Mülkiyyət

Mülkiyyət münasibətləri insanlar arasında meydana çıxan bü­tün münasibətlərin əsasını təşkil edir. Onun meydana gəlib forma­laş­masını cəmiyyətdən kənarda axtarmaq düzgün olmazdı. Başqa sözlə, cəmiyyətlə heç bir əlaqəsi olmayan, ondan təcrid olunmuş halda meşə­də, yaxud da insan yaşamayan hər hansı bir adada tək-tənha ömür sü­rən şəxsi mülkiyyətçi hesab etmək düzgün deyildir.
Digər tərəfdən, mülkiyyət münasibətləri şeylərlə, birinci növbə­də investisiya əmtəələri, yəni mülkiyyətin ob-yekti ilə əlaqədardır. Mül­kiyyətin obyekti insanların nəyə, hansı nemətlərə, hər şeydən əvvəl in­vestisiya əmtəələrinə sahib olmalarını göstərir. Məsələn, mülkiyyətin obyektinə torpaq, yeraltı sərvətlər, meşələr, sular, dəmir yolları, bank­lar, firmalar (müəssisələr), sığorta şirkətləri və s. daxildir. Deməli, mül­kiyyət münasibətlərini obyektsiz təsəvvür etmək olmaz. Bununla birlik­də, mülkiyyət münasibətlərini mül-kiyyətin obyekti ilə eyniləşdir­mək də düzgün deyildir. Çünki şeylər  özlüyündə mülkiyyət deyildirlər, yalnız mülkiyyət münasibətlərinin daşıyıcısıdırlar. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, mülkiyyət investisiya əmtəələri və istehlak şeylərinin mənimsənil­mə­sini səciyyələndirən, istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak prosesində in­sanlar arasında meydana çıxan və tarixən dəyişən münasibətlər siste­midir.

Iqtisadi amillər istehsal prosesinin həyata keçirilmə-sinin əsası olduğuna görə tarixi inkişafın bütün mərhələ-lərində iqtisadi münasi­bət­lər sistemində investisiya əmtəələri üzərində mülkiyyət münasibətləri başlıca yer tutur. Əmək prosesini həyata keçirən işçi qüvvəsinin inves­tisiya əmtəələri ilə birləşməsinin, müxtəlif sosial qruplar arasında mey­dana çıxan qarşılıqlı münasi­bətlərin xarakteri mülkiyyət münasi-bətlə­rindən asılıdır. Investisiya əmtəə­ləri üzərində mülkiyyət münasibətləri iqtisadi münasibətlərin xüsu­si hissəsi olmaqla, həm də bütün digər iqtisadi münasibətlərin mahiyyətini, xarakterini və inkişafını müəyyən edir. Buradan aydın olur ki, mülkiyyət münasibətlərini bütün iqtisadi münasibət-lərdən fərqləndirmək lazımdır.
Eyni bir mülkiyyət obyekti müxtəlif vaxtlarda müx-təlif mülkiy­yət münasibətlərinin daşıyıcısı ola bilər. Məsə-lən, feodalizmin çərçivə­ləri daxilində meydana gəlib forma-laşmış sənətkarlıq emalatxa­na­ları burjua inqilabının qələbə-sindən sonra kapitalist mülkiyyətinin, kapitalizmin daxilin-də meydana gəlib formalaşmış fabrik və zavodlar isə 1917-ci ildə Oktyabr inqilabının qələbəsindən sonra Sosialist mül-kiyyətinin obyek­ti­nə çevrilmişlər.

