Azərbaycan Respublikası Prezidentinin statusu
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin statusu
Müasir sivilizasiya, həyatın digər sahələrində olduğu kimi dövlət quruculuğu sahəsində də əldə edilən yeni-yeni nailiyyətlərlə xarakterizə edilir.
İdarəetmə forması kimi prezidentli respublika ilk dəfə 1787-ci il-də ABŞ-ın Konstitusiyasında təsbit edilmişdir. Lakin dövlətin funksiyalarının hakimiyyət orqanları arasında bölüşdürülməsi bir anlığa baş verməmişdir. ABŞ-da təsis olunmuş prezidentlik institutu özünün nəzəri əsasını hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsindən götürmüşdür. Hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsi də ilk dəfə XVIII əsrdə Monteskyö tərəfindən irəli sürülmüşdür. Monteskyö hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsini irəli sürərkən o nöqteyi-nəzərdən çıxış edirdi ki, «harada hakimiyyət ciddi şəkildə bölüşdürülməyibsə, orada azadlıq ola bilməz».
Müxtəlif dövlətlərdə prezidentlik institutu ayrı-ayrı dövrlərdə idarəetmə formasından asılı olaraq tətbiq olunmuşdur.Bu mənada bizim respublikamızda prezidentlik institutunun bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır. Məlum olduğu kimi, dövlətçiliyimizin inkişafı tarixi çox mürəkkəbdir. 1917-ci ildə baş verən sosialist inqilabı respublikamızın ictimai-siyasi həyatına əsaslı təsir göstərdi ki, bu da respublikamızın SSRİ-nin tərkibinə daxil olması ilə başa çatdı. Sonrakı SSRİ Konstitusiyalarında isə Sovet dövlətçiliyi dövründə obyektiv olaraq prezidentlik institutuna yer ayrılmırdı. İstər 1924-cü il SSRİ Konstitusiyası, istərsə də sonrakı konstitusiyalar oktyabr inqilabının «bütün hakimiyyət sovetlərə» şüarından çıxış edərək kollektiv dövlət rəhbərliyi prinsipinə üstünlük verirdi. Həmçinin sovet Konstitusiya nəzəriyyəsi və praktikası son dövrlərə qədər prezidentlik institutunun tətbiqini zəruri edən hakimiyyətin bölgüsü prinsipini, tamamilə, rədd edirdi. O dövrdə qəbul edilən eyni qayda analoji olaraq respublikamız üçün də xarakterik idi. SSRİ-nin ictimai-siyasi və dövlət-hüquqi institutlarının təkmilləşdirilməsi, islahatı ilə bağlı problemlər 1985-ci ildən etibarən ciddi şəkildə müzakirə olunmağa başladı. Bu problemlərdən ən başlıcaları hakimiyyətin bölgüsü, dövlət orqanları sisteminin formalaşdırılmasının əlverişli variantlarının müəyyən edilməsi, həmçinin, hüquqi dövlət ideyasının formalaşdırılmasının həyata keçirilməsi və s. idi.
Prezidentlik institutu dövlətçiliyimizin inkişafı tarixində qısa müddəti əhatə edir. Respublikamızda prezidentlik institutu 1990-cı ilin may ayında təsis edilmişdir, sonradan, yəni 1991-ci il iyunun 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti tərəfindən «Azərbaycan Respublikası Prezident seçkiləri haqqında» qanun qəbul edilmişdir. Lakin respublikamızda prezidentlik institutunun tətbiqindən sonra bu institutun nəzəri və tarixi, həmçinin, ali hakimiyyət orqanlarına əhəmiyyətli təsirinin mahiyyətini açan xüsusi tədqiqat aparılmamışdır. Bununla belə, respublikamızda prezidentlik institutu müasir konstitusion təcrübəni, milli ənənələri, bütün dünyada, habelə Müstəqil Dövlətlər Birliyi üzvləri ölkələrində siyasi reallıqları nəzərə almaqla daha əlverişli modeli seçməklə tətbiq edilir. Məlumdur ki, ölkədə baş verən islahatların müvəffəqiyyəti birbaşa siyasi rejimdən asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq müasir dövr üçün mühüm əhəmiyyət prezident institutuna verilir.
Respublikamız keçmiş SSRİ respublikaları içərisində prezident institutunu ilkin olaraq təsis etmişdir. Əlbəttə, prezident institutunun səmərəliliyinin artırılmasında prezidentin şəxsi keyfiyyətləri də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında» Konstitusiya Aktında dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətin bölgüsü prinsipinə əsaslanması təsbit edilmişdir. 13-cü maddənin III hissəsində deyilirdi: «Ali icra hakimiyyəti Azərbaycan dövlətinin başçısı olan Azərbaycan Respublikası prezidentinə məxsusdur».
Buradan göründüyü kimi, ali icra hakimiyyətinin dövlət başçısı - prezidentə məxsusluğu artıq hakimiyyət orqanları arasında səlahiyyətlərin dəqiq bölüşdürülməsini zəruri edirdi. Bu da öz növbəsində yeni Konstitusiyanın qəbulu ilə həyata keçirilməli idi.
Məlumdur ki, 12 noyabr 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası referendum (ümumxalq səsverməsi) yolu ilə qəbul edildi. Konstitusiyanın 8-ci maddəsi «Azərbaycan dövlətinin başçısı» adı altında verilmişdir. Burada deyilir: «Azərbaycan dövlətinin başçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidentidir». Həmçinin Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin 3-cü hissəsində və 99-cu maddəsində qeyd olunur ki, «Azərbaycan Respublikasında icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının prezidentinə mənsubdur».
Konstitusiyanın bu müddəalarından göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti həm dövlət başçısıdır və həm də icra hakimiyyəti prezidentə mənsubdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, respublikamızda prezident institutu dünya dövlətlərinin əldə etdikləri son nailiyyətlərdən və milli ənənələrdən çıxış edərək tətbiq edilir. Məlum olduğu kimi, prezidentli respublikanın iki modeli, Amerika və Fransa modelləri vardır. Konkret olaraq seçkilərin keçirilməsi ilə bağlı bu iki model arasında ayrılığı müəyyənləşdirsək, görəcəyik ki, respublikamızda tətbiq olunan Prezident institutu hər iki modelin müsbət amillərini özündə birləşdirir. Məsələn, ABŞ-da prezident dolayı yolla, yəni hər ştat tərəfindən seçilərək təşkil edilən seçicilər kollegiyası tərəfindən seçilir. Respublikamızda isə Fransada olduğu kimi Azərbaycan Respublikasının prezidenti ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında seçilir. Lakin Fransadan fərqli olaraq respublikamızda ABŞ-da olduğu kimi prezident həm dövlətin başçısıdır, həm də icra hakimiyyəti prezidentə mənsubdur.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 8-ci maddəsində göstərildiyi kimi, Azərbaycan dövlətinin başçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidentidir. Prezident ölkənin daxilində və xarici münasibətlərdə dövləti təmsil edir; Azərbaycan xalqının vahidliyini təcəssüm etdirir; Azərbaycan dövlətçiliyinin varisliyini təmin edir. O, dövlət müstəqilliyinin, ərazi bütövlüyünün, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə riayət olunmasının və məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təminatçısıdır. Qeyd olunan bu funksiyalar dövlət başçısı üçün tarixən xarakterik olan bütün əlamətləri əhatə edir.
Bununla yanaşı, Konstitusiyanın 7 və 99-cu maddələrinə görə Prezident, həmçinin, icra hakimiyyətini həyata keçirir. Deməli, Azərbaycan Respublikasında Prezident həm dövlət başçısıdır, həm də icra hakimiyyəti ona mənsubdur. Prezidentin hüquqi statusunun əsaslarını ilk növbədə onun səlahiyyətlərinin məcmusu təşkil edir.
Prezidentin səlahiyyətlərini şərti olaraq dörd qrupa bölmək olar.
I. Milli Məclisin fəaliyyəti ilə bağlı səlahiyyətlər. Bura daxildir:
1) Prezident Milli Məclisə seçkiləri təyin edir;
2) qanunvericilik təşəbbüsü hüququnu həyata keçirir;
3) qanunları imzalayır və dərc etdirir, veto hüququndan istifadə edir. Bu promulqasiya adlanır. Bəzi dövlətlərdə (Məsələn, Peruda) qanunu prezidentlə birgə parlamentin sədri də imzalayır. Bizdə də 90-cı illərin əvvəllərində belə bir məsələ ortaya qoyuldu, amma sonra aradan qalxdı. Çünki 1995-ci il Konstitusiyası bunu təsdiq etmədi;
4) Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə və Apellyasiya məhkəmələri hakimlərinin namizədliyini Milli Məclisə təqdim edir;
5) Baş prokurorun namizədliyini Milli Məclisə təqdim edir;
6) Milli Məclisin razılığı ilə Baş Naziri vəzifəyə təyin edir;
7) Azərbaycan Respublikası Milli Bankının İdarə Heyəti üzvlərinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsi barədə Milli Məclisə təqdimat verir;
8) Azərbaycan Respublikasının hərbi doktrinasını Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin təsdiqinə verir.
II. Hökumətin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan səlahiyyətlər. Bura daxildir:
1) Prezident Baş Naziri təyin edir;
2) Nazirlər Kabinetinin iclaslarına sədrlik edir;
3) hökumət üzvlərini vəzifəyə təyin və azad edir;
4) Nazirlər Kabinetinin iş qaydasını təsdiq edir;
5) Nazirlər Kabinetinin təqdim etdiyi dövlət büdcəsini təsdiq üçün Milli Məclisə təqdim edir;
6) Nazirlər Kabinetinin istefası haqqında qərar qəbul edir.
III. Xarici siyasət, milli təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində olan səlahiyyətlər. Bura daxildir:
1) ölkənin daxili və xaricində ölkəni təmsil edir;
2) Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdə və beynəlxalq təşkilatlarda diplomatik nümayəndələrini təyin edir; Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdə diplomatik nümayəndəliklərinin açılması haqqında Milli Məclisə təqdimat verir;
3) Xarici ölkələrin diplomatik nümayəndəliklərinin etimadnamə və övdətnamələrini qəbul edir;
4) dövlətlərarası və hökumətlərarası beynəlxalq müqavilələri bağlayır;
5) dövlətlərarası beynəlxalq müqavilələrin ratifikasiyası və denansasiyası üçün Milli Məclisə təqdim edir;
6) silahlı qüvvələrin ali baş komandanıdır; silahlı qüvvələrin ali komanda heyətini (Müdafiə Naziri, onun müavinləri və baş qərargah rəisini) vəzifəyə təyin və azad edir;
7) Milli Məclisin razılığı ilə fövqəladə və hərbi vəziyyət elan edir;
8) Milli Məclisin razılığı ilə müharibə elan edir və sülh bağlayır;
9) ölkənin hərbi doktrinasını təsdiq edir;
10) Təhlükəsizlik Şurasını yaradır.
IV. Müvafiq hakimiyyət strukturlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və sair məsələlərlə bağlı səlahiyyətlər. Bura aiddir:
1) Prezident icra hakimiyyəti orqanlarının Konstitusiyaya, qanunlara və onun fərmanlarına zidd olan qərarlarını ləğv edir;
2) Prezident icra hakimiyyəti orqanları arasında baş verən münaqişələrin nizama salınması üçün razılaşdırıcı proseduradan istifadə edir;
3) insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını və dövlətin suverenliyini, ərazi bütövlüyünün qorunması ilə əlaqədar tədbirlər görür;
4) referendum təyin edir;
5) icra başçılarını vəzifəyə təyin və azad edir;
6) vətəndaşlıq məsələlərini həll edir;
7) fəxri fərmanlarla təltif edir, fəxri adlar verir.
İdarəetmə forması kimi prezidentli respublika ilk dəfə 1787-ci il-də ABŞ-ın Konstitusiyasında təsbit edilmişdir. Lakin dövlətin funksiyalarının hakimiyyət orqanları arasında bölüşdürülməsi bir anlığa baş verməmişdir. ABŞ-da təsis olunmuş prezidentlik institutu özünün nəzəri əsasını hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsindən götürmüşdür. Hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsi də ilk dəfə XVIII əsrdə Monteskyö tərəfindən irəli sürülmüşdür. Monteskyö hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsini irəli sürərkən o nöqteyi-nəzərdən çıxış edirdi ki, «harada hakimiyyət ciddi şəkildə bölüşdürülməyibsə, orada azadlıq ola bilməz».
Müxtəlif dövlətlərdə prezidentlik institutu ayrı-ayrı dövrlərdə idarəetmə formasından asılı olaraq tətbiq olunmuşdur.
Prezidentlik institutu dövlətçiliyimizin inkişafı tarixində qısa müddəti əhatə edir. Respublikamızda prezidentlik institutu 1990-cı ilin may ayında təsis edilmişdir, sonradan, yəni 1991-ci il iyunun 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti tərəfindən «Azərbaycan Respublikası Prezident seçkiləri haqqında» qanun qəbul edilmişdir. Lakin respublikamızda prezidentlik institutunun tətbiqindən sonra bu institutun nəzəri və tarixi, həmçinin, ali hakimiyyət orqanlarına əhəmiyyətli təsirinin mahiyyətini açan xüsusi tədqiqat aparılmamışdır. Bununla belə, respublikamızda prezidentlik institutu müasir konstitusion təcrübəni, milli ənənələri, bütün dünyada, habelə Müstəqil Dövlətlər Birliyi üzvləri ölkələrində siyasi reallıqları nəzərə almaqla daha əlverişli modeli seçməklə tətbiq edilir. Məlumdur ki, ölkədə baş verən islahatların müvəffəqiyyəti birbaşa siyasi rejimdən asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq müasir dövr üçün mühüm əhəmiyyət prezident institutuna verilir.
Respublikamız keçmiş SSRİ respublikaları içərisində prezident institutunu ilkin olaraq təsis etmişdir. Əlbəttə, prezident institutunun səmərəliliyinin artırılmasında prezidentin şəxsi keyfiyyətləri də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında» Konstitusiya Aktında dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətin bölgüsü prinsipinə əsaslanması təsbit edilmişdir. 13-cü maddənin III hissəsində deyilirdi: «Ali icra hakimiyyəti Azərbaycan dövlətinin başçısı olan Azərbaycan Respublikası prezidentinə məxsusdur».
Buradan göründüyü kimi, ali icra hakimiyyətinin dövlət başçısı - prezidentə məxsusluğu artıq hakimiyyət orqanları arasında səlahiyyətlərin dəqiq bölüşdürülməsini zəruri edirdi. Bu da öz növbəsində yeni Konstitusiyanın qəbulu ilə həyata keçirilməli idi.
Məlumdur ki, 12 noyabr 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası referendum (ümumxalq səsverməsi) yolu ilə qəbul edildi. Konstitusiyanın 8-ci maddəsi «Azərbaycan dövlətinin başçısı» adı altında verilmişdir. Burada deyilir: «Azərbaycan dövlətinin başçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidentidir». Həmçinin Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin 3-cü hissəsində və 99-cu maddəsində qeyd olunur ki, «Azərbaycan Respublikasında icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının prezidentinə mənsubdur».
Konstitusiyanın bu müddəalarından göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti həm dövlət başçısıdır və həm də icra hakimiyyəti prezidentə mənsubdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, respublikamızda prezident institutu dünya dövlətlərinin əldə etdikləri son nailiyyətlərdən və milli ənənələrdən çıxış edərək tətbiq edilir. Məlum olduğu kimi, prezidentli respublikanın iki modeli, Amerika və Fransa modelləri vardır. Konkret olaraq seçkilərin keçirilməsi ilə bağlı bu iki model arasında ayrılığı müəyyənləşdirsək, görəcəyik ki, respublikamızda tətbiq olunan Prezident institutu hər iki modelin müsbət amillərini özündə birləşdirir. Məsələn, ABŞ-da prezident dolayı yolla, yəni hər ştat tərəfindən seçilərək təşkil edilən seçicilər kollegiyası tərəfindən seçilir. Respublikamızda isə Fransada olduğu kimi Azərbaycan Respublikasının prezidenti ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında seçilir. Lakin Fransadan fərqli olaraq respublikamızda ABŞ-da olduğu kimi prezident həm dövlətin başçısıdır, həm də icra hakimiyyəti prezidentə mənsubdur.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 8-ci maddəsində göstərildiyi kimi, Azərbaycan dövlətinin başçısı Azərbaycan Respublikasının Prezidentidir. Prezident ölkənin daxilində və xarici münasibətlərdə dövləti təmsil edir; Azərbaycan xalqının vahidliyini təcəssüm etdirir; Azərbaycan dövlətçiliyinin varisliyini təmin edir. O, dövlət müstəqilliyinin, ərazi bütövlüyünün, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə riayət olunmasının və məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təminatçısıdır. Qeyd olunan bu funksiyalar dövlət başçısı üçün tarixən xarakterik olan bütün əlamətləri əhatə edir.
Bununla yanaşı, Konstitusiyanın 7 və 99-cu maddələrinə görə Prezident, həmçinin, icra hakimiyyətini həyata keçirir. Deməli, Azərbaycan Respublikasında Prezident həm dövlət başçısıdır, həm də icra hakimiyyəti ona mənsubdur. Prezidentin hüquqi statusunun əsaslarını ilk növbədə onun səlahiyyətlərinin məcmusu təşkil edir.
Prezidentin səlahiyyətlərini şərti olaraq dörd qrupa bölmək olar.
I. Milli Məclisin fəaliyyəti ilə bağlı səlahiyyətlər. Bura daxildir:
1) Prezident Milli Məclisə seçkiləri təyin edir;
2) qanunvericilik təşəbbüsü hüququnu həyata keçirir;
3) qanunları imzalayır və dərc etdirir, veto hüququndan istifadə edir. Bu promulqasiya adlanır. Bəzi dövlətlərdə (Məsələn, Peruda) qanunu prezidentlə birgə parlamentin sədri də imzalayır. Bizdə də 90-cı illərin əvvəllərində belə bir məsələ ortaya qoyuldu, amma sonra aradan qalxdı. Çünki 1995-ci il Konstitusiyası bunu təsdiq etmədi;
4) Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə və Apellyasiya məhkəmələri hakimlərinin namizədliyini Milli Məclisə təqdim edir;
5) Baş prokurorun namizədliyini Milli Məclisə təqdim edir;
6) Milli Məclisin razılığı ilə Baş Naziri vəzifəyə təyin edir;
7) Azərbaycan Respublikası Milli Bankının İdarə Heyəti üzvlərinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsi barədə Milli Məclisə təqdimat verir;
8) Azərbaycan Respublikasının hərbi doktrinasını Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin təsdiqinə verir.
II. Hökumətin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan səlahiyyətlər. Bura daxildir:
1) Prezident Baş Naziri təyin edir;
2) Nazirlər Kabinetinin iclaslarına sədrlik edir;
3) hökumət üzvlərini vəzifəyə təyin və azad edir;
4) Nazirlər Kabinetinin iş qaydasını təsdiq edir;
5) Nazirlər Kabinetinin təqdim etdiyi dövlət büdcəsini təsdiq üçün Milli Məclisə təqdim edir;
6) Nazirlər Kabinetinin istefası haqqında qərar qəbul edir.
III. Xarici siyasət, milli təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində olan səlahiyyətlər. Bura daxildir:
1) ölkənin daxili və xaricində ölkəni təmsil edir;
2) Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdə və beynəlxalq təşkilatlarda diplomatik nümayəndələrini təyin edir; Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdə diplomatik nümayəndəliklərinin açılması haqqında Milli Məclisə təqdimat verir;
3) Xarici ölkələrin diplomatik nümayəndəliklərinin etimadnamə və övdətnamələrini qəbul edir;
4) dövlətlərarası və hökumətlərarası beynəlxalq müqavilələri bağlayır;
5) dövlətlərarası beynəlxalq müqavilələrin ratifikasiyası və denansasiyası üçün Milli Məclisə təqdim edir;
6) silahlı qüvvələrin ali baş komandanıdır; silahlı qüvvələrin ali komanda heyətini (Müdafiə Naziri, onun müavinləri və baş qərargah rəisini) vəzifəyə təyin və azad edir;
7) Milli Məclisin razılığı ilə fövqəladə və hərbi vəziyyət elan edir;
8) Milli Məclisin razılığı ilə müharibə elan edir və sülh bağlayır;
9) ölkənin hərbi doktrinasını təsdiq edir;
10) Təhlükəsizlik Şurasını yaradır.
IV. Müvafiq hakimiyyət strukturlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və sair məsələlərlə bağlı səlahiyyətlər. Bura aiddir:
1) Prezident icra hakimiyyəti orqanlarının Konstitusiyaya, qanunlara və onun fərmanlarına zidd olan qərarlarını ləğv edir;
2) Prezident icra hakimiyyəti orqanları arasında baş verən münaqişələrin nizama salınması üçün razılaşdırıcı proseduradan istifadə edir;
3) insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını və dövlətin suverenliyini, ərazi bütövlüyünün qorunması ilə əlaqədar tədbirlər görür;
4) referendum təyin edir;
5) icra başçılarını vəzifəyə təyin və azad edir;
6) vətəndaşlıq məsələlərini həll edir;
7) fəxri fərmanlarla təltif edir, fəxri adlar verir.
