Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRI)

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı, qısaca: SSRİ (rus. Союз Советских Социалистических Республик, СССР) — 1922-1991-ci illərdə əsasən indiki MDB dövlətləri ərazisində mövcud olmuş dövlət. SSRİ dünya tarixində rəsmi ideologiyası marsizm-leninzm — radikal sosialist ideologiyası olan dövlət olmuşdur. Rusiya İmperiyasının varisi olmuşdur.
Ümumilikdə dünyanın quru hissəsinin 1/6 hissəsi məhz SSRİ-nin payına düşmüşdür — 22 402 min km2. Əhalisinin sayına görə isə dünyada 3-cü yerdə olmuşdur (1989, 1 yanvar — 293 mln).
SSRİ-nin ərazisinin əsas hissəsini RSFSR təşkil etmişdir. SSRİ yaradılarkən onun əsasında 4 dövlət qurumu olmuşdur — Rusiya SFSR, Belarusiya SSR, Ukrayna SSR və tərkibində 3 (Azərbaycan SSR, Gürcüstan SSR, Ermənistan SSR) dövləti birləşdirmiş Zaqafqaziya SFSR. 1936-cı ilədək SSRİ-nin tərkibində əlavə Özbəkistan SSR, Türkmənistan SSR, Tacikistan SSR, Qırğızıstan SSR və Qazaxıstan SSR təşkil edilmişdi. Həmçinin, 1936-cı il islahatlarının nəticəsi olaraq Zaqafqaziya SFSR parçalandı. Beləliklə, SSRİ formal 11 dövlətdən ibarət ittifaqa çevrildi.
II Dünya Müharibəsindən qalib çıxmış SSRİ tərkibinə Litva SSR-i, Moldova SSR-i, Estoniya SSR-i və Latviya SSR-i də qatdı. SSRİ öz sərhədlərini Avropaya tərəf genişləndirdi. Həmçinin Almaniyanın bir hissəsi də ( keçmiş Kenisberq əyaləti ) ona nəsib oldu.

SSRİ tarixi

Sovetlərin qurulması

XX əsrin əvvəllərində Rusiyada kapitalizmin inkişafı sürətlənmişdi. Lakin 1900-1903-cü illər dünya iqtisadi böhranı Rusiyadan da yan keçmədi. İctimai siyasi proseslərin dərinləşməsi ilə ilk siyası partiyalar yaranmağa başladı. Sonralar Rusiyanın tarixində əhəmiyyətli rol oynamış Sosialist-inqilabçılar (Eser) partiyası 1902-ci ildə yarandı. Həmçinin 1903-cü ildə Rusiya Sosial- Demokrat Fəhlə partiyası (RSDFP) yaradıldı.
I Dünya Müharibəsi bir çox dövlətlərin, həmçinin Rusiya İmperiyasının da zəifləməsi ilə nəticələndi. Nəticədə daxildə olan ziddiyyətlər daha da qabardı. Bütün bu proseslərin nəticəsi kimi Rusiyada 1917-ci ilin fevralında inqilab nəticəsində 1613-cü ildən hakimiyyətdə olan Romanovlar sülaləsi taxtdan məhrum edildi (1917-ci il martın 2-si).
Hakimiyyət Müvəqqəti hökumətə ( Eser-menşeviklərə) keçdi. Lakin bolşeviklər bu cür «hakimiyyət bölgüsündən» razı qalmadılar. 25 oktyabrda (7 noyabr) baş vermiş növbəti inqilab nəticəsində Müvəqqəti Hökümət hakimiyyətdən getdi. Nəticədə hakimiyyət Vladimir İliç Lenin başda olmaqla kommunistlərin əlinə keçdi.
Hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklər ilk addım olaraq özlərinə «hərbi arxa» yaratmağa başladılar. Nəticədə təcili olaraq Qırmızı Ordunun quruculuğu başlandı, proletar milisi, hərbi-inqilabi tribunallar, əksinqilabi mübarizə üçün fövqəladə komissiya yaradıldı. Bolşeviklər öz ideoloji təbliğatını daha da genişləndirmək üçün yalnız öz mətbuat qurumlarının çıxmasına icazə verdilər.

