Qədim Mesopotamiya mədəniyyəti

Ön Asiyanın çox hissəsi dağlardan və yaylalardan ibarətdir. Yunanca Mesopotamiya adlanan qədim İkiçayarası ölkəsi Ön Asiyada yerləşir. Ön Asiyanın çox hissəsi dağlar və yaylalardır. Qafqazdan cənubda olan dağlardan başlayan Fərat və Dəclə çayları İran körfəzinə tökülür. Dəclə və Fəratın orta və aşağı axarlarında yerləşən ölkə qədim dövrlərdən məşhur və qüdrətli bir dövlət kimi tarixə düşmüşdür. Cənubi Mesopotamiya qısa sürən qışda yağışlar yağır, hər yer keçilməz gil palçıq olur, yazda isə dağlarda qar əriyir, Dəclə və Fərat çayları daşıb sahilləri basır, daşqından sonra hər yer yaşıllığa qərq olur. Hələ Paleolit dövründə Mesopotamiyada ilk insanlara təsadüf edirik. Neolit dövründə isə insanların İkiçayarası ərazilərində məskunlaşması sürətlənir, daha mütərəqqi təsərrüfat növünə keçmək zərurətini yaradır. Köçəri həyat tərzindən oturaq həyat  tərzinə keçid əkinçiliyə, maldarlığa, sənətkarlığa meydan açır.

E.ə. VII-VI minillikdə Mesopotamiyada insanlar məskunlaşdı. Dağlıq yerlərdən gələn insanlar Cənubi Mesopotamiyada toxa əkinçiliyi və maldarlıqla məşğul olmağa başladılar. Qədim Mesopotamiyada yazı sistemini şumerlər yaratmışlar. E.ə. IV minillikdə piktroqrafik (şəkilli) yazı, daha sonra mixi yazılar meydana gəldi. Yazı materialı gil lövhələr idi. E.ə. III minillikdə mixi yazı sistemi geniş yayıldı. Bütün Ön Asiyada mixi yazıdan istifadə olunurdu.

Arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, ən qədim dövrlərdə bu ərazi keçilməz bataqlıqlardan ibarət olmuşdur. Tarixçilərin fikrincə, İkiçayarasının cənub hissəsi Fərat və Dəclə çaylarının gətirdikləri çöküntülərdən əmələ gəlmişdir, torpağı  isə  gillidir. Qısamüddətli qış zamanı burada leysan yağışlar yağır, torpaq keçilməz palçığa çevrilir. Yazda dağlarda qar əridikdən sonra hər iki çay daşaraq geniş sahələri basır və bataqlıq yaranır. Burada nə metal, nə də meşə olmasa da, çayların lili ilə gübrələnmiş torpaq suvarıldıqdan sonra xeyli dərəcə münbit olur.

Dəclə çayının suyu Fəratdan artıqdır və buna görə də axını da güclü olur. Dəclə və Fəratın suyunun artması dağlardakı qarların əriməsindən asılı idi. Qarın əriməsi isə fevral-may ayları arasında mümkündür. Nilə nisbətən bu çayların artıb-azalma rejimi dəqiq olmurdu. Çünki həmin çaylar müxtəlif hava bölgələrindən keçdiyindən rejimin dəqiqləşdirilməsi qeyri- mümkün idi.

Mesopotamiya torpağı  hələ ən qədim dövrlərdən özünün məhsuldarlığı ilə seçilir. Bunu biz antik dövrün qüdrətli tarixçiləri Herodot, Teofrast və başqalarının əsərlərində də aydın görə bilərik. Lakin İkiçayarası ölkəsinin ərazisində əkinçiliklə məşğul olmaqdan ötrü bir sıra kompleks işləri görmək lazım idi və həmin işlər bütün il boyu həyata keçirilməli idi.

E.ə. VII-VI minilliklərdə əkinçi və maldarlar münbit torpaqlar və yaxşı otlaqlar axtarıb tapmaq üçün dağlıq yerlərdən Fərat və Dəclə çayları vadisinə enməyə məcbur oldular. Onlar bataqlıqlar arasında qamış və gildən komalar tikir, mal-qara otarır, toxaların köməyi ilə kiçik torpaq sahələrini əkib becərirdilər. Həmin dəhşətli dövrlərdə əhali bataqlıq qızdırmasından, əqrəblərdən və saysız-hesabsız həşəratlardan əziyyət çəkirdi. Şirlər adamlara və sürülərə hücum edirdi. Qamışlıqlarda yaşayan qabanlar əkin sahələrini məhv edirdilər. Çay daşqınları komaları dağıdır, adamları suda məhv edirdi. Bəzən Fərat və Dəclə çayları qovuşaraq coşqun selə çevrilirdi. Bu vaxt İkiçayarası adamlarına elə gəlirdi ki, bu sel bütün dünyanı basır. Çayların daşması- Cənubi İkiçayarasının ilk sakinləri üçün qorxunc və təhlükəli düşmən idi. Sonralar yaranacaq «Nuhun tufanı» mifinin əsasını Dəclə və Fərat çaylarının daşmasında axtarmaq düzgün olardı.

Cənubi Mesopotamiyada ilk dövlətlər e.ə. IV-III minilliklərdə yaradılmışdır. Dəclə və Fərat çaylarında baş verən daşqınlar Mesopotamiyada “Dünya tufanı haqqında” əfsanənin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bu çayların sahilləri becərilirdi. Burada xurma “həyat ağacı” adlanırdı. E.ə. IV-III minilliklərdə Mesopotamiya ərazisində Şumer, Akkad, Ur və s. qədim dövlətlər yarandı. Beləliklə, IV-III minilliklərdə Mesopotamiyada quldarlıq quruluşu və dövlət meydana gəldi. Kəndlilər varlılardan asılı olur və aldıqları borcu qaytara bilmədikdə qula çevrilirdilər. Mesopotamiyada qulları “gözlərini yuxarı qaldırmayanlar” adlandırırdılar.  Burada  yaranmış  dövlətlər  arasında  müharibənbaşladı. Qaliblər məğlubların hesabına varlanırdılar. Bunların arasında Babil şəhər-dövləti qalib gəldi və yüksəldi. Ticarət yolları üzərində yerləşən Babil şəhəri e.ə. II minilliyin əvvəllərində yaranmış Babil padşahlığının mərkəzi oldu. Mesopotamiyanın başlıca quru yolları və karvanları buradan keçirdi.

Babil şahlığının ən görkəmli hökmdarı Hammurapi (e.ə. 1792-1750) olmuşdur. O, Mesopotamiyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. Ölkə onun qanunları əsasında idarə olunurdu. Hammurapi Şumer və Akkadda istifadə olunan qanun  və qaydaları toplayıb 282 maddədən ibarət ilk qanunlar külliyyatı yaratdı. Bu külliyyat onun adı ilə “Hammurapinin qanunları” adlandı. Əhali arasında mübahisəli məsələlər bu qanunlarla həll edilirdi. Bu qanunlar hündür qara bazalt daş sütun üzərində yazılmış və dövrümüzə qədər qalmışdır.

Babil şəhəri Fərat çayının hər iki sahilində yerləşirdi. Onu əhatə edən divarların uzunluğu 8 km idi. Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri olan “Semiramidanın asma bağları” e.ə. VII əsrdə burada olmuşdur. Şəhərin mərkəzində 90 m hündürlüyündə olan 7 mərtəbəli məbəd qülləsi ucalırdı.

Babil şahlığında riyaziyyat, astronomiya, tarix, kimya, coğrafiya, təbabət və s. inkişaf etmişdi. Babillilər “Pifaqor teoremini” Pifaqordan min il əvvəl bilirdilər, çevrənin 360 dərəcə, saatın 60 dəqiqəyə bölünməsini öyrənmişdilər. Babillərdə elmin inkişafı Yunanıstanda və onun vasitəsi ilə Qərbi Avropada yayılmasına böyük təsir göstərmişdir. Bu dövlətlərin qoşunları, keşikçiləri və məmurları var idi. Burada padşahı «böyük adam» adlandırırdılar. Həmin dövlətləri yaradanlar Şumer və Semit tayfaları olmuşdur. Suvarma kanallarının çəkilməsi üçün kiçik dövlətlərin birləşdirilməsi zəruri idi. Əhalisinin və qullarının sayı çox olan qüdrətli dövlət suvarma kanallarını çəkə bilərdi. Kiçik dövlətlərin birləşdirilməsi qüdrətli Babilistan dövlətinin yaranmasına gətirib çıxardı. E.ə. 2350-ci ildə Semit tayfalarının güclənməsi nəticəsində Akkad padşahı Sarqon bütün Mesopo- tamiyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. E.ə.1792-1750-ci illərdə  hökmranlıq  etmiş  Babil  hökmdarı  Hammurapi  bütün Mesopotamiyanı fəth etmiş və padşahlıq üçün vahid qanunlar qoymuşdur. Hakimlər Babil padşahlığında müəyyən qaydaları pozanları bu qanunlara əsasən mühakimə edirdilər. Lakin Babilistan təkcə müxtəlif dövlətlərin ərazilərinin işğalları ilə deyil, həmçinin mədəniyyəti ilə tarixə düşmüşdür. Həmin mənəvi dəyərlər sırasında İkiçayarası xalqlarının mədəniyyəti də özünəməxsus yer tutur.

