır. Bu halda reanimasiyanın bilavasitə effekt verməsi, proqnozun uzun müddət üçün əlverişli olması şansı xeyli artır. Klinika praktikasında 6-7dəqiqə ölüm vəziyyətində olan adamlarda ürək fəaliyyətinin və müstəqil tənəffüsün bərpa edilməsi halları məlumdur, lakin reanimasiyadan 2-5sutka keçdikdən sonra bu xəstələrin çoxu ölürdü, sağ qalanlarda isə, onları ağır əlillərə çevirən və daimi baxıma ehtiyacı olan kobud nevroloji və psixoloji pozğunluqlar baş verirdi. Buna görə də intensiv terapiyanın öz vaxtında keçirilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu terapiya ağır və çox vaxt kritik vəziyyətdə (kəskin ürək çatışmazlığı, ağciyər ödemi, astma vəziyyəti, komatoz hal və s.) olan xəstələrə tibbi, o cümlədən təcili tibbi yardım göstərilməsi daxildir. Bir sıra hallarda intensiv terapiyanın müvəffəqiyyətlə keçirilməsi xəstədə terminal vəziyyətin inkişaf etməsinin qarşısını alır. Bütün reanimasiya tədbirləri pozulmuş qan dövranı, tənəffüs, maddələr mübadiləsi kimi həyat üçün çox əhəmiyyətli funksiyaların bərpa olunmasına yönəldilmişdir. Reanimasiya metodları ölümün irəliləmə mexanizminə görə seçilib təyin edilir və bu, çox vaxt əsas xəstəliyin xarakterindən asılı olmur.