1918-ci il yanvarın 5-də Rusiyada Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirildi. Seçkinin nəticələri heç də bolşeviklərin xeyrinə olmadığından Müəssislər Məclisi elə fəaliyyətinin ilk günündəcə buraxıldı. III Sovetlər Qurultayı təcili olaraq Rusiya Federativ Sosialist Respublikasının yaradıldığını elan etdi. Tezliklə 1918-ci iyununda ilk Sovet Konstitusiyası qəbul edildi.
Az sonra ölkədə vətəndaş müharibəsi başlandı. Qırmızılara qarşı Ağlar formalaşdılar. Şərqdə Admiral Kolçak Ağlara rəhbərlik etməyə başladı. O hətta «Rusiyanın Ali hökmdarı» elan edildi. Şimalda əksinqilabi qüvvələrə Miller, cənubda isə general Denikin rəhbərlik edirdi. Lakin bu müharibə tezliklə daxili müharibə kimi qalmayıb xaricdən hərbi müdaxiləyə məruz qaldı. ingilislərlə fransızlar Cənubi Qafqaza, Arxangelskə və Odessaya, almanlar Ukraynaya və Gürcüstana ordu yeritdilər. Lakin tezliklə qırmızı ordu üstünlüyü əlinə aldı və ardıcıl olaraq Kolçakı, Denikini, Vrangeli məğlub etdi. Sovetlərin bu qələbələri xarici qoşunları tezliklə öz ilkin mövqelərinə qayıtmağa məcbur etdi.

SSRİ II Dünya müharibəsindən əvvəlki dövrdə, Beşillik planlar

1920-ci ilin əvvəllərindən, əsasən Leninin ölümündən sonra ölkə rəhbərliyində hakimiyyət uğrunda ciddi siyasi mübarizə başladı. İosif Stalin tərəfindən təkbaşına idarə üçün tətbiq olunmuş avtoritar idarə metodu möhkəmləndi.
Stalin və digər rəhbərlər SSRİ-nin digər Avropa ölkələrindən iqtisadi baxımdan çox geri qaldığını çox gözəl başa düşürdülər.
XX əsrin 20-ci illərinin ortalarından başlayaraq Yeni İqtisadi Siyasət (YİS) tətbiq olunmağa başladı. Onun ardınca sənayeləşmə və kollektivləşmə kimi tədbirlər görüldü. 1928-1932-ci illərdə ilk beşillik plan qəbul olundu.
1932-1933-cü illərdə ölkədə kütləvi aclıq baş verdi.
Kommunist partiyası ölkənin bütün idarəetmə strukturlarını özünə tabe etməyə müvəffəq oldu. Ölkədə çox güclü mərkəzləşmiş, hərbi-totalitar rejim yaradıldı.
1934-cü ildən başlayaraq ölkədəki kütləvi represiyalar cəmiyyətin əksər təbəqələrindən yan keçmədi. Ölkədə QULAQ sistemi bütün gücü ilə fəaliyyət göstərirdi.

SSRİ II Dünya müharibəsi illərində

XX əsrin 20-30-cu illərində yaranmış Beynəlxalq münasibətlər yeni bir dünya müharibəsini qaçılmaz etdi. Almaniya, İtaliya və Yaponiya dünyanın «qeyri-bərabər» nüfuz dairələrinə bölünməsi ilə razı deyildilər. SSRİ öz nüfuz dairəsini Avropaya doğru genişləndirmək istəyir, dünyanın nüfuz dairələrinə bölünməsi onu da tam qane etmirdi. Buna görə də 1939-cu ilin martında Fransa, İngiltərə və SSRİ arasında başlanan danışıqlar uğursuz oldu. SSRİ kimi müttəfiqin olmasını arzulayan Almaniya 1939-cu il avqustun 23-də (II Dünya Müharibəsinin başlanmasından 8 gün əvvəl) «Molotov-Ribbentrop paktı» imzaladılar. Bu pakta görə hər iki dövlət bir-birinin üzərinə 10 il müddətinə hücum etməmək haqqında öhdəlik götürürdülər. Müqavilənin məxfi hissəsində isə Polşanın və digər Şərqi Avropa ölkələrinin bölüşdürülməsinə dair saziş var idi.
Beləliklə 1939-cu il sentyabrın 1-i müharibə başladı. «23 avqust» sazişinə əsasən SSRİ həmçinin Polşaya şərqdən hücum etdi. Polşa zəbt edildi və bölüşdürüldü.