Tarixən meydana gələn hər bir mülkiyyət formasının obyekti ilə yanaşı, subyekti də vardır. Mülkiyyətin subyekti dedikdə hər şeydən əvvəl, investisiya əmtəələrinə kimlərin (siniflərin, sosial qrupların, ayrı-ayrı şəxslərin və i.a.) sahib olmaları nəzərdə tutulur. Mülkiyyət hüqu­qunun subyektləri dövlət, yerli dövlət hakimiyyəti orqanları, müəssi­sələr (kooperativlər, səhmdar cəmiyyətləri, təsərrüfat ortaqlıqları və as­so­siasiyaları, icarə müəssisələri və i.a.) ictimai birliklər və dini təşki­latlar, vətəndaşlardır.
Məlum olduğu kimi, istehsaldan sonrakı mərhələ-lərdə hazırlanmış müxtəlif təyinatlı nemətlər bölünür, mübadilə edilir və istehlaka daxil olur. Bununla əlaqədar olaraq investisiya əmtəələri üzə­rində mülkiyyət münasi-bətləri istehsal olunan məhsullar üzərindəki mülkiyyət münasibətləri ilə tamamlanır.
Beləliklə, mülkiyyət münasibətləri insanların müxtəlif təyinatlı nemətlərə, birinci növbədə investisiya əmtəələrinə sahib olmaları ilə əla­qədar olaraq onların arasında meyda-na çıxan münasibətləri ifadə et­məklə, iqtisadi münasibətlər sistemində başlıca yer tutur.

Mülkiyyətin tarixi tipləri və formaları.

Tarixdə mülkiyyətin əsas etibarilə iki tipi – ümumi və xüsusi-məlumdur. Kapitalizmə qədər minilliklər ərzində kənd təsərrüfatı ha­kim sahə, onun maddi şərti-torpaq isə başlıca iqtisadi ehtiyat olmuş­dur. Bununla əlaqədar olaraq, o, dövrdə torpaq üzərində ümumi mül­kiyyət münasibətləri cəmiyyətin həyatında əsas rol oynamışdır.
Lakin mülkiyyətin formaları əbədi deyildir, tarixən dəyişir və bu, məhsuldar qüvvələrin inkiaşf səviyyəsindən asılıdır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı, əmək bölgüsünün dərinləşməsi və əmlak bərabərsiz­liyinin artması prosesində onların nəticəsi kimi xüsusi mülkiyyət mey­dana gəlib formalaşmış və inkişaf etmişdir.
Xüsusi mülkiyyətin ilk forması quldarlıq mülkiy-yətidir. Bunun əsasını qul əməyinin nəticələrinin mənimsə-nilməsi təşkil edir. Orta əsr­lər­də isə hakim mülkiyyət forması feodal mülkiyyəti olmuşdur. Bu mül­kiyyətin əsasını şəxsi azadlıqdan məhrum olan asılı təhkimli kəndlilərin istismarı təşkil etmişdir.
Istehsalçıların torpağa bağlılığı ilə əlaqədar olmayan mülkiyyət münasibətləri də feodalizmin çərçivələri daxilində əmələ gəlmişdir. Kəndlilərin xırda xüsusi mülkiyyəti ilə yanaşı, torpaq mülkiyyətindən ayrılmış və feodal asılılığından azad olan, satış üçün məhsul hazırlayan şəhər sənətkarlarının mülkiyyəti də olmuşdur. Sənətkarların xüsusi mülkiyyəti əmtəə istehsalı və mübadiləsi ilə əlaqədar-dır və buna görə də onun subyektləri əmtəə istehsalçılarıdır.
Əmtəə istehsalının inkişafı və bununla əlaqədar olaraq ilkin kapital yığımı nəticəsində meydana gəlmiş kapitalist mülkiyyəti özünün iqtisadi məzmununa görə mülkiyyətin əvvəlki formalarından əsaslı su­rətdə fərqlənir.
müasir dövrdə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində mülkiyyətin geniş yayılmış formaları aşağıdakılardır:

1. Ayrı-ayrı kapitalist-sahibkarlara məxsus olan investisiya əmtəələri üzərində fərdi mülkiyyət;
2. Bir qrup kapitalist-sahibkara məxsus olan investi-siya əm­təə­ləri üzərində qrup (korporativ) mülkiyyəti. Bunla-ra səhmdar cəmiyyətləri və korporasiyaların mülkiyyəti daxildir.
3. Iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsində istehsal ehtiyat­la­rı­nın həlledici hissəsini öz əlində cəmləşdirən iri kapitalist-sahibkar bir­liklərinin inhisar mülkiyyəti;
4. Dövlət mülkiyyəti.