Süni ventilyasiya ancaq yuxarı tənəffüs yollarında maneələr olmadıqda və hava daxiledici (sistemin «hermetikliyi» şəraitində) effektli olur. Udlaq və qırtlaqda yad cisimlər və qusuntu kütləsi olduqda əvvəlcə onları (barmaqla, sıxaclarla sorma və s. ilə) kənar edir və tənəffüs yollarının keçiricilik qabiliyyətini bərpa edirlər. Sonra xəstənin başını maksimum dala əyirlər ki, bu da dil kökünün və qırtlaq qapağının qabağa çəkilməklə yerini dəyişməsinə və qırtlağın açılmasına səbəb olur. Beləliklə havanın qırtlaqdan nəfəs borusuna sərbəst daxil olması təmin edilir. Tibb işçisi xəstənin yan tərəfində dayanaraq bir əlilə onun burnunu sıxır, o biri əlilə onun çənəsi altına azca basaraq ağzını açır (ağzın tənzif və ya bint ilə örtülməsi tövsiyə edilir); sonra dərin nəfəs alır və dodaqlarını fəlakət zədənin dodaqlarına sıxaraq nəfəsini güclü surətdə onun ağzına (ona hava üfürür) buraxır. Hava üfürülməsi qurtardıqdan sonra xəstənin dodaqlarını azad edir. Süni hava verilmiş yaxşı yoxlanıla bilir. Hava üfürülməsi əvvəl yüngül keçir, lakin ağciyərlərə hava dolub onlar gərildikcə müqavimət artır.
Süni tənəffüs effektiv keçdiyi halda nəfəsalma zamanı döş qəfəsinin genişlənməsi aydın görünür. Ürək fəaliyyətinin mühafizə olunmuş halında süni nəfəsalmaların sıxlığı sayını dəqiqədə 20 - 25-ə çatdırırlar. Əgər süni tənəffüs qeyri-müstəqil ürək masajı ilə birlikdə və ona uyğunlaşdırılmış halda keçirilirsə, güclü hava üfürülmələrinin ritmik təkrarlanma sıxlığı dəqiqədə 12- 15 çatdırılmalı, yəni döş qəfəsinin hər 4- 5 basılmasına bir nəfəsalma düşməlidir. Bu halda ürək masajı keçirilən zaman üfürülməsi döş qəfəsinin sıxılması momenti ilə eyni vaxta düşməməlidir. Dili və qırtlaq qapağını qabağa itələyən S - şəkilli hava borusunun tətbiq edilməsi süni tənəffüsün ağızdan-ağıza üsulu ilə keçirilməsini xeyli asanlaşdırır.
«Ağızdan buruna» nəfəs buraxmaq üsulu da analoji surətdə keçirilir. Bu zaman xəstənin ağzını ovucla örtürlər və ya barmaqla alt dodağı üst dodağa sıxırlar.
Süni ventilyasiyanı əldə gəzdirilən portativ tənəffüs aparatları ilə keçirmək mümkündür. Bu zaman tənəffüs xəstənin üzünə kip sıxılmış maska vasitəsilə keçirilir (aparatı xəstənin nəfəs borusuna daxil edilmiş intubasiya borusuna birləşdirmək də olar).
Aparatın kisəsi və ya körüyü sıxıldıqda hava maskadan keçərək xəstənin ağciyərlərinə daxil olur, nəfəsvermə zamanı çıxarılan hava isə ətraf mühitə (havaya) daxil olur.
Kəskin ürək ölümü (ölüm tacı), asfiksiya, elektrik zədələnməsi, qan dövranının dayanması, demək olar ki, ürək mədəciklərinin birdən birə baş verən fibrilyasiyası ilə əlaqədardır. Onun kəsilməsi və ürəyin effektiv işləməsinin bərpa edilməsinin əsas üsulu - elektriklə defibrilyasiyadır. Defibrilyasiya keçirilməsi üçün göstəriş nəinki mədəciklərin fibrilyasiyasının elektrokardioqrafik təsdiqi (tamamilə dürüst diaqnoz), həmçinin fibrilyasiyadan şübhələnmə (onun mövcud olması) ehtimalının əsaslandırılmasıdır. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, xarici ürək masajı effektiv keçirildikdə müstəqil ürək təxəllüslərinin uzun müddət olmaması da çox vaxt mədəciklərin fibrilyasiyasına dəlalət edərək, elektriklə defibrilyasiya tətbiq olunmasını tələb edir.
Bu metod bir anda bütün miokard damarlarının oyanmasına səbəb olan və beləliklə, ürəyin düzgün, ritmik təxəllüslərini bərpa edən yüksək gərginlikdə (7000 B qədər) qısa fərdi boşalma elektrik cərəyanının döş qəfəsindən keçirilməsinə əsaslanır. Bu manipulyasiya üçün xüsusi cihaz-elektrik defibrilyatoru tətbiq edirlər. Beləliklə, yaxşı kontakt və xəstənin dərisinin yanıqlarından qorunmasının təmin edilməsi üçün duz məhlulunda isladılmış tənzif salfetə bükülən 2 elektroddan istifadə edilir.
Defibrilyasiya əməliyyatında azı 2 nəfərin iştirakı tələb edilir. Onlardan biri (adətən, ürəyi masaj edən) - elektrodları xəstənin döşünün sağ körpücük sümüyü altında və ürək zirvəsi nahiyəsində olan ön səthinə bərk basır, digəri isə defibrilyatorda lazımi miqdarda elektrik cərəyanı yükü toplayır və boşaldır. Tibb personalında ağır elektrik travmalarının olmaması üçün təhlükəsizlik texnikasına ciddi riayət edilməlidir. Defibrilyatorun yerlə birləşdirilməsini yoxlamaq lazımdır. Elektrodların dəstəkləri yaxşı izolə edilmiş və quru olmalıdır. Elektrik boşalma keçirilən momentdə çarpayıda olan xəstəyə və çarpayıya toxunmaq olmaz. Defibrilyasiyanı ondan qabaq və sonra aparılan elektrokardioqrafik ilə birgə keçirmək daha yaxşıdır. Lakin boşalma keçirilən momentdə elektrokardioqrafı xəstədən ayırmaq lazımdır.

Defibrilyasiya zamanı görülən işin hərəkət qaydası təxminən belə olmalıdır: Defibrilyatorda lazımi kəmiyyətdə elektrik yükü toplanmalı, elektrokardioqrafik ayrılmalıdır. Qabaqca: «xəstədən çəkil!» komandasını verdikdən sonra cərəyan boşaldılmasını keçirməli, defibrilyasiyanın nəticələrini qiymətləndirmək üçün elektrokardioqrafı yenidən qoşmalıdır. Cərəyanın başlanğıc boşalma kəmiyyəti 5000 B olmalıdır. Birinci boşalmadan sonra düzgün ritm bərpa olunmazsa və fibrilyasiya davam edərsə, defibrilyasiyanı təkrarlamaq lazımdır. Bu zaman elektrik cərəyanının boşalma gərginliyi yüksəldilməlidir.
Bütün reanimasiya kompleksinin həyata keçirilməsində orta tibb işçilərinin rolu olduqca böyükdür. Çox vaxt xəstənin vəziyyətinin kəskin surətdə pisləşməsini, aqoniya (canvermə) qabağı dövrünü, aqoniyanın və klinik ölüm halının başlanmasını birinci növbədə tibb bacısı qeyd edir. Reanimasiya tədbirlərinin keçirilməsinə də ən əvvəl o başlayır. Reanimasiyanın effekt verməsi və xəstənin həyatı orta tibb personalının bilik, bacarıq və dəqiq hərəkətlərindən asılıdır.

Müəllif tibb elmləri namizədi B.L. Borodulin