SSRİ-nin hərbi gücünə bələd olduqdan sonra Almaniya SSRİ torpaqlarını tutmaq qərarına gəldi. Almanlar bunun üçün yeni plan “Barbarossa”adlı “İldırım sürətli müharibə” (Blitz kriq) planı hazırladılar. Həmin plan SSRİ-nin çox sürətli işğalına imkan verəcəkdi. Bu planın yerinə yetirilməsində Yaponiyanın şərqdən hücumu vacib idi. Almaniya ilə Yaponiya arasında 70-ci meridian sərhəd kimi şərtləşdirilmişdi.
SSRİ-nin Yaponiyadaki məxfi agenti Rixard Zorge Almaniya və Yaponiyanın SSRİ-yə hücum vaxtını mərkəzə xəbər versə də, Stalin Hitlerdən belə tez hücum gözləmirdi.1941-ci il iyun ayının 22-də səhər saat 4-də (R.Zorgenin dediyi vaxtda) Almaniya qəfildən SSRİ-yə hücum etdi. SSRİ tarixinə “Böyük Vətən Müharibəsi” kimi daxil olmuş müharibə başladı.

Sovetlər Amerika Birləşmiş Ştatları və İngiltərə ilə danışığa başladı. 1941-ci il iyulun 12-də əməkdaşlıq haqqında İngiltərə ilə müqavilə imzalandı. SSRİ-nin silaha ehtiyacı olduğu üçün oktyabrın 1-də Amerika Birləşmiş Ştatları, İngiltərə və SSRİ arasında silah verilməsini nəzərdə tutan saziş imzalandı. Daha sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarının «Lendliz» haqqında qanunu SSRİ-yə şamil edildi.
Stalinin hakimiyyəti illərində SSRİ-də təcrübəli hərbi kadrların böyük hissəsi “Stalinə sədaqətsiz” olduqları üçün məhv edilmişdilər. Bu da müharibənin ilk aylarında kəskin şəkildə özünü göstərdi.

Almanlar çox tez zamanda — ilk həftədə Smolenski tutdular. Sentyabr ayında Kiyev almanların əlinə keçdi, Leninqrad mühasirəyə alındı və noyabrda Moskvaya hücum başladı. Moskva ətrafında dekabrın 5-6-da baş verən Moskva döyüşündə almanlar məğlub oldular. Bu hadisə müharibənin gedişində əsaslı dönüşün başlanması kimi qəbul edilir. Məhz həmin döyüşdən sonra almanların «məğlubedilməzliyi» haqqında mif yox oldu. «Barbarossa» planı səmərəsiz çıxdı. Almanlar çox qısa zamanda uzun məsafəyə geri atıldı.

Müharibə dövründə İran özünü bitərəf elan etsə də bu ölkədə alman kəşfiyyatı çox güclü idi. İranla SSRİ arasındakı əvvəlki müqavilələrə əsasən (Həmin müqavilələrdə bir dövlətin ərazisinin zəbt edilməsi təhlükəsi yarandığı zaman digər dövlətin ərazisinə qoşun yeridilə biləcəyini nəzərdə tuturdu) 1941-ci il avqust ayında Sovet ordusu İran ərazisinə (Cənubi Azərbaycana) daxil oldu.
1942-ci ilin iyununda Sakit okeanda yaponlar ağır məğlubiyyətə uğradılar. Oktyabrda ingilis ordusu Bernard Lou Montqomerinin başçılığı ilə Misirdə, noyabrda isə amerikalılar Duayt Eyzenhauerin başçılığı ilə Mərakeşdə faşistləri məğlub etdilər.

Almanlar bu dövrdə SSRİ-nin daxilinə doğru irəliləməkdə idilər. Kerçin müdafiəsi yarıldı, Sevastopol, Xarkov almanlar tərəfindən tutuldu. Stalinqrad və Qafqaz təhlükəyə düşdü. 1942-ci il noyabrın 19-da başlanan əks hücum almanları mühasirəyə saldı. Stalinqradda Sovet qoşunları qalib gəldi. Qafqazdan əks hücum başladı. Strateji üstünlük Sovetlərin əlinə keçdi.

1943-cü ilin iyul-avqust aylarında baş vermiş Kursk döyüşü tarixə ən böyük tank və texnika döyüşü kimi düşdü. Burada hər iki tərəfdən külli miqdarda tank və ağır zirehli hərbi maşınlar toplanmışdı. Sovetlər yenə qalib gəldi.
1943-cü ilin noyabrın 28-də Tehranda SSRİ səfirliyində «Tehran konfransı» başladı. Konfransda əsasən 3 dövlətin başçısı U.Çörçill (İngiltərə), İ.Stalin (SSRİ) və F.D.Ruzvelt (Amerika Birləşmiş Ştatları) ilk dəfə görüşürdülər. Əsas müzakirə mövzusu sonrakı əməkdaşlıq və 2-ci cəbhənin açılması idi. Çörçill Sovetlərin Balkanları işğal etməməsi üçün 2-ci cəbhənin buradan açılmasına çalışırdı. Lakin Stalinə Şimali Fransadan cəbhənin açılması lazım idi. Stalin Almaniyanı məğlub etdikdən sonra Yaponiya ilə müharibədə Amerika Birləşmiş Ştatlarına kömək edəcəyini Ruzveltə söz verdi. Beləliklə Ruzvelt Stalini dəstəklədi. Bu Stalinin Çörçill və Britaniya İmperiyasına vurduğu ağır zərbə oldu.
Tehran konfransında həmçinin İranın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılmasına dair saziş də imzalandı.

1944-cü ilin yanvar-fevral aylarında SSRİ Leninqrad altından və Ukraynadan əks hücuma başladı. Tezliklə Finlandiya SSRİ-yə təslim oldu və ərazisinin bir hissəsini SSRİ-yə verməli oldu.
1944-cü il iyunun 6-da general Duayt Eyzenhauerin komandanlığı altında Normandiyada 2-ci cəbhə nəhayət ki, açıldı və Sovetlər Georgi Konstantinoviç Jukovun rəhbərliyi ilə «Baqration əməliyyatı»na başladılar. «Baqration əməliyyatı» nəticəsində SSRİ öz ərazisindən Almaniyanı qovub çıxara bildi.
1944-cü ilin avqustunda Fransa almanlardan təmizləndi. Yaponiya bir neçə adasını itirdi.
1945-ci il fevralın 4-də «Böyük üçlük» — Stalin, Çörçill, F.Ruzvelt Yaltada görüşdülər. Onlar Almaniyanın qeyri-şərtsiz təslim edilməsi haqqında qərar qəbul etdilər. Stalin Şərqə əlavə ərazi iddisı ilə çıxış etdi. Bu ərazilər içərisində vaxtı ilə Rusiya İmperiyasının Yaponlarla müharibədə uduzduğu Port-Arturda var idi.
1944-cü il dekabrında almanlar son əks-hücuma keçdilər. Lakin Sovetlərin başladığı «Visla-Oder» əməliyyatı Almanları geri oturtdu.
1945-ci il aprel ayının 16-da Sovet marşalı G.Jukovun rəhbərliyi ilə «Berlin» əməliyyatı başladı və aprelin 30-da Reyxstaq üzərində SSRİ-nin bayrağı dalğalanmağa başladı.
Mayın 8-9-na keçən gecə alman hökuməti adından feldmarşal V.Keytel təslim olma haqqında müqavilə imzaladı.

SSRİ II Dünya müharibəsindən sonra

II Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra SSRİ müharibədən 27 milyonluq insan və çoxlu miqdara təbii sərvət itkisi ilə çıxdı. Lakin SSRİ müharibədən qalib və qat-qat güclü hərbi-iqtisadi potensialla çıxmağı başardı. Müharibədən sonrakı dövrdə dünyada supergüc kimi tanınmağa başladı.
Soyuq müharibənin başlanması
1945-ci ilin iyununda «Böyük üçlük» Potsdam konfransında yenidən görüşdü. Franklin Ruzvelt vəfat etdiyindən onu H. Trumen, Çörçilli isə baş nazir seçilmiş K. Ettli əvəz etmişdi. Burada Almaniyanın sonrakı taleyi həll edildi və keçmiş reyx 4 işğal zonasına bölündü. SSRİ-nin payına şərik çıxmaq üçün ingilis və amerkalılar Fransanı da müttəfiqlərin sırasına qatdılar. Almaniyadan alınacaq təzminat 20 milyard dəyərində müəyyənləşdirildi. Bu təzminatın 10 milyardı SSRİ-yə çatmalı idi.

Müharibədən sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfər edən U.Çörçill orada çıxış etdi. Tarixçilər məhz həmin çıxışı-Çörçillin kommunizmə qarşı birgə mübarizəyə çağırmasını Soyuq müharibə nin başlanması hesab edirlər. Amerika Birləşmiş Ştatları-nın qəbul etdiyi “Marşall planı” və “Trumen doktorinası” isə müharibəni “rəsmiləşdirdi”.
Müharibədən sonra iqtisadiyyatı dinc məqsədlər üçün istiqamətləndirmək xətti götürüldü. Yaranmış işçi qüvvəsi qıtlığını isə məhbusların, əsirlərin və sürgün olanlanların əməyi ilə əvəz etdilər.

1947-ci ildə pul islahatı keçirildi. Ölkəni yeni represiya dalğası bürüdü. 1953–ci ildə İosif Stalin vəfat etdi. Onun yerinə hakimiyyətə Nikita Xruşşov, Gennadi Malenkov və Lavrentiy Beriya ittifaqa gəldi. Lakin 1953-ci ilin yayında L.Beriya tutuldu və güllələndi. 1955-ci ildə G.Malenkov rəhbərlikdən uzaqlaşdırıldı. 1957-ci ildə Georgi Jukov MK Rəyasət heyyətinin üzvü və müdafiə naziri vəzifəsindən uzaqlaşdırıdılar. Hakimiyyət tək N.Xruşşovun əlində cəmləndi. 1958-ci ildə o, hakimiyyətə tam sahib oldu.
Onun dövründə “Şəxsiyyətə pərəstiş”(Stalinə) tənqid olundu. Minlərlə represiyaya məruz qalmış insanlar bəraət qazandılar. 1964-cü ilin oktyabrında Xruşşov tutduğu vəzifədən azad edildi. Leonid Brejnev Sovet İKP MK birinci katibi A.N.Kosigin isə SSRİ Nazirlər Sovetinin Sədri seçildi. 1961-ci ildə Kommunist partiyasının XXII qurultayında 20 il müddətində ölkədə kommunist cəmiyyəti qurma proqramı qəbul olundu.
Nikita Xruşşovun və Leonid Brejnevin dövründə keçirilən iqtisadi islahatlar ölkəni iqtisadi cəhətdən dirçəltdi. Əkin sahələri artırıldı. Buna baxmayaraq 1963-1965-ci illərdə ölkədə taxıl çatışmamazlığı yarandı.

SSRİ “Yenidənqurmada"

1982-ci ildə L.Brejnev vəfat etdi. Yeni rəhbər DTK (КГБ)-nin keçmiş rəhbəri Y.V.Andropov (1982-1984) daha sonra isə K.İ.Çernenko (1984-1988) idarə etdi. Hər iki Sovet rəhbəri səhhəti ucbatından vəfat etdi. 1985-ci ildə M.S.Qorbaçov Sov.İKP MK-nın birinci katibi seçildi-hakimiyyətə gəldi. M.S.Qorbaçov 1985-ci ilin aprelində MK-nın pleminumunda sosial iqtisadi inkişafını artırmaq üçün sürətləndirmə xətti irəli sürüldü. 1987-ci ildə ictimai qurluşu-sosializmi yenidən qurmaq vəzifəsi irəli sürüldü. Buna əsasən:
* Demokratik sosializmi qurmaq
* “Lenin normalarına” qayıtmaq
1990-ci ildə SSRİ-də prezident vəzifəsi təsis olunurdu. M.S.Qorbaçov SSRİ-ni birinci (həmçinin sonuncu) prezidenti oldu. Stalin yenidən tənqid olundu; Xruşşov dövründə “bərəatsiz qalmışlar” bərəat qazandılar.

«Böyük Dağılma»

1983-cü ildə Amerika Birləşmiş Ştatları prezidenti Ronald Reyqan “Ulduz Müharibəsi” adlı kosmosda raketdən müdafiə planını həyata keçirtməyə başladı. SSRİ həmçinin öz hərbi xərclərini artırdı, lakin zəifləməkdə olan iqtisadiyyat buna dözmədi. İqtisadi geriliyi aradan qaldırmaq üçün Qorbaçov “ Sürətləndirmə”, “Aşkarlıq” kimi şüarlar irəli sürdü.
“Aşkarlıq” bir çox zidiyyətləri üzə çıxartdı. Regionlarda azadlıq hərəkatları Sovetlərin vəziyyətini gərginləşdirdi. Azərbaycan SSR-in tərkibində olan Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətində Ermənilər tərəfindən başlanan separatçılıq hərəkatı “Böyük dağılmanın” başlanğıcı oldu. 1990-cı ilin martında Estoniya, Litva, may ayında isə Latviya müstəqilliklərini bərpa etmək haqqında istəklərini bildirdilər.
SSRİ rəhbərləri
İyun ayında RSFSR dövlət suverenliyi barədə Bəyənnammə qəbul etdi. 1991-ci ilin iyununda B.Yeltsin RSFSR-in prezidenti seçildi. 1991-ci ilin avqustunda Sovet rejimini qoruyub saxlamaq istəyən yüksək çinli məmurlar ölkədə Fövqəladə vəziyyət elan etdilər. Qorbaçovun “səhhəti ağır olduğu üçün” onun səlahiyyətləri Genadiy Yanayevə verildi. Yanayev Moskva şəhərinə hərbi qüvvə yeritdi, lakin bu cəhd uğursuz alındı. “Avqust qiyamı” puç oldu. Bu hadisədən sonra Kommunist partiyasının fəaliyyəti dayandırıldı.
1991-ci il dekabrın 8-də SSRİ-nin təşkil etmiş-Rusiya SFSR, Ukrayna SSR və Belorusiya SSR SSRİ-nin parçalanması haqqında istəklərini bildirdilər. 1991-ci il dekabrın 25-də Qorbaçov istefa verdi-SSRİ DAĞILDI. Beləliklə SSRİ 1922-ci il dekabr ayının 30-da yaranmış və 69 il mövcud olmuşdur.

SSRİ rəhbərləri

* Vladimir İliç Lenin (1922-1924)
* İosif Stalin (1924-1953)
* Georgi Maksimilianoviç Malenkov (1953-1955)
* Nikita Sergeyeviç Xruşşov (1955-1964)
* Leonid İliç Brejnev (1964-1982)
* Yuri Vladimiroviç Andropov (1982-1984)
* Konstantin Ustinoviç Çernenko (1984-1985)
* Mixail Serqeyeviç Qorbaçov (1985-1991)

Sovet bayramları