Hazırda elmi-texniki inqilab şəraitində dövlət mülkiyyətinin iqtisadi əhəmiyyəti artsa da o, aparıcı mövqeyə malik deyildir. Bunu inkiaşf etmiş kapitalist ölkələri üzrə statistik məlumatlardan da aydın gör­mək olar. Belə ki, keçən əsrin 90-cı illərinin ortalarında ABŞ-da milli gəlirdə dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi təqribən 2-3 % olmuşdur. Qərbi Avropa ölkələrində isə vəziyyət tamamilə başqa cürdür, daha doğrusu dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi bir qədər yüksəkdir. Məsələn, Avstri­yada bütün istehsal güclərinin 37%-i, AFR-də milli sərvətin 21%-i, ümumi məhsulun Fransada 20%-i, Isveçdə 14%-i, Italiyada 12%-i döv­lət bölməsinin payına düşür. Buradan aydın olur ki, adları çəkilən ölkə­lərin heç birində dövlət bölməsi üstünlüyə malik deyildir.
Öl­kəmiz müs­tə­qilliyini bərpa etdikdən dərhal sonra gördüyü ən mühüm tədbirlərdən biri də mül­kiyyət münasibətlərinin yenidən qurulmasına yönəldilmişdir. Belə ki, “Mül­kiyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının 9 noyabr 1991-ci il ta­rixli qanununda ölkəmizdə mülkiyyətin aşa­ğıdakı formaları nə­zərdə tu­tulmuşdur: 1) Dövlət mülkiyyəti; 2) Kollektiv mülkiyyət; 3) Xü­susi mül­kiyyət.
Ölkəmizdə dövlət mülkiyyəti bütün xalqa məxsusdur. Bu mül­kiy­yətin obyektinə respublikanın ərazisi hüdud-larında olan torpaq, ye­rin təki, daxili sular və ərazi suları, bitki və heyvanlar aləmi və s. da­xildir. Qanunda nəzərdə tutulduğu kimi dövlət mülkiyyətinin bir hissəsi bələdiyyə mülkiyyətinə verilə bilər.
Bələdiyyə mülkiyyətinə yerli özünüidarə orqanlarının əmlakı, mənzil fondu, mühəndis infrastrukturu obyektləri (su kəməri, kana­liza­siya təsərrüfatı, qaz, istilik və enerji təchizatı), təhsil, mə­də­niyyət, səhiy­yə müəssisələri və başqa əmlak daxil ola bilər.
Mülkiyyətin kollektiv formalarının əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar investisiya əmtəələri və onların nəticələ-rinin mənimsə­nilmə­si­nin kollektiv xarakterini ifadə edirlər. Qanuna görə kollektiv mülkiy­yə­tin aşağıdakı formaları ola bilər: 1) Müəssisələrin mülkiyyəti; 2) Sahib­kar birliklərinin mülkiyyəti; 3) Ictimai birliklərin mülkiyyəti; 4) Xey­riy­yə fondlarının və başqa fondların mülkiyyəti; 5) Dini təşkilat-ların mül­kiyyəti.
Müəssisələrin mülkiyyətinə əmlak mülkiyyətləri kimi yaradılan və hüquqi şəxs sayılan təsərrüfat cəmiyyətləri və ortaqlıqları, koo­perativlər, kollektiv müəssisələr; sahibkar birliklərinin mülkiyyətinə isə hüquqi şəxs sayılan koopera-tivlərin və başqa hüquqi şəxslərin sahibkar birliyi (konsern-lər, assosiasiyalar və i.a.) daxildir.
Kollektiv mülkiyyət formalarından biri də ictimai birliklərin mülkiyyətidir. Hüquqi şəxslər hesab olunan icti-mai birliklərin mülkiy­yətində binalar, tikililər, mənzil fondu, avadanlıq, inventar, pul vəsaiti, səhmlər, digər qiy-mətli kağızlar ola bilər.
Son illərdə xalqımızın ən yaxşı adət-ənənələrindən biri olan xeyriyyəçilik işinə xüsusi diqqət yetirilir və bunu həyata keçirən fondlar yaradılır. Bu da kollektiv mülkiyyətin formalarından biridir. Bu mül­kiy­yətə xeyriyyə fondları və başqa ictimai fondların təsərrüfat fəal­iy­yətindən əldə etdikləri gəlirlər də daxil olmaqla öz vəsaitləri ilə aldıqları və ya yaratdıqları əmlak daxildir.
Dini təşkilatların mülkiyyətinə isə binalar, ayin pred-metləri, isteh­sal, sosial və xeyriyyə təyinatlı obyektlər, pul vəsaiti, onların fəa­liyyəti üçün zəruri sayılan başqa əmlak daxil ola bilər. Vətəndaşların, təşkilatların bağışladıqları, yaxud da dövlətin sahibliyə, istifadəyə və sərəncama verdiyi əmlak da onların mülkiyyətidir.

Mülkiyyət münasibətlərindən bəhs olunduqda xüsusi mülkiy­yəti yaddan çıxarmaq olmaz. Çünki ölkəmizdə, mülkiyyətin qanunla müəyyən edilmiş formalarından biri də xüsusi mülkiyyətdir. Xüsusi mül­kiyyət dedikdə, bəzi hallar-da dövlətə məxsus olmayan istənilən mülkiyyət forması nəzərdə tutulur. .
Vətəndaşların mülkiyyətində aşağıdakılar ola bilər: torpaq sa­hələri, yaşayış evləri, mənzillər, bağlar, bağ evləri, qarajlar, ev təsər­rü­fatı ləvazimatı və şəxsi istehsal pred­met-ləri; pul vəsaiti; səhmlər, istiqraz vərəqələri və başqa qiymət-li kağızlar; kütləvi informasiya vasitələri, nəqliyyat vasitə-ləri, avadanlıq, sahibkarlıq fəaliyyəti sahə­lərində bina­lar, tikililər və başqa investisiya əmtəələri. Vətəndaşlar bunları idarə etmək və sərəncam vermək hüququna malikdirlər.
«Mülkiyyət haqqında» Azərbaycan Respublikasının 9 noyabr 1991-ci il tarixli qanununda nəzərdə tutulmuş mül-kiyyət formalarının qısa səciyyəsi belədir. Lakin 1995-ci il noyabr ayının 12-də ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş Azərbaybaycan Respublikasının Konstitusiyasında ölkəmizdə aşağıdakı mülkiyyət növlərinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur: 1) Dövlət mülkiyyəti; 2) Bələdiyyə mülkiyyəti; 3)Xüsusi mülkiyyət. Göründüyü kimi, ölkəmizin əsas qanununda bələdiyyə mülkiyyəti kallektiv  mülkiyyətin tərkibində deyil, mülkiyyətin xüsusi növü kimi göstərilmiş, kollektiv mülkiyyətin isə adı çəkilmir.
. Bütün mülkiyyət formalarının həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri vardır. Odur ki, onlardan birinin mütləqləşdirilməsi inhisarın meydana gəl­məsinə doğru aparır, istehsalın səmərəliliyinin azalmasına səbəb olur. Ona görə də dövlət, mülkiyyətin müxtəlif formalarının inkişafı üçün bərabər şərait yaradır və onların müdafiəsini təmin edir. Mül­kiy­yət hüququnun həyata keçirilməsində mülkiyyətin formasından asılı olaraq məhdudiyyətlərə və ya üstünlüklərə yol verilmir.
Mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi qarşılıqlı rəqabəti zəruri edir ki, bu da onların daha da təkmilləş-dirilməsi üçün stimul yaradır. Deməli, mülkiyyətlərin plüralizm şəraitində, onların hər hansı birinin həyatda öz üstünlüklərini göstərməklə qərarlaşması daha məqsə­də­uy­ğundur. Bu, o deməkdir ki, mülkiyyətin yeganə olan bir tipini onun yeganə olan digər bir tipi ilə əvəz etmək olmaz. Bu sahədə də plüralizm sözdə yox, işdə olmalıdır.

Sahiblik, sərəncamvermə, istifadəetmə və mənimsəmə – iqtisadi kateqoriyalardır.

Məlum olduğu kimi, mülkiyyət iqtisadi münasibət kimi çoxcə­hətli anlayışdır. O, həyatın sosial-iqtisadi şəraiti-ni müəyyən və ifadə edir, müxtəlif təyinatlı nemətlərin isteh-salı və mənimsənilməsi forma­sı­dır. Iqtisadi münasibətlərə nemətlərin mənimsənilməsi nöqteyi-nəzə­rin­dən yanaşdıqda mülkiyyətlə yanaşı, sahiblik və istifadəetmə anlayışları da mənimsəmə formalarıdır. Sərəncamvermə isə mülkiyyət, sahiblik və istifadəetmə münasibətlərinin reallaşdırılmasının konkret formasıdır.
Istifadəetmə, sahiblik və sərəncamvermənin məzmu-nunu ay­dın­laş­dırmaq üçün hər şeydən əvvəl, qarşılıqlı əlaqədə olan kateqo­riya­lar sistemində “mənimsəmə” anlayı-şının yerini, onun istehsalla münasi­bətini müəyyən etmək lazımdır.
Mənimsəmə insanların şeylərə özlərininki, onların sahibi kimi baxmaları, münasibət bəsləmələri deməkdir. Lakin bu, insanların şeylərə olan subyektiv münasibətləri deyildir, o, insanlar arasında şeylərlə əlaqədar meydana çıxan münasibətləri ifadə edir. Mə­nim­səmə olduqca geniş anlayışdır. Iqtisad elmini maraqlandıran əsas cəhət mənimsəmənin iqtisadi ünsürləridir. Bir sıra hüquqi aktlar əsasın­da – varislik, bağışlamaq və i. a. – mənimsəmə iqtisadi nəzəriyyənin tədqiqat obyekti deyildir. Iqtisadi münasibət olan mənimsəmə bir tərəf­dən nemətlərin istehsalı, digər tərəfdən isə müəyyən mülkiyyət forma­la­rının mövcüdluğu ilə əlaqədardır.
Məhz bu mənada istehsal və mənimsəmə bir-birinin eynidir. Lakin istehsal və mənimsəmə həm də eyni şey deyildirlər. Istehsalın müəyyən sosial-iqtisadi tərəfi–bilava-sitə istehsal prosesində investisiya əmtəələrinin mənimsə-nilməsi–öyrənildikdə o, mənimsəmə ilə uyğun gəlir. Digər tərəfdən, mənimsəmənin yalnız istehsaldan ibarət olduğunu təsəvvür etmək də yanlış fikirdir. Ola bilər ki, ayrı-ayrı şəxslər istehsal etsin, lakin mənimsəməsin, yaxud da əksinə, istehsal etməsin, lakin mənimsəsin. 
Başqa iqtisadi hadisələr kimi, mənimsəmənin də əbədi, daimi olduğunu demək düzgün deyildir. O, iqtisadi tərəqqinin müxtəlif mər­hə­lələrində inkişaf edir, yeni məzmunla tamamlanır, zənginləşir.
Mülkiyyət, həm də mənimsəmə deməkdir. Lakin bunların ta­ma­milə eyni anlayışlar olduğunu demək düzgün olmazdı. Çünki onların hər ikisi iqtisadi münasibətlər sistemində müstəqilliklərini saxlayırlar.  Eyni zamanda mülkiyyət, sahiblik və istifadəetmə mənimsəmənin müx­təlif formalarıdır. Bununla birlikdə sahiblik özündə istifadə-etməni, mül­kiy­yət isə onların hər ikisini birləşdirə bilər. Bu proseslərin əlahiddə­ləş­məsi də mümkündür. Çünki təcrübə-də mülkiyyətçi, sahiblik və istifadə­et­mə vəzifələrini digər şəxslərə verir.
Sərəncamvermə müxtəlif dərəcədə mənimsəmənin bütün for­ma­larına aiddir. Lakin mülkiyyətçi, habelə sahib-lik və istifadəetmə sə­la­hiyyətlərinə malik olan şəxslər bir-birindən əlahiddələşdikdə mülkiy­yətçi onların hər ikisinə, yəni sahiblik hüququ əldə etmiş şəxs və istifadə edənə nisbətən daha böyük iqtisadi imkana malik olur. Sahiblik, istifa­də­etmə, sərəncamvermə, hətta mülkiyyət münasibətlə-rinin özü də iqti­sa­di münasibətlərin müxtəlif cəhətlərini əks etdirdiyinə görə onların hər biri tamın müstəqil tərkib hissələridir.
Beləliklə, sahiblik, sərəncamvermə, istifadəetmə və mənimsə­mə­nin hər biri müəyyən iqtisadi məzmuna malik olan iqtisadi kateqori­ya­lardır və insanlar arasında meydana çıxan münasibətləri ifadə edirlər.