Valyuta-maliyyə münasibətləri ölkələrin xarici ticarətində mal və xidmətlərin inkişaf, beynəlxalq kapitalın miqrasiya olunması və investisiyanın hərəkəti, istiqrazların verilməsi, maliyyə yardımı, iqtisadi yardım, elmi-texniki mübadilə, turizm, dövlət və xüsusi köçürmələrin inkişafı ilə əlaqədar olaraq baş vermişdir. Bunlarda yalnız beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin formaları sintez edilir, dövlətlərarası əlaqədə (diplomatik, mədəni, idman və s.) bu və ya digər hesablaşmalar tələb edən forma və növlərdən istifadə olunur.
səbəb olmuşdur. Təhlil və fikirlər ölkələrin qarşılıqlı asılılığının artması, elmi bilikləri irəli vermiş BIM-rin universal beynəlxalq ilk növbədə valyuta-maliyyə münasibətlərinin vahid obrazda olmasının vacibliyini göstərirdi. Beləliklə, bu gün dünya valyuta-maliyyə sistemi iqtisadi və hüquqi bir kateqoriya olmaqla çoxsahəli və inkişaf edən bir faktor kimi özünü təqdim edir.
Beynəlxalq valyuta-maliyyə münasibətləri BIM-rin nisbətən mürəkkəb forması sayılır. Beynəlxalq hesablaşmalarda boşluq – arakəsmənin olması, ölkənin ödəmə balansında və onun iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrində nisbətsizliyin, ölkələrarası iqtisadi və siyasi sahədəki ziddiyyətlərin və münaqişələrin baş verməsinə səbəb olur.
Valyuta-maliyyə münasibətləri dünya iqtisadiyyatının «əsəb sistemi» olmaqla, qarşılıqlı fəaliyyətdə olan dünya təsərrüfatı subyektlərindən və onun sağlamlığından çox asılıdır. Mübadilə, istehsal və beynəlxalq kooperasiyada beynəlmiləlləşmə prosesinin inkişafı digər amillərlə yanaşı valyuta-maliyyə münasibətlərinin tənzimlənməsini tələb edir.
Uzun müddət onların tənzimlənməsi ikitərəfli əsasda həyata keçirilirdi. Valyuta-maliyyə münasibətlərinin çoxtərəfli əsasda tənzimlənməsi XX əsrin 20-ci illərində baş vermişdir. Bu məqsədlə Brüssel (1921 il) və Genuyada (1922 il) iqtisadi problemlər üzrə konfrans çağrılmışdır. Onların qarşısında çoxtərəfli valyuta-maliyyə münasibətlərini hüquqi qaydaya salmağa cəhd göstərilmişdir. Forumun iştirakçıları BIM-rin tənzimlənməsi institutlarının yaradılmasını qeyd etdilər. 10 aprel 1922-ci ildə Genuya konfransının geniş iclasında SSRI-nin nümayəndəsi V.Çiçerin sovet nümayəndələri adından bəyanat vermişdir: «Dünya təsərrüfatının qurulması probleminə qədər ölçülməz və genişdir ki, bütün Avropa və qeyri-Avropa ölkələrinin öz fəaliyyətlərini könüllü istiqamətləndirməsi və lazım gələrsə müvəqqəti qurbanlar verməklə həll oluna bilər». Italiya nümayəndəsi Fakta iqtisadi, o cümlədən maliyyə münasibətlərinin artan rolunu, onun tənzimlənməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. O, qeyd edirdi ki, maliyyə və iqtisadi məsələlər geniş baxımdan beynəlxalq siyasətin əsas elementləri olaraq qalır.
Genuya konfransında (qızıl deviz) standartı çoxtərəfli beynəlxalq maliyyə əməkdaşlığının hüquqi baxımdan möhkəm yaradılmasına cəhd göstərilsə də nə birinci və nə də ikinci konfranslar istənilən nəticəni vermədilər. Bu qərarlara baxmayaraq o vaxt konfransların qərarları iqtisadi münasibətlərin çoxsahəli beynəlxalq-hüquqi tənzimlənməsi yolunda irəli atılmış böyük bir addım idi.
30-cu illərin böhranı dövründə valyuta və ticarət müharibəsi göstərdi ki, xarici iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi şəraitində BIM-rin tənzimlənməsi mexanizminin olmaması bir çox ölkələrin milli iqtisadiyyatında əlaqələndirmənin artmasına səbəb olur ki, bu da ölkələrin özlərinin razılaşmadığı hərəkətlər ilə dünya bazarının heç nə ilə məhdudlaşmadığı qeyri-mütəşəkkil şəraitdə onlara nə kimi ziyan göstərəcəyi aydın olur.
Dünya bazarı və milli iqtisadiyyatın mövcud olan sıxlıq dərəcəsi II Dünya müharibəsində də nümayiş etdirilmişdir. Onun nəticəsi olaraq dövlətlərarası iqtisadi əməkdaşlığın inkişafını ləngidən Avropa regional bazarlarının dağılmasına
1944-cü ilin iyul ayında BMT-nin təşəbbüsü ilə Bretton-Vudsda (ABŞ) çağırılan beynəlxalq valyuta-maliyyə konfransında beynəlxalq valyuta-maliyyə münasibətlərinin tənzimlənməsi üçün iki universal ixtisaslaşmış beynəlxalq təşkilatın yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Beynəlxalq Yenidənqurma və Inkişaf Bankı (BYIB). Bu təşkilatların təsis edilməsi ilə valyuta-maliyyə sistemlərinin formalaşması başlayır: birinci, ölkələrin valyuta, maliyyə-kredit münasibətlərinin müxtəlifliyi, ikinci bu münasibətləri tənzimləyən institutlar. Beynəlxalq maliyyə institutlarının yaradılması bir tərəfdən valyuta-maliyyə sistemlərinin formalaşdırılması və qurulması, digər tərəfdən beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin həllində yeni metodların baş verməsini göstərirdi.
Bretton Vuds razılaşmasının imzalanması kredit-maliyyə və valyuta münasibətlərinin tənzimləmə mexanizmlərinin formalaşdırılması, dünya valyuta bazarının əlaqələndirilməsi (BYIB-BVB) və beynəlxalq ticarətin tənzimlənməsinin (GATT) əsasını qoymuşdur.
50-ci illərin axırlarında regional bankların və inkişaf fondlarının yaradılması əlavə edilmişdir ki, bunlar da müəyyən regionlarda məhdudlaşırdı. 60-cı illərin ortalarına beynəlxalq inkişaf bankının fəaliyyəti qlobal xarakterliyi qəbul edir və bütün qitələri – Amerikanı, Afrikanı, Asiyanı, Avropanı əhatə edir. Beynəlxalq əmanət inkişaf banklarının yaradılması isə beynəlxalq valyuta-maliyyə sisteminin sonrakı inkişafına imkan vermişdir.
Dövlətlərarası əmanət bankları içərisində 1960-cı ildə təsis edilmiş iqtisadi inteqrasiyası üzrə Mərkəzi Amerika Bankı və 1970-ci ildə öz fəaliyyətinə başlamış Karib Inkişaf Bankı nisbətən əhəmiyyətli hesab edilir. Afrikada əmanət bankı nisbətən sonralar yaranmışdır. 1967-ci ildə Şərqi Afrika Inkişaf Bankı, 1974-cü ildə Afrikanın Iqtisadi Inkişafı üçün Ərəb Bankı, 1975-ci ildə Mərkəzi Afrika dövlətlərinin Inkişaf Bankı və Islam Inkişaf Bankı, 1976-cı ildə Böyük Göl dövlətlərinin inkişaf bankı müəyyən dərəcədə əhəmiyyətli hesab edilir. 1976-cı ildə Avropada Şimal Investisiya Bankı təsis edilmişdir.
Banklarla paralel olaraq dünyanın aparıcı regionlarında məqsəd və vəzifələri ilə beynəlxalq maliyyə təşkilatlarına yaxın olan müxtəlif iqtisadi inkişaf, iqtisadi inteqrasiya fondları yaradılmışdır. Beynəlxalq inkişaf bankları assosiasiyasının məlumatlarına görə dünyada onlarla beynəlxalq banklar, fondlar və digər kredit-maliyyə inkişaf institutları fəaliyyət göstərir.
Demək olar ki, bütün regional təşkilatlar BMT-rı sistemi ilə bağlıdır. Onların əməkdaşlığı BMT-nin regional iqtisadi komissiyalarının köməkliyi ilə həyata keçirilir. 1946-cı ildə BMT-nin Baş Assambleyasının I sessiyasında BMT-nin iqtisadi və sosial şurası çərçivəsində ayrı-ayrı coğrafi rayonlarda BMT-nin siyasətinin həyata keçirilməsində məsul olan iqtisadi təşkilatların yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Lakin 1947-1948-ci illərdə Avropa Iqtisadi komissiyası, Asiya və Uzaq Şərq, Latın Amerikası və 1958-ci ildə Afrika üçün iqtisadi komissiya təsdiq edilirdi. BMT-nin regional komissiyası fəaliyyət rayonlarında əlaqələndirmə funksiyasını həyata keçirir. Bu qayda BMT-nin regional iqtisadi komissiyasının rolunu gücləndirmək, BMT-nin iqtisadi və sosial fəaliyyətinin qeyri-mərkəzləşdirilməsi haqqında Baş Assambleyanın bəyannaməsində qeyd edilmiş komissiyalar haqqında qaydalarla möhkəmləndirilmişdir.
BVF və BYIB-nın müəssisələri yalnız valyuta-maliyyə sisteminin formalaşdırılması üçün bir göndərmə nöqtəsi olaraq almadı. O əvvəllər beynəlxalq münasibətlərdə çox mərkəzlilikdən az mərkəzliliyə keçməyi göstərirdi.
60-cı illərin axırları 70-ci illərin əvvəlləri dünya təsərrüfatı çox sayda böhranlar keçirdi. Qızıl dollar standartına əsaslanan dünya maliyyə sistemi dağılmağa başladı. Bu vəziyyət iqtisadiyyatın, o cümlədən valyuta-maliyyə münasibətlərinin beynəlxalq tənzimlənməsinin qurulmasında, təşkilində və metodlarında ciddi dəyişikliklər edilməsini tələb edirdi. Bu dövrdə valyuta-maliyyə münasibətlərinin çoxtərəfli tənzimlənməsi prosesində BUIB və BVF-nun rolu nəinki gücləndirilir, eyni zamanda yeni funksiyalar əlavə edilir. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları ölkələrin milli makroiqtisadi siyasətini istiqamətləndirmək üçün aktiv iştirakçıya çevrilirdi.
Hazırda dünya valyuta-maliyyə sistemində əsas yerlərdin birini tutan, beynəlxalq kapitalın hərəkətinin tənzimlənməsini və istiqamətləndirilməsini həyata keçirən vahid kredit-maliyyə siyasəti işləyib hazırlayan geniş maliyyə institutları sistemi yaradılmışdır. Maliyyə institutlarının fəaliyyəti onun çoxhəlqəliliyi ilə əlaqələndirilir. Dövlət və xüsusi kapitalın dolaşan olunması, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının öz layihələrinin maliyyələşdirməyə, müxtəlif sahələrdə maliyyənin inkişaf proqramının, xüsusi kapitalın dünya bazarlarında borc kapitalına cəlb olunması onun əsas xüsusiyyətlərini təşkil edir. Beynəlxalq maliyyə institutlarının ümumiləşdirilmiş sistemi aşağıdakılardır:
Əməkdaşlığın həyata keçirilməsi çərçivəsində valyuta-maliyyə institutları, Beynəlxalq valyuta-maliyyə sistemi özü kimi qarşılıqlı olaraq bir-birinə təsir göstərməyə diqqət yetirirlər. Sistemin hüquqi əsasını beynəlxalq və dövlətdaxili hüququn məcmusunu təşkil edir və bunun köməkliyi ilə beynəlxalq münasibətlərdə valyuta tənzimlənməsi, kreditləşmə və maliyyələşdirmə həyata keçirilir.
Öyrənmək üçün biz nisbətən əhəmiyyət kəsb edən dünya iqtisadiyyatında mühüm rol oynayan və bizim ölkə üçün müəyyən maraq təqdim edən beynəlxalq maliyyə təşkilatları seçmişik.