Dəclə və Fərat çayları arasında mövcud olan qədim şəhərlərin yerində aparılan arxeoloji qazıntılar bir daha göstərir ki, Şumer və Akkad adı ilə tarixə düşən bu region hələ e.ə. 4000-ci ildə məskunlaşdırılmışdır. Bəzi alimlərin fikrincə, bu ərazi daha qədim tarixə malik olmuşdur. Qədim şəhər-dövlətləri Ur, Uruk və Kit daha çox inkişaf etmiş sivilizasiyaların mərkəzi olmuşlar. Həmin sivilizasiyanı yaradanlar Şumerlər olmuşdur. Şumerlər dağlıq ərazilərdən gəlmişdilər. Bu xalqın mifologiyasının tədqiqi bir daha göstərir ki, onların qədim yurdları gəldikləri, sonradan əldə etdikləri vətənlərindən köklü surətdə fərqlənirmiş. Şumerlər Mixi yazılarını kəşf etmiş («Zikkurat» adlı tikili də bu qəbildəndir), böyük işlər görmüşlər. Onların şəhərlərinin qalıqları (məsələn, Ur şəhərində aparılan qazıntılar) yüksək sivilizasiyadan xəbər verir. Burada böyük məbədlər tikilmiş, kahinlər, mirzələr yaşamış, qanunlar, ədəbiyyat və zəngin mədəniyyət yaranıb inkişaf etmişdir.

Zəmanəmizə gəlib çatmış Şumer və Akkad miflərində dünyanın yaranması  və quruluşu, allahların doğulması,  onların xeyir-duaları və lənətləri, nəhayət, allahların yaradıcı və dağıdıcı fəaliyyətləri əks olunmuşdur. Çox nadir hallarda Şumer və Akkad miflərində hakimiyyət uğrunda allahların mübarizəsi əks edilmişdir. Adətən bu heç də gərgin mübarizə və amansız münaqişə kimi göstərilmirdi. İntellektual məzmun baxımından Şumer-Akkad mifləri onların ilahi hərəkətlərinə təkmilləşdirilmiş baxışı ifadə edirdi. Bu miflərə əsasən həmin xalqların ciddi teoloji və kosmoqonik düşüncələri haqqında fikir yürütmək olar.

İkiçayarası xalqlarının allahlar panteonu həm zəngin, həm də maraqlıdır. Burada Şumer, Akkad allahları ilə yanaşı, Babilistan  padşahlığı  dövrünün  allahları  da  yerləşdirilmişdir.

Babil allahlarının əksəriyyəti Şumer allahlarıdır. Şumer allahlarını qəbul etmiş Babillilər onların xeyli hissəsinin adlarını dəyişmiş, funksiya və vəzifələrini isə dəyişməz saxlamışlar. Şumerlərdə allahların daxili iyerarxiyası mövcud olmuşdur. Hər bir allah özünəməxsus mövqe tutmuşdur. Allahlar panteonu cəmiyyət və dövlət qaydalarına uyğun təşkil edilmişdi. Allahlar iyerarxiyasının zirvəsində əvvəllər Şumer allahı Anu dururdu. O, özünə göylərdə məskən seçmiş səma allahı idi. Digər allahlar isə onun övladları sayılırdı. Lakin Anu allahının bu cür yüksək mövqeyinə baxmayaraq, ona nisbətən məhdud sayda məbədlərdə sitayiş edirdilər. İnsanlara düşmən kəsilən Anu onlara müxtəlif bəlalar göndərirdi. Odur ki, onunla dindarlar arasında heç vaxt yaxınlıq və etibarlılıq münasibətləri yaranmamışdır. Təsadüfi deyildir ki, Şumer dövründə Anunun yerini bir sıra münasibətlərdə oğlu Enlil tutmağa başlamışdı.

Şumer allahı Enlil (bunu çox vaxt «küləklər hökmdarı» kimi tərcümə edirlər) baş allah mövqeyinə qalxdı. O, talelər cədvəlinə malik idi. Bunun sayəsində dünyanın taleyini qabaqcadan görə bilirdi. Eyni zamanda təbiətin məhsuldarlığı və adamların həyatı haqqında da hökm verə bilirdi.

Enlil təbiətin dağıdıcı qüvvələri-tufan, daşqın və s. hakimi olduğundan öz şıltaqlığına əsasən adamları cəzalandıra bilərdi. Adamları, habelə yer üzündə mövcud olan bütün canlıları məhv etmək üçün dünya daşqınını o göndərmişdi. Atası Anu kimi Enlil də qorxunc cəza verən allah imiş və insanlar üçün onun etimadını qazanmaq olduqca çətin olmuşdur.

Enlilin əksi olan allahı Şumerlər Enki, sonrakı semit xalqları isə Eya adlandırırdılar. Eya su dibi allahı olub Enlilin oğlu idi. Şumerlərin fikrincə, müdriklik suyun dibində yerləşir. Ona görə də Şumerlər bütün biliklərinə görə Eyaya borcludurlar. Eya sənətin, müdrikliyin və elmin hamisi hesab olunurdu. Şumerlərə görə yazı Eyanın sayəsində kəşf edilmişdi. Eyanın əqli insanlara imkan verir ki, yerin gizli qatlarının və səmanın sirlərinə yiyələnsin. Eya xəstəlikləriə, bədbəxtliklərə və müxtəlif fəlakətlərə çarə tapan allah sayılırdı. Ona gizli cadugərlik məlum idi.  İnsanlar  kömək  və  məsləhət  üçün  ona  müraciət  edirdilər.

Dünyanın yaranması haqqında epik əsatirə görə Eya insanları gildən yapmış, əjdaha Kinqunun qanı ilə onlara can vermişdir. Bilqamıs haqqında dastanda göstərilir ki, Enlilin hökmü ilə adamların məhv olmasının qarşısını kəsən Eya hiyləyə əl atmışdı. Eyaya tapşırılmışdı ki, insanların məhv olacağı haqqında məlumat verilməsin. Allahlarla birgə Eya da and içmişdi ki, insanlara məlumat verməyəcək. Lakin Eya bir vasitəyə əl atmışdı. Sirrini qamış daxma vasitəsilə Utnapiştiyə demişdir:

Lakin Eya sirləri danışmışdı daxmaya,
«Ey daxma, daxma, daxma. Eh divar, divar, divar,
Eşit, a daxma. Divar, yadda saxla nə ki, var.

Şuruppak şəhərində, Ubar-Tutunun oğlu. Sökərək mülklərini, onlardan gəmi düzəlt Bu var-dövləti tərk et, həyat barədə düşün. Zənginliyə nifrət et, ruhunu xilas elə.

Sən bütün canlıları yığıb gəminə yüklə.

Qoy dördkünc olsun sənin düzəldəcəyin gəmi. Eni də uzununa qoy tən olsun, düz gəlsin.

Taxtapuş vurdur ona, örtük çəkdir üstündən».

Uzun müddət qədim dövr haqqında əsas mənbə Bibliya idi. Onun əsas fəaliyyət göstərən personajları isə yəhudilər hesab olunurdu. Suriya və Fələstin xalqları, o cümlədən filistinlilər, amoreylər, hetlər və başqaları allah tərəfindən seçilmiş xalqın yolunda duran barbarlar hesab edilirdilər. Doğrudur, Misir adlı dövlət də var idi ki, Bibliyada dönə-dönə xatırlanırdı. Məbədlər, ehramlar, sfinkslər Misirin qədim şöhrətindən xəbər verirdi. Şübhəsiz, Misirin dünya sivilizasiyasının beşiyi olması heç kəsdə şübhə doğurmurdu. Şumerlər, Akkadlar və Babillər də var idi. Babilistanlı Novuxodonossor yəhudilərin cəzalandırılmasında mühüm rol oynamışdır. Sonra Assuriyalılar bir işğalçı kimi tarix meydanına çıxmışdır. Lakin onların hər biri öz allahları, kult və məbədləri, mədəniyyəti və mifologiyaları ilə tarixin yaddaşına əbədi surətdə həkk olunmuşlar. Həmin xalqlar ancaq adları ilə bir- birindən fərqlənirdilər. Vəzifələri və funksiyalarına görə onlar bir- birini təkrar edirdilər.

Dünya  allahlar  arasında  bölüşdürülmüşdü.  Anu  hava  və səmaya baxırdı. Enlilə yer tabe idi. Eya suya hakim idi. Onlar kahinlər tərəfindən yaradılmış allahlar üçlüyünün siyahısına daxil edilmişdilər. İkinci üçlüyə Günəş allahı Şamaş, ay allahı Sina və ilahə İştar daxil idi. Babillərdə Aya daha hörmətlə yanaşırdılar. Ayı Günəş allahının atası hesab edirdilər. Xarranda və Urda Ay allahı şərəfinə tikilmiş məbədlər var idi. Hətta Novuxodonossorun xələflərindən biri olan Nabonid Sini özünün şəxsi baş allahı elan etmişdi.

Şumerlərin Utu adlandırdıqları Günəş allahı Babil zamanı Şamaş adlanırdı. Həmin allah «yeri işıqlandıran, səma məhkəməsinin hakimi, yuxarıdan və aşağıdan qaranlığı şəfəqləndirən» hesab olunurdu. Hər səhər o, yoluna başlayaraq dağlardan yüksəyə qalxırdı, ona tabe olan ilahələr göylərə gedən yolların darvazalarını açırdılar. Axşamlar isə o, dənizə enirdi. Gecələr Şamaş öz arabasında yeraltı dünyaya hərəkət edirdi ki, ölülər işıq və  yemək alsınlar. Öz yolunda o, ədəbsizlikləri və adamların bədxah işlərini görür və məhkəmə qururdu. Ona görə də onu ali hakim adlandırırdılar. Hammurapiyə görə, o, adamlara həqiqət və ədalət verirdi. Mesopotamiyanın qədim sakinlərinin dini həyatında allahlar mühüm rol oynayırdılar. Adamların məbəddə etiqad etdikləri allahlar panteonunun böyük allahları bütövlükdə dövlətin müdafiəçiləri hesab olunurdular. Qeyd etmək lazımdır ki, bizə məlum olan bütün ədəbiyyat e.ə. 2000-ci ildən sonra yazılmışdır. Həmin dövrdə sülhsevər xalq olan Şumerlər özlərindən mədəni cəhətdən geri qalan xalqlar tərəfindən əsarət altına alınmışdılar. Hammurapi çoxsaylı şəhər-dövlətləri işğal edərək böyük bir dövlət yarada bilmişdi. «Böyük inzibatçı» böyük imperiya yaradaraq öz dilini (bu dil semit dili qrupuna daxil idi) rəsmi dilə çevirdi. Bu isə Şumer sivilizasiyasına öldürücü zərbə vurmuşdu. Şumer mədəniyyəti mənimsənilmiş, Şumer allahları adlarını dəyişsələr də öz fəaliyyətlərini davam etdirmişlər.

İştar müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən hərtərəfli ilahə olmuşdur. Məhəbbət və məhsuldarlıq ilahəsi kimi ölkəyə maddi rifah və inkişaf verən İştar, müharibə və döyüş ilahəsi kimi vuruşmada qalib padşahın önündə gedirdi. Gözəl və adamı başdan çıxaran qadın kimi o, kişilərə çox vaxt bədbəxtlik gətirirdi. Şumer mifologiyasında İştar çox ehtiyatla İnanna ilə eyniləşdirilə bilər. O, gənc qəhrəman Tammuzun (Dumuzun) sevgili arvadı kimi təsvir olunurdu. Lakin gec-tez sevgilisinə xəyanət edərək onu yeraltı dünyaya göndərmişdir. İlahəyə Mesopotamiyanın, demək olar ki, bütün şəhərlərində xüsusi məbədlər yaradılmışdı. Onun baş məbədi ən qədim zamanlardan Urukda olmuşdur. Babilistanda İştar ilahəsinin böyük məbədi mövcud olmuşdur.

Allah Adad tufanı, yağışı, fırtınanı, ildırımı idarə edirdi. O, təbiət hadisələri allahı olub, xüsusilə digər dağıdıcı qüvvələrin allahı kimi də məşhur olmuşdur. Şumer dövründə o qədər də parlamayan Adadın fəaliyyəti Babil dövründə daha geniş vüsət tapmışdır. Adadın əhəmiyyəti Mesopotamiyaya Semit tayfalarının axını ilə daha güclənmişdir. Həmin tayfalar Adadı «Bəndin səma idarəedicisi» adlandırırdılar. Onun təsvirlərində allahı bir əlində ildırım parçası, digər əlində isə balta tutmuş halda görmək olar. Yeraltı dünyanın hamisi İştarın bacısı ilahə Ereşkiqal idi. Bir dəfə bacısının paxıllığını çəkən Ereşkiqal yeraltı dünyaya baş çəkən İştarla çox pis rəftar etmişdi. İştar çox çətinliklə geri qayıtmışdı. Yeraltı dünyaya təşrif buyurmuş allah Nerqal Ereşkiqala qalib gəlmiş, onu özünə arvad etmişdi. Yeraltı dünyanın hakiminə çevrilən Nerqal yerlə əlaqəsini üzməmişdi. O, təbiətin bir sıra şər qüvvələrini ifadə edirdi. Yandırıcı günəş istisi, qızdırma və müxtəlif keçici xəstəliklər onun tabeliyində idi. Tədqiqatçıların fikrincə, Kutu şəhəri axirət dünyası və vəba allahı Nerqalın şərəfinə tikilmişdir.

Allahların rolu şəhər və dövlətlərin tarixi rolu ilə bağlı idi. Şumer dövründə ikinci dərəcəli rol oynayan Marduk Babil dövründə baş allaha çevrildi. Hammurapi zamanında o, Anu və Enlili öz mövqelərindən sıxışdırdı. «Enuma eliş» (Yuxarıya yüksələn zaman) adlı didaktik poemada Marduka yaradıcı allah funksiyası verilir. Yeni Babilistan dövründə, xüsusilə Navuxodonossorun padşahlığı illərindən başlayaraq Marduk allahların əksəriyyətinin funksiyalarını əlinə keçirdi. Mardukun arvadı ilahə Tsarpanit idi. Onun köməkçi və müdafiəçi rolunda xüsusi işçiləri, «nazirləri» və s. qulluqçuları var idi. Bunu Tsarpanit  haqqında  da  demək  olar.  Mardukun  oğlu  Nabu  idi.

Atasının rolu artdıqca oğlunun da rolu artırdı. Nabu mirzələr, müdriklik və elm hamisi idi. Mardukun mirzəsi olan Nabi atası üçün tale cədvəlləri hazırlayırdı. Nabunun simvolu yazı üçün qələm ağacı idi. Nusku işıq və od allahı, arvadı Qula — müalicə ilahəsi idi.

İkiçayarası ərazisində yaşayan xalqlar elmlərin əsasının yaranmasında mühüm rol oynamışlar. E.ə. II minillikdən başlayaraq onlar təbabət sahəsində bir sıra nailiyyətlər əldə etmişdir. Bəzi tədqiqatçılar bunu təbabət deyil, magiya ilə əlaqələndirirlər. Lakin bu magiya deyil, elmlərin ilkin rüşeymləri hesab olunmalıdır. Həmin dövrlərdən bizə gəlib çatan sənədlər bir ixtisas sahəsi kimi təbabətdə çalışan həkimlərin fəaliyyətindən söhbət açır. Hammurapinin qanunlar toplusunda elə maddələr vardır ki, onlar cərrahlığa həsr olunmuşdur. Orada hər əməliyyat üçün cərraha veriləcək haqdan söhbət gedir. Həkimin vurduğu zərər üçün cərimə və cəza da nəzərdə tutulurdu. Müəllimlər haqqında da maraqlı fikirlər vardır. Riyaziyyat və digər elm sahələrinin inkişaf etməsi haqqında bəzi sənədlər zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır.

Babilistanlılar astronomiya və astrologiyanı yüksək qiymətləndirir, onların allahları isə səma cisimlərini təcəssüm etdirirdilər. Məsələn, Sin və Şamaşa Ay və Günəş, Marduka — Yupiter, Nerqala — Mars, İştara — Venera, Nabuya — Merkuri müvafiq gəlirdi. Çox vaxt astral simvollar, allahların simvolları allahların özlərini ifadə edirdi. Şumer, sonralar isə Babil kahinləri sirli elmlərlə məşğul olurdular. Buraya sayların manipulyasiyası da daxildir. Allahlar rəqəmlərlə ifadə olunurdu. Ən yüksək sayda ifadə olunan allah Anu idi. Onun müqəddəs sayı (rəqəmi) 60 idi. Eni-50, Eya-40, Sin-30, sonralar baş allahlar sırasına daxil olmuş Mardukun rəqəmi ən aşağı — 10 idi. Adad özü 10 rəqəmi ilə ifadə olunurdu.

Şumerlər, sonralar isə Babillər allahları insan surəti təsəvvür edirdilər. Onlara qeyri-adi ölçüdə, fövqəladə malik, hər nəfəs alanda ağızdan od püskürən qabiliyyəti cəhətlər aid edilirdi. Allahlar fövqəladə güc və qabiliyyətə malik olduqlarından onlara qarşı  heç  kim  çıxa  bilməzdi.  Şəkil  də  və  heykəllərdə  allahlar başlarında tac, qiymətli paltarlarda ilahilik əlaməti olaraq baş geyimlərində iki, yaxud üç öküz buynuzu sancılmış halda təsvir olunurdular. Allahlar əllərində öz hakimiyyətinin simvolunu tuturdular. Marduk — üzük əsa, Eya — su allahı kimi su doldurulmuş qab tuturdu. Quldarlıq cəmiyyətinin ideologiyasında qədim xalqların mifoloji təfəkkür tərzini müəyyən edən dini təsəvvürlər böyük rol oynamışdır. Din həmin dünyanın ümumi nəzəriyyəsi, məntiqi olmuşdur. Qədim Mesopotamiya dininin əsasında ilkin əkinçilik icmalarının qədim ilahəsinin kultları dururdu.  Həmin dövr üçün totemizm, təbiətin yaradıcı qüvvələrinin ilahiləşdirilməsi səciyyəvi olmuşdur.

Qədim Şərq və ayrıca götürülmüş Mesopotamiya dini üçün səciyyəvi olan cəhət politeizm — çoxallahlılıq olmuşdur. Şumer dinində bu özünü daha aydın şəkildə göstərir. Şumer miflərinə görə, bütün allahlar ilkin okean ilahəsi Namuddan yaranmışdır. Bütün yerdə qalan allahlar Anu və Kinin nikahından meydana gəlmişdir. Sonrakı Semit dilli xalqlar — Akkadlar, Amoreylər, Xaldeylər və başqaları Şumer dinlərindən çox şey götürmüşlər. Mesopotamiya xalqlarının mifləri, xüsusilə dünya daşqını, cənnət həyatı, axirət dünyası, ölüm və dirilmə haqqında olan miflər kiçik Asiya xalqlarının dini görüşlərinə və Bibliya mifoloji ədəbiyyatının formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir.

Qədim dünyanın adamlarında allahlara müxtəlif baxışlar hökm sürürdü. Bəzi hökmdarlar qələbə çaldıqları ölkələrin allahlarının heykəllərini də özləri ilə aparırdılar ki, onlar qalibləri himayə etsinlər. Bəzən qalib xalq məğlub xalqın heykəl və bütlərini uçururdu ki, onlar allahlardan kömək almasınlar. Bəzən allah heykəllərini kömək üçün digər ölkələrə də göndərirdilər. Məsələn, Mittaniya padşahı Nineviyadan Misirə xəstələnmiş firona İştarın heykəlini göndərmişdi ki, hökmdarı müalicə etsin. Allahları insan simasında təsəvvürünə gətirən qədim insanlar onlara insani keyfiyyətləri də aid edirdilər. Allahlar ölməz olsalar da, hər halda onlar ölürdülər və onları həyat suyu vasitəsilə diriltmək lazım gəlirdi. Bütün canlılar kimi onların da yeməyə, paltara   ehtiyacı   olduğunu   göstərirdilər.   Utnapişti   və   onun arvadından başqa bütün insanları məhv edən dünya daşqınından sonra, birinci nəzir gətirilən kimi allahlar «milçək kimi acgözlüklə» yeməyə atılmışlar. İnsanlar kimi onlar da dadlı yeməklər yemək, sərxoş olana qədər şərab içmək xoşlayırdılar. Rahat stul və çarpayılardan istifadə edirdilər. Gecələr qulluqçular allahların heykəllərini soyundurub təmiz çarpayılara uzadıb gündüzlər isə yuyundurur, darayırdılar. Allahlar arasında dalaşmalar da olurdu ki, bunu da ali allah yoluna qoymalı idi. Paxıllıq, özündən müştəbehlik və s. kimi insan xasiyyətlərinə onlarda da təsadüf edilirdi. Onlar daima bir-birini aldatmağa, kələk gəlməyə çalışırdılar. Onlar heç də insan qüsurlarından azad deyildilər.

Allahlar haqqında miflərin yaranması və geniş yayılmasında əsas rolu kahinlər oynamışdır. Keçmiş allahların adının, funksiyasının dəyişdirilməsində də onlar həlledici rol oynayırdılar. Xalq arasında qəhrəmanlar, yarımallahlar, iblislər dünyasına inam olduqca güclü idi. Qoca Babil torpağı öz qoynunda hələ çox sirləri gizlətmişdir. Şumer mədəniyyətindən bizə gəlib çatan kiçik nəğmə, ağı, dua və s. şeir parçaları həcmcə az olduqlarına görə daha yaxşı mühafizə oluna bilmişdir.

İkiçayarasının cənub hissəsi Şumer, yaxud Şumer ölkəsi adlanırdı. Burada siyasi və iqtisadi cəhətdən mühüm mövqeyə malik olan şəhərlər meydana gəlmişdi. Cənubi İkiçayarasında urbanizasiya prosesi erkən dövrdə baş vermişdi. Şəhərlər hökmdar iqamətgahlarının, ticarət məntəqələrinin və su mənbələrinin ətrafında meydana gəlirdi. Müdafiə məqsədilə onların ətrafına sədlər çəkilirdi. İlk əvvəl bunlar şəhər tipli yaşayış məntəqələri idi. İqtisadiyyatın, ticarətin inkişafı şəhərlərin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. Şəhər mühüm ictimai təşkilata çevrilmişdi. Belə şəhərlərin cərgəsinə Uruk, Kiş, Eredu, Larsa, Ur, Laqaş, Umma, İsin, Sippar, Şuruppak, Nippur və başqaları daxil idi. Hər bir şəhər müstəqil dövlət idi. Şumerdə ilk dövlətlər şəhər-dövləti kimi meydana gəlmişdi. Şumer əsatirlərinə görə, dövlət hakimiyyəti ilk dəfə Eredu şəhərində yaradılmışdı. Yazılı mənbə bunu belə ifadə edir: «Hökmdar hakimiyyəti göydən düşən zaman, Ereduda hakimiyyət vardı». Qaynaq bildirmək istəyir ki, ilk dövlət Eredu şəhərində meydana gəlibmiş. Aydındır ki, şumerlərin təsəvvürünə görə, hakimiyyət göydən düşmüşdür, yəni allah tərəfindən bəxş edilibmiş. Buna uyğun olaraq şumerlər əfsanəvi hökmdarların hakimiyyətini min və yüz illərlə ölçürdülər. Şumerlərin «Hökmdar siyahısı» erkən hakimiyyəti əfsanəvi «Ümumdünya daşqınından» əvvəlki dövrə şamil edirdi. Məsələn, Şuruppak şəhərinin hakimi Ziusudra belə hökmdarlardan biri hesab edilirdi. Onun adı əfsanəvi «Ümumdünya daşqını» ilə əlaqələndirilirdi. Guya o, 36 min il hökmdarlıq etmişdi. Ziusudra əfsanəvi hökmdar idi. Onun surəti akkad dini əsatirlərində Utnapiştim, Tövratda Noy, müsəlman dinində Nuh adı altında verilmişdir.

Şumerdə hökmdar hakimiyyətinin meydana gəlməsi e.ə. III minilliyin birinci yarısına təsadüf edir, halbuki şumer yazılı mənbələri, deyilən kimi, hökmdar hakimiyyətinin yaranmasını daha əvvəlki, əfsanəvi dövrlərə şamil edir. Şumerdə dövlət hökmdar hakimiyyəti şəklində artıq e.ə. IV minilliyin sonunda meydana gəlmişdi.

Erkən sülalələr. Şumer şəhər-dövlətləri e.ə. III minilliyin birinci yarısında meydana gəlmişdilər. Şumerdə mövcud olmuş dövlətlər adətən erkən sülalələr adı daşıyırdılar. Erkən sülalələr dövrü e.ə. XXVIII-XXIV əsrləri əhatə edir. Birinci erkən sülalə dövründə (e.ə. XXVIII-XXVII əsrlər) Kiş şəhər-dövləti siyasi üstünlük əldə etmişdi. I Kiş sülaləsinin onuncu hökmdarı guya 1560 il hakimiyyətdə olmuş əfsanəvi Etana idi. «Hökmdar siyahısı» göstərir ki, Etana çoban idi. Guya o, qartal qanadı üstündə göyə qalxmış, hakimiyyət rəmzini gətirmiş, sonra bütün ölkəni birləşdirmiş və  hökmdar olmuşdur. Etana  Şumer dövrü əfsanələrinin qəhrəmanı kimi məlumdur. Əfsanədə onun qartal qanadı üstündə göyə qalxmağı təsvir edilmişdir. Kişdən  sonra Uruk şəhər-dövlətinin yüksəlişi başlandı. Uruk sülaləsi Kiş sülaləsi ilə yanaşı mövcud olmuşdur. Birinci Uruk sülaləsinin görkəmli hökmdarları En-Merkar, Luqalbanda və Gilqameş idi. En-Merkar şərqdə  Aratta ölkəsi ilə münaqişəyə  girmiş  və  son məqamda iqtisadi əlaqə yaratmışdı. Aratta Urmiyyə gölü hövzəsi (Cənubi Azərbaycan) ərazisinə verilən ad idi. Arattadan Uruka qızıl,  gümüş,  inşaat  daşı,  lacivərd  (lazurit)  və  başqa  qiymətli daşlar gətirilirdi.

Kiş dövlətinin onuncu hökmdarı Aka ilə Uruk hökmdarı Gilqameş arasında hakimiyyət uğrunda ədavət gedirdi. Bu mübarizə «Gilqameş və Aka» poemasında geniş əks olunur. O zaman Uruk şəhərinin ətrafına qala divarları çəkilmişdi. Məbəd və yaşayış evləri olan hissəni qoşa divar əhatə edirdi. 9.5 km uzanan divar, torpaq və bağ sahələrini də qalanın içərisinə almışdılar. Qalanın şimal və cənubunda 3.5 m enində darvazalar qoyulmuşdu. Qala divarlarının üzərində 800 yarımdairəvi müdafiə bürcü tikilmişdi. Qala divarının eni 5 metrə bərabər idi.

Ur sülaləsi. Şumerdə siyasi ağalıq (hegemonluq) uğrunda mübarizəyə I Ur sülaləsinin hökmdarları da qoşulmuşdular. Ur şəhərinin birinci hökmdarı Messanepada «Kiş şəhər-dövlətini zəbt edib Akanı taxtdan saldı. Bundan sonra Mesanepada «Kiş hökmdarı» rütbəsini qəbul etdi. Onun varisi dövründə Uruk hökmdarı Şumerdə ağalıq uğrunda mübarizəni gücləndirdi. Kiş yenə məğlub oldu, hegemonluq Gilqameşin əlinə keçdi. Gilqameş dövrünün görkəmli hökmdarlarından biri olmuşdur. Şumerlər onun şərəfinə dastan da yaratmışdılar. Bu əsər «Gilqameş haqqında dastan» adı ilə məlumdur. Burada Gilqameş yarı insan, yarı allah kimi təsvir edilmişdir. Dastanda Uruk şəhəri qala divarının Gilqameş tərəfindən çəkilməsi göstərilir.

I Ur sülaləsi Şumer tarixində nisbətən uzun müddət qabaqcıl rol oynamışdır. E.ə. III minilliyin ortalarında Ur şəhəri zəngin ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı Urda qiymətli əşyalarla dolu «hökmdar sərdabələri» aşkar edilmişdir. 1800 qəbir içərisində Ur hökmdarı Meskalamduq və hökmdar  arvadı  Şubadın  (və  ya  Puabi)  sərdabələri  tapılmışdı.

«Hökmdar siyahısında» və başqa mənbələrdə bu hökmdarın adı çəkilmir,  lakin  dairəvi  qızıl  möhür  üzərində  «Meskalamduq, hökmdar»  sözləri  yazılmışdı.  Sərdabə  əşyaları  arasında  qızıl dəbilqə, simli musiqi alətlərindən on birsimli arfa, lira, Şubadın qızıl tacşəkilli başlığı, qızıl və gümüş qədəh, kasa və başqa qablar, xəncər,  nizə,  qiymətli  metal  və  daşlardan  hazırlanmış  heyvan fiqurları     və         s.                 aşkar       edilmişdi.                  Liranın     yuxarı     hissəsinə lacivərddən  düzəldilmiş  qızıl  öküz  başı  birləşdirilmişdi.  Qızıl əşyaların hazırlanması o dövrün zərgərlərinin  yüksək peşəkarlığına nümunədir. Qəbirlərin birində lacivərd, əqiq və sədəflə bəzədilmiş iyirmi santimetr uzunluğunda lövhə aşkar edilmişdi. Lövhə üzərində iyirmi bəzəkli dördbucaq şəkli vardı. Dördbucaqlar üzərində yeddi növ rəsm həkk olunmuşdu. Lövhə ilə yanaşı dairəvi oyun daşları da tapılmışdır. Bunlar hamısı müasir damanın qədim nümunəsi kimi qəbul edilə bilər.

Ur qəbiristanlığı avadanlığı şumerlərin həyat və məişəti ilə tanış olmağa imkan yaradır. Şubadın sərdabəsində onun 25 müşayiətçisinin cənazəsi vardı. Digər hökmdar Abarginin sərdabəsində 60 cənazə aşkar edilmişdi. Bunlar qadın və döyüşçülərdən ibarət olmuşdur. Döyüşçülərin hər birinin əlində nizə, başında isə tunc dəbilqə vardı. Qadın skeletləri yanında ən qiymətli bəzək əşyaları səpələnmişdi. I Ur sülaləsinin nümayəndələri müxtəlif rütbələr, o cümlədən «Kainatın hökmdarı» rütbəsini daşıyırdılar.

Laqaş şəhər-dövləti. Laqaş erkən sülalələr dövrünün son mərhələsində (e.ə. XXV-XXIV əsrlər) yüksəlməyə  başlamışdı. E.ə. III minilliyin ortalarında Laqaş iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünə qədəm qoymuşdu. Laqaş sülaləsinin banisi Urnanşe idi. O, Laqaş dövlətinin qüdrətinin əsasını qoydu. Barelyeflərin (qabarıq nəqş rəsmi) birində Urnanşenin məbəd tikintisində iştirakı təsvir edilmişdir. Urnanşe öz ailəsi ilə birlikdə təntənəli mərasimin ön cərgəsində gedir. Onun arxasınca  oğullarına nisbətən daha iri təsvir edilmiş qızı addımlayırdı. Bu, şumer qadınının ictimai həyatda tutduğu yüksək mövqe ilə izah oluna bilər. Məbəd tikintisi, kanal çəkilməsi, taxıl quyularının qazılması, su yollarının geniş istifadə edilməsi və s. Urnanşenin adı ilə bağlıdır.

Əvvəllər məbəd təsərrüfatı və məbəd əmlakı hökmdarın səlahiyyəti altına keçmişdi, kahinlərin məbəd təsərrüfatı gəliri üzərində hüququ məhdudlaşdırılmışdı. Yeni  hökmdar Uruinimgina məbəd torpaqlarını və gəlirini kahinlərin sərəncamına qaytardı. Əvvəllər vergi toplayanlar özbaşınalıq edirdilər, əhalidən xeyli müxtəlif vergilər toplayırdılar. Yeni hökmdar məbəd torpaqlarını, gəmiləri və sahilləri («limanları») vergi toplayanlardan təmizlədi. Əvvəllər kahinlər dini mərasimlərin həyata keçirilməsi üçün əhalidən cürbəcür vergi toplayırdılar: mərhumu dəfn etmək üçün onun ailəsindən 7 bardaq pivə, 420 kökə, bir paltar, bir çəpiş və s. vergi alırdılar. Uruinimgina dini mərasim vergisini qaydaya saldı və verginin miqdarını xeyli azaltdı. O, məmurların, kahinlərin, varlıların əhaliyə və yoxsullara qarşı özbaşına hərəkətlərini məhdudlaşdırdı. Hökmdar «yoxsul ananın» bağına girib məhsulu vergi əvəzinə özbaşına götürməyi qadağan etdi. İslahatda yoxsul və kimsəsizləri müdafiə edən ifadə işlədilmişdi: «Güclü, qul və yetimləri qoy incitməsin». Bu ifadə sonrakı qanun külliyyatlarında da təkrar olunurdu.

Umma şəhər-dövlətinin yüksəlişi. Tədricən Umma şəhər- dövləti güclənirdi. Umma sərhəd torpaqları üstündə Laqaş  ilə uzun müddət ədavət aparmışdı. Umma hökmdarı Luqalzaqqesinin hakimiyyəti illərində (25 il hakimiyyətdə olmuşdur) Şumeri siyasi cəhətdən birləşdirmək cəhdi göstərildi. Luqalzaqqesi ilk növbədə Uruk şəhərini özünə tabe etdi. Bundan sonra o, Laqaşı tutdu və Uruinimginanı hakimiyyətdən saldı, məbədləri qarət etdi. Mənbələr   məlumat   verirlər   ki,   Laqaşın   süqut   etməsində

«Hökmdar Uruinimginanın heç bir təqsiri yoxdur». Sənədi tərtib edən şəxs bununla Uruinimginanın islahatlarına bəraət qazandırırdı. Laqaş dövlətinin məhv olması Luqaizaqqesinin günahı kimi qələmə verilirdi. Mənbə qeyd edirdi ki, ölkənin məhv olmasında «Luqalzaqqesi, Umma hökmdarı təqsirkardır. Qoy onun himayədarı ilahə Nidaba onu öz günahını daşımağa düçar etsin».

Luqalzaqqesi Uruk şəhərini paytaxta çevirdi. O öz hakimiyyətini digər Şumer şəhərlərinə yaydı. Ur, Larsa, Nippur, Kiş tutuldu. Artıq bütün Şumer Luqalzaqqesinin hakimiyyəti altına keçdi. Cənubda o, «Aşağı dənizə» (Fars körfəzi) kimi gəlib çatdı. Şimalda «Gün çıxandan gün batana» qədər olan ərazini (yəqin ki, şimalda Zaqroş dağları zonasından Aralıq dənizinə kimi uzanan ərazi nəzərdə tutulur) zəbt etdi. Bununla da Dəclə və Fərat çayları vasitəsilə «Yuxarı dənizə» yol açıldı.

Akkad dövləti

Akkad dövlətinin banisi Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) dövrünün görkəmli dövlət xadimi və sərkərdəsi olmuşdur. Sarqon (akkadca Şarrumken) tərcümədə «həqiqi, qanuni hökmdar» deməkdir. Ehtimal edirlər ki, o, hakimiyyəti zorla ələ keçirmişdi. Sarqon mənşəyi etibarilə aşağı sosial təbəqələrə mənsub olmuşdur. Hələ qədimdə onun adı ilə bağlı əfsanələr yaranmışdı. Əfsanəyə görə o, Kiş hökmdarının sarayında nökər kimi işləmişdir. Nisbətən dəqiq məlumat Sarqonun öz yazısında əks olunmuşdur: həmin mənbə qeyd edir ki, Sarqonun anası rəiyyət təbəqəsindən idi. Sarqon atasını görməmiş, əmisi isə dağ sakini olmuşdur. Anası onu gizli doğmuş, qamışdan hörülmüş səbətə qoyub çaya atmışdır. Səbət suçu Akkinin bağına axmış, o, uşağı götürüb öz övladı kimi saxlamış və ona bağban peşəsini öyrətmişdi. İlahə İştar nəvaziş göstərərək hakimiyyəti ona tapşırmışdı. Öz mənşəyi və hakimiyyətə gəlməsi barədə Sarqon belə məlumat vermişdir.

Akkadlı Sarqonun fəaliyyəti. Hakimiyyətə gəldikdən sonra Sarqon Akkad şəhərini (Dəclə və Fərat çayları arasında) saldırdı və onu paytaxt etdi. Akkad dövlətinin adı bu şəhərin adından götürülmüşdür. Sarqon dövləti möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdi. Mərkəzləşmiş vahid Şumer və Akkad dövləti bərqərar olduqdan sonra o, yeni  kanallar  çəkdirdi, Şumerdə ümumi suvarma sistemi yaratdı. Bütün dövlət üçün vahid ölçü və çəki sistemi müəyyənləşdirdi. Bunun nəticəsində su və quru ticarəti genişləndi, ölkədə əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etdi. Ölkənin hərbi qüdrətini qaldırmaq üçün o, daimi ordu yaratdı. Ordunun yenidən təşkili bir sıra uğurlu müharibələrin aparılmasına imkan verdi.

Akkadlı Sarqon nəinki bütün İkiçayarasını vahid dövlət şəklində birləşdirdi, eyni zamanda Ön Asiyanın yeganə hegemonuna çevrildi.

Sarqonun nəvəsi Naram-Suenin (e.ə. 2236-2200-cü illər) hakimiyyəti illərində Akkad dövləti yenidən əvvəlki qüdrətə sahib oldu. Naram-Suen özünü «Akkadın allahı» adlandıran ilk hökmdar idi. O, işğalçılıq siyasətini davam etdirməyə başladı. Naram-Suen Akkad siyasi təsir dairəsindən çıxmış bir sıra ölkələri özünə tabe etdi… O, Subartunu və qərbdə «Sidr meşələrinə» qədər ərazini zəbt etdi və onlardan xərac aldı. Naram-Suen Dəclə çayının şərqində yerləşən Arman vilayətini, Fərat çayının qərbindəki Ebla və Aman (şimali Suriya) ölkələrini Akkad siyasi təsir dairəsinə saldı. «Yuxarı dənizə» (Urmiyyə gölü) kimi ərazi tutuldu.

Qudeanın (e.ə. 2133-2117) canişinliyi dövründə Laqaş daha da inkişaf tapır və bütün Şumeri idarə edirdi. Qudea Ur-Babanın yeznəsi kimi hakimiyyətə sahib olmuşdu. Şumer canişinləri Ur şəhərindən tutmuş Nippura qədər onun hakimiyyətinə tabe idi. Qudea öz növbəsində kutilərin canişini hesab edilirdi. Kutilərin canişini olmasına baxmayaraq Qudea müstəqil siyasət yürütmək səlahiyyətinə malik idi. Mənbələr Qudeanı «xeyirxah və ədalətli çoban», yaxud ensi adlandırırdı. O, luqal rütbəsini işlətmirdi. Qudea işğalçılıq müharibələri aparmırdı, ölkənin daxilində əmin- amanlığı və dini həyatı təmin etməyə çalışırdı. Mənbələrin məlumatına görə, Qudeanın sayəsində «həlləm-qəlləm danışan təhlükəli qadın cadugərləri şəhərdən çıxarıldı, heç kəs qayışla döyülmürdü, heç kəsi qamçılamırdılar, ana öz oğlunu döymürdü… Laqaş daxilində mülki iddiası olan adam heç kəsi and içməyə gətirmirdi, sələmçi azad adamın evinə girmirdi… Yeddi gün (məbədin açılmasına həsr edilmiş günlər) arpa üyüdülmədi, kəniz xanımla bərabərləşirdi, qul ağası ilə yanaşı addımladı… O, məbəddən rəqabəti uzaqlaşdırdı… varlı yetimi incitmədi, güclü dul qadını incitmədi...», «ağa döyüləsi qulun başına qapaz vurmadı, xanım günah işlətmiş kənizə sillə vurmadı...» Bu mətndə Qudeanın siyasi tədbirləri əks olunmamışdır. Belə mətnlər təbliğat naminə tərtib olunurdu. Ola bilsin ki, məbəd açılışı zamanı yeddi gün ərzində müvafiq ayinə uyğun olaraq qul və ağalar məbəddə sosial baxımdan «bərabərləşirdilər». Qədim sənədlər göstərir ki, qullar istismar olunurdular, ağaları ilə eyni hüquqa malik deyildilər. Digər tərəfdən, Qudeanın canişinliyi dövründə Laqaşda və ümumiyyətlə, Şumerdə müəyyən əmin-amanlıq yaradılmışdı. Bunu təkcə Qudeanın adı ilə bağlamaq düzgün deyildir. Yəqin ki, məhz kutilərin hakimiyyəti Şumerdə əmin-amanlıq və dinc yaşayış şəraitini təmin etmişdi.

Belə bir şəraitdə Qudea tikinti işləri ilə daha çox məşğul olurdu. Məbəd inşasına diqqət verilirdi. Abidələrin birindəki təsvirdə Qudea oturmuş halda, dizi üzərindəki tikiləcək məbədin layihəsini nəzərdən keçirir. Məbəd tikintisində şumerlərdən başqa qonşular da iştirak  edirdilər. Mənbə qeyd edir ki,  məbəd tikintisinə «elamlı Elamdan gəlirdi, Suz sakini Suzdan gəlirdi». Qudea bir sıra ölkələrlə ticarət əlaqələri yaratmışdı. Ticarət vasitəsi ilə ölkəyə taxta, xüsusilə sidr, inşaat daşı, qızıl, mis, qır və gətirilirdi. Məbəd tikintisi Laqaş, Nippur, Adab, Nqirsu və başqa şəhərlərdə həyata keçirilirdi. Kişi və qadınlar məbədə qurban göndərməli idilər. Məbəd tikintisi nəinki qurban verməni genişləndirir, eyni zamanda vergilərin artırılmasına gətirib çıxarırdı.

Bəzi mülahizələrə görə, Qudeanın hakimiyyəti dövründə Şumer ədəbiyyatı və incəsənəti çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. Şumer kənar ölkələr ilə iqtisadi və ticarət əlaqələri saxlayırdı. Yuxarı dənizdən (Urmiyyə gölü) Aşağı dənizə (Fars körfəzi) qədər uzanan ticarət yollarından sərbəst istifadə edirdi. Qudea suvarma kanallarının çəkilməsinə, əkinçilik və bağçılığın inkişafına da diqqət yetirirdi. Onun dövründə məbəd təsərrüfatı müstəqil iqtisadi sahəyə çevrilmişdi. Mənbələr kutilərin hakimiyyəti dövründə əkin sahələrinin məhsuldarlığından, taxıl bolluğundan, mal-qaranın saysız-hesabsız olmasından bəhs edir.

Kuti sülaləsi səksən ilə yaxın İkiçayarasını rahat və münaqişəyə rast gəlmədən idarə etmişdi. Bu müddət ərzində İkiçayarası işğalçılıq müharibələri aparmamışdı. Təkcə canişin Qudeanın Elamın Anşan vilayətinə hərbi dəstələr göndərməsi məlumdur. Utuhenqalın adına çıxılan kitabədə kutilərin ünvanına mənfi ifadələr işlətmişdir. Kitabə onları «dağların zəhərli ilanı, allahlara əl qaldıran, Şumer hakimiyyətini dağlara aparan, Şumeri ədavətlə dolduran, arvadı ərindən ayıran, övladı valideynindən ayıran, ölkədə ədavət və hiddət yayan» adamlar kimi qələmə vermişdi. Lakin kutilərin ünvanına deyilmiş ittihamları  təsdiq edən heç bir əlavə tarixi sənəd qalmamışdır.

Ur sülaləsi. Ur-Nammu III Ur sülaləsinin (e.ə. 2112-2003-cü illər) banisi kimi məlumdur. III Ur sülaləsi sonuncu Şumer dövləti idi. Ur-Nammunun dövləti Şumer və Akkad ənənələrini davam etdirirdi. O, «Ur hökmdarı, Şumer və Akkad hökmdarı» rütbəsini qəbul etmişdi. Ur-Nammu Şumer və Akkad hökmdarlarına xas olan ənənəvi inşaat işlərini davam etdirirdi. O, bütün Şumerdə məbəd tikintisini genişləndirmiş, əzəmətli və bürclü Ur məbədini (zikkuratı) tikdirməyə başlamışdı. Bu tikinti onun oğlu Şulqi tərəfindən başa çatdırıldı. Min beş yüz il sonra Babil hökmdarı Nabonid əzəmətli Ur zikkuratını yenidən bərpa etdirmişdi. Ur- Nammu yeni kanallar çəkdirdi. Bunlardan Ur-Eredu su  kanalı daha əhəmiyyətli idi. Bu kanal Fars körfəzinə gətirib çıxarırdı. Ur- Nammu qanunlar külliyyatı tərtib etdirmişdi. Bu indiyə qədər məlum olan ən qədim qanunlardan hesab edilir.

Ur-Nammu qanunları 1952-ci ildə Nippur qazıntıları zamanı tapılmışdı.  Kitabə  zədələndiyindən  qanunlar  tam  qalmamışdır. Qanunlar    külliyyatı  giriş     və  maddələrdən                ibarətdir.         Giriş hissəsində                  qanunların  allahların     iradəsi ilə        verildiyi        qeyd olunurdu.                  Urnammu                 «allahın             lütfü»    sayəsində     hakimiyyətə gəldiyini söyləyir. Qanunların verilməsi və ya hakimiyyətə sahib olmaq qədim dövrdə bir qayda olaraq allahın adı ilə bağlanılır. Ur- Nammu  «ədalətli  qayda-qanun»  yaratdığını  söyləyirdi.  Onun qanunları «qoy güclü dul qadınları və yetim-yesiri incitməsin» ifadəsi  ilə  başlayırdı.  Ur-Nammu  sabit  ölçü  və  çəki  qaydaları müəyyənləşdirdi,       bununla                  bazar qiymətlərinin  kortəbiiliyini aradan götürməyə nail olmaq istədi. Şumer cəmiyyətində artıq mülkü  bərabərsizliyin  geniş   vüsət   alması   müşahidə   olunur. Qanunlarda bunu qabarıq şəkildə göstərən maddə vardır. Maddədə deyilir ki, «Bir şekel (pul vahidi) sahibi bir mina (60 şekel) sahibi tərəfindən       istismar  edilməməlidir».    Göründüyü kimi,    varlı təbəqələr azad icmaçıların əməyindən məcburi istifadə edirmişlər. Ur-Nammu qanunları müxtəlif hüquq normalarını qaydaya salmışdı.     Şumer     cəmiyyətində  cadugərlik      geniş     yayılmışdı. Cadugərliyin  qarşısını  almaq  üçün  qanunlarda  xüsusi  maddə nəzərdə tutulmuşdu. Maddəyə görə, cadugərlikdə təqsirlənən şəxs öz       günahsızlığını  sübut     etmədi     idi.    Onun günahsız         olub- olmamağını  ordaliya  vasitəsilə  yoxlayırdılar.  Ordaliya  -  su  ilə sınama  hüquq  forması  idi.  Müqəssiri  suya  atırdılar,  əgər  o salamat qalırdısa, günahsız hesab olunurdu. Ur Şumer cəmiyyətində bir sıra hallarda varlıları da cadugərlikdə təqsirləndirirdilər. Varlıların cadugərliyi sübut olunardısa, onda onun malı ittihamçı şəxsə verilirdi. Əsassız ittihamların qarşısını almaq üçün böhtançılara da su ilə sınama (ordaliya) tətbiq olunurdu. Şumer cəmiyyətində cadugərlik təqib olunurdu.

Maddələrin birində qulların vəziyyətindən bəhs olunurdu. Qullar ağır istismara düçar idilər. Buna görə onlar ağa təsərrüfatından qaçırdılar. Maddə qaçqın qulu ağasına qaytarana mükafat vəd edirdi. Qul-kənizi öldürən onun əvəzini, yaxud qiymətini ödəməli idi. Bəzi maddələr xəsarət üçün cəza nəzərdə tuturdu. Əgər azad adam kiməsə bədən xəsarəti yetirərdisə, ona pul əvəzi verməli idi. Qanunlarda ailə münasibətlərinə toxunan maddələr də vardı. Qadının ərə xəyanəti ölüm ilə cəzalandırılırdı. Ər arvadını boşayarkən, onu müəyyən pul məbləği ilə təmin etməli idi. Sənədləşdirilməmiş nikah qanunsuz hesab edilirdi. Evlənən gənc qızın atasına nikah hədiyyəsi (başlıq) verməli idi. Əgər qızın atası vədinə əməl etməyib onu başqasına versəydi, nikah hədiyyəsi sahibinə ikiqat məbləğdə qaytarılmalı idi.

Qanunlarda torpaq münasibətləri də əks olunmuşdu. Özgə torpağını zəbt edib becərmək qadağan edilirdi. Belə hallarda məhsul müsadirə olunur, torpağı özbaşına tutmuş adam isə cərimə edilirdi. İcarədar götürdüyü torpaq sahəsini becərməli və torpaq sahibinə əvvəldən müəyyənləşdirmiş miqdarda  məhsul  verməli idi. Sahə işlənməmiş qalsaydı, icarədar torpaq sahibinin zərərini ödəməli idi.

Erkən Şumer dövlətləri «en» (ağa, dini hakim) adlanan ali kahin tərəfindən idarə olunurdu. En dövlət  və məbəd işlərinə, suvarma kanallarının çəkilməsinə, ölkənin təsərrüfat həyatına, hərbi işlərə rəhbərlik edirdi. İbtidai demokratiya əlamətləri öz varlığını hələ saxlayırdı. Tədricən Şumer dövlətlərində hökmdar hakimiyyəti meydana gəldi. Dövlətin başında «ensi» (tikinti zamanı xalqa rəhbərlik edən kahin), yaxud «luqal» (böyük adam, hökmdar) dayanırdı. Adətən luqal, hökmdar kimi, daha böyük şəhər-dövlətlərinə başçılıq edirdi. Vahid Şumer dövləti mövcud olan zaman luqal ancaq hökmdara, ensi ona tabe olan canişinə, yaxud ali kahinə şamil edilirdi. Erkən sülalələr dövründə ağsaqqallar şurası və xalq yığıncağı öz mövqeyini saxlayırdı. Mülki bərabərsizliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq xalq yığıncağı dövlət idarə orqanı kimi öz əhəmiyyətini itirdi. Tədricən hökmdar hakimiyyəti iqtisadi, siyasi və hərbi cəhətdən möhkəmləndi. Bunun da nəticəsində ağsaqqallar şurasının idarə orqanı kimi əhəmiyyəti azaldı. Erkən sülalələr dövründə müstəbid monarxiya hakimiyyət forması meydana gəldi, hökmdar qeyri-məhdud hakimiyyətə malik oldu. Hökmdar hakimiyyətinin güclənməsi ilə yanaşı onun dayağı olan ordu da meydana gəldi. Erkən sülalələr dövrünün sonunda artıq daimi ordu yaranmışdı.

Erkən Şumer dövlətləri  şəhər və  onun ətrafındakı kəndlərdən ibarət olmuşdu. Şumer şəhər-dövlətlərində istehsal, ərzaq və əmtəə mübadiləsi aşağı səviyyədə inkişaf tapmışdı. Şəhər-dövlətləri arasında geniş iqtisadi əlaqələr mövcud deyildi. Bunların nəticəsində sinfi ziddiyyətlər kəskin şəkil almışdı. Qulların sayı az idi. Erkən sülalələr dövrünün sonunda İkiçayarasında siyasi hegemonluq uğrunda mübarizə başlandı. Hökmdar hakimiyyətinin rolu artdı. Bütün Şumeri siyasi və iqtisadi cəhətdən birləşdirmək meyli gücləndi.

Erkən sülalələr dövründə və sonralar ölkənin iqtisadi əsasını əkinçilik təşkil edirdi. Əkinçilik təsərrüfatı süni suvarmaya əsaslanırdı. Süni suvarma sisteminin inkişaf etdirilməsi e.ə. III minillikdə Şumer və Akkad hökmdarlarının başlıca vəzifəsi olmuşdur. Suvarma kanallarının çəkilməsində iştirak ictimai vəzifə idi və bunu bütün icma üzvləri həyata keçirirdi. İkiçayarasında sənətkarlıq, daxili və xarici ticarət inkişaf etmişdi. Şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilirdi.

Mülki bərabərsizliyin və sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində quldarlıq münasibətləri inkişaf edirdi. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında bu daha da gücləndi. Qul əməyi məbəd, hökmdar (dövlət) və xüsusi təsərrüfatlarda tətbiq olunurdu. Qulların mal-qara kimi baş-baş sayırdılar. Əsir qullar «yad ölkəli», yaxud «saq» («baş» deməkdir), xüsusi qullar «urdu», yaxud «ere» adlandırılırdı. Qul sahibkarın xüsusi mülkiyyəti hesab olunurdu.

III Ur sülaləsi dövründə xırda istehsalçılar arasında müflisləşmə genişləndi. Yoxsullar öz övladlarını köləliyə satmağa məcbur olurdular. Bunun nəticəsində borc köləliyi meydana gəldi. Artıq yerli əhali kölə halına salınırdı. Şulginin hakimiyyəti illərindəki məhkəmə sənədindən görünür ki, bir sıra hallarda qullar öz köləlik mənşəyini danırdılar. Sənədlərdə Ahuma adlı bir qulun məhkəmə məsələsi təsvir olunur: ağası vəfat etdikdən sonra əmlak bölgüsü zamanı Ahuma elan edir ki, «Mən qul deyiləm». Məhkəmə şahidlər vasitəsilə onun qul olduğunu təsdiq edir. Lakin bir müddət keçəndən sonra Ahuma yenidən elan edir: «Mən qul deyiləm». Məhkəmə əvvəlki hökmü qüvvədə saxlayır. Maraqlıdır ki, Ahumanın qardaşı məhkəmədə istintaqa cəlb olunmuş şahid sifəti ilə çıxış edirdi, deməli, onun qardaşı azad adam olmuşdu. Yəqin ki, Ahuma ailə tərəfindən vaxtilə köləliyə satılmışdı. Sənədlərdən görünür ki, qul ilə ağa arasında mübahisə 15 il davam etmişdi. 300 il sonra Hammurapi qanunları (282) belə hallarda ağır cəza tətbiq edirdi: öz ağasından imtina edən qulun qulağı kəsilirdi. Şu-Suenin hakimiyyəti dövrünə aid sənəddə Pana adlı qadının məsələsi əks olunmuşdu. Papa elan edir ki, «nə o, nə də onun qızı kölə deyillər». Məhkəmə müəyyənləşdirir ki, Pana və onun qızı ərinin cinayətinə görə köləliyə verilmişlər.

III Ur sülaləsi dövründə azad adamların müflisləşməsi nəticəsində köləliyə düşməsi prosesi güclənmişdi. Bu zaman qulların sayı çox olduğundan, bir qulun qiyməti 9-10 şekel idi. Hər bir azad icmaçı, sənətkar ailəsində bir neçə qul vardı. Adətən fərdi təsərrüfatda işləyən qullara ailə və əmlak saxlamağa icazə verilirdi. Onlar müəyyən ödəmə verib azadlığa çıxa bilərdilər. Qul ağasından məhkəməyə şikayət edə bilərdi. Qulu bəzən şahid sifəti ilə dəvət edirdilər. Qullar alınıb-satılırdı. Ailə icmaçılarının müflisləşməsi övladların köləliyə satılmasına şərait yaradırdı.

Məbəd və hökmdar təsərrüfatında işləyən qulların vəziyyəti ağır  idi.  Hökmdar  (dövlət)  təsərrüfatında  işləyən  kişi  qullar «quruş», qadın qullar «nqeme» adlanırdı. Dövlət təsərrüfatında işləyən qullar xüsusi düşərgədə yaşayır, gündəlik azuqə alırdılar. Kişi qullarla 1.5 litr, qadın qullara 0,75 litr gündəlik arpa payı, 3-4 litr bir aylıq bitki (küncüt) yağı və günə 1.5 kq hesabından birillik un verilirdi. Quruşlar istehsal alətlərinə malik deyildilər, qeyri- iqtisadi istismara düçar olmuşdular. Fərdi və dövlət qulları istismar olunan sinfə mənsub idilər.

İkiçayarasında icma idarəsi öz varlığını saxlayırdı. İcmalar suvarma kanallarının çəkilməsi və təmiz saxlanılmasında yaxından iştirak edirdilər. İcma üzvlərinin müflisləşməsi icbari əmək prosesinə cəlb olunmuş adamlarının sayını artırırdı. İcmanın torpaq ehtiyatı vardı. Bu torpaq icma mülkiyyəti hesab olunurdu. Daha geniş torpaq sahələri dövlət təsərrüfatına mənsub idi. III Ur sülaləsi dövründə dövlət torpaq mülkiyyəti əvvəlki dövrə nisbətən daha çox sahələri əhatə edirdi. Məbəd təsərrüfatı da tədricən möhkəmlənməyə başlamışdı. Təsərrüfat həyatında kahinlərin mövqeyi güclənmişdi. Kahin təbəqəsi dövlətin dayağı idi. Onlar dövlət idarələrində, icma təşkilatlarında xidmət edirdilər. Məhkəmə işlərinə baxılması kahinlərin iştirakı ilə keçirilirdi.

Şumer və Akkad şəhər-dövlətləri, eləcə də bütövlükdə Babilistan mədəniyyəti «tunc əsri mədəniyyətinin» tipik nümunəsi hesab edilir. Mesopotamiya ərazisində elm çox tez meydana çıxmışdı. Tapılmış yüzlərlə riyaziyyat mətnləri ən qədim Babilistan padşahlığı dövrünə aiddir. Burada vurma cədvəli, kəmiyyət, kvadrat, say, xüsusilə məsələlər və onların həlli yazılmış yazılar müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qədim Babil astronomları səma cisimlərini sistemli şəkildə müşahidə edirdilər. Makedoniyalı İsgəndərin dövründən 2250 il qabaq ayın tutulması cədvəlini yaratmışdılar. E.ə. II minilliyin başlanğıcında Ay-Günəş təqvimi yaradılmışdır. Hammurapinin əlavə ay haqqında verdiyi fərman bizə gəlib çatmışdır. Tapılmış tibbi mətnlər təbabətin müalicə magiyasından ayrıldığını göstərir.

Elmlə əlaqədar təfəkkür vərdişləri də meydana gəlir. Lakin hər halda fəlsəfə sistemli şəkildə Babilistanda yarana bilməmişdir. Daha dəqiq desək, onlar geniş şəkildə qəbul olunmuş fəlsəfə yarada bilməmişlər. Onların heç vaxt ağlına da gəlməzdi ki, şeylərin həqiqi təbiəti, yaxud da onların şeylər haqqında təsəvvürləri şübhə doğura bilər. Onlarda fəlsəfənin qnoseologiya (idrak nəzəriyyəsi) sahəsi demək olar ki, olmamışdır. Bununla yanaşı, Şumerlər təbiət haqqında, dünyanın yaradılması qanunları haqqında fərziyyələr irəli sürürdülər. Artıq e.ə. III minillikdə Şumerdə elə mütəfəkkirlər və pedaqoqlar meydana gəlmişdi ki, bəşəri sualları irəli sürür və ona cavablar axtarıb tapmağa çalışırdılar. Onlar özlərinin kosmologiya və teologiyasını yaratmışdır. Həmin mütəfəkkirlərin yaratdığı baxışlar sistemi o qədər inandırıcı olmuşdur ki, Yaxın Şərqin əksər ölkələri həmin sistemi etirazsız qəbul etmişlər.

Qədim Şumer ədəbiyyatında şumer kosmologiya və teologiyasının sistemli fəlsəfi şərhini axtarmaq mənasızdır. Çünki Şumer mütəfəkkirləri idrakın əvəzedilməz silahı olan müəyyənetmə və ümumiləşdirmə kimi elmi metodlarına yiyələnməmişdilər. Gündəlik həyatın bu asılılıq haqqında minlərlə nümunə verməsinə baxmayaraq, Şumer mütəfəkkirləri həmin nümunələrdən hər şeyi ümumi və hərtərəfli əhatə edən qanunu çıxara bilməmişdilər. Qədim Şumer fəlsəfəsi, teologiya və kosmologiyası haqqında məlumatın ayrı-ayrı ədəbi əsərlərdən, miflərdən, epik əsatir və himnlərdən toplanması heç də təəccüb doğurmur. Şumerlərin fəlsəfi və teoloji nəzəriyyələrinin, habelə dünya haqqında təsəvvürlərinin ilkin və əsas ünsürləri torpaq və səma (yer və göy) idi. Onlar kainatı «an-ki»-»yer-göy» adlandırırdılar.

Şumerlərə görə yer yastı disk, göy isə boş məkan olub aşağıdan və yuxarıdan möhkəm səthə söykənmişdir. Onlar bu səthin hansı materialdan hazırlandığını bilmirdilər. Yerlə göy arasında üçüncü element — «külək» — hava, «ruh» yerləşirdi. Bu, bizim anlayışla atmosferə uyğun gəlirdi. Günəş, ay, planetlər və ulduzlar atmosferin yarandığı şeydən yaranmışdır və fərqi ondadır ki, işıq sala bilirlər. «Göy-Yer» aşağıdan, yuxarıdan, hər iki tərəfdən ucsuz-bucaqsız okeanlarla əhatə olunmuşdur.

Şumer mütəfəkkirləri özlərinin kosmoqoniyasını bu əsas təsəvvürlərlə qururdular. Onların fikrincə, birinci okean olmuşdur. Okean «birinci hərəkətverici» olmuşdur. Lakin onlar okeanın zamanda və məkanda mövcudluğunu fikirləşmirdilər. Sonra atmosfer yaranır, atmosferdən isə işıq verən cisimlər — günəş, ay, planet və ulduzlar yaranır. Göyün yerdən ayrılmasından sonra bitkilər, heyvanlar və nəhayət, insan meydana gəlmişdir. Kainatı kim yaratmışdır və onu gündən-günə, ildən-ilə hərəkət etməyə kim məcbur edir? Şumer teoloqları allahlar panteonunda hər bir allahın öz iş-gücü və funksiyası olduğuna inanırdılar. Allahlar birlikdə Kainatı da hərəkətə gətirirdilər. Şumer filosoflarına görə allahlar öz niyyətlərini sözlə ifadə edən kimi həmin iş baş verirdi. Yəni onlar sözün yaradıcı qüdrətinə inanırdılar. Təsadüfi deyildir ki, allah sözünün həllediciliyi Şərqdə qəbul edilmiş, sonrakı dinlərdə əsas yeri tutmuşdur. Şumerlərin fikrincə, insanın taleyinə həyatını yaşamaq və ölmək düşür. Tanrıların taleyi isə başqadır.

«İnsan ayran kimidir, tanrılarsa yağ kimi, Adam saman kimidir, tanrılar buğda kimi».

Şumer filosoflarının fikrincə, insan həyatı əbədi ola bilməz.

Əcəl hamının qapısını döyməlidir. İnsan ölümə məhkumdur.

Qədim şumer şair-mütəfəkkiri fikirlərini sual-cavab şəklində

belə qururdular:

Qəzəbli, qəddar əcəl adama verməz aman,

Əbədimi tikirik evləri tikən zaman? Əbədilikmi vurur məgər möhür vuranlar? Əbədimi ayrılır qardaşlar qardaşından?

Əbədidirmi məgər nifrət hissi insanda? Əbədi axır məgər çaylar suda daşanda? Mütləqdirmi cücünün cırcırama olmağı? Ayna əvəz edərmi əbədilik günəşi?

Dünya bina olanda belə şey görünməmiş. Ölüyə bənzəmirmi, söylə əsir olanlar.

Ölümün sifətini məgər göstərmir onlar? Hökm edən insandırmı?

Böyük Enlil onlara xeyir-dua verəndə

Bəs niyə toplaşırlar bir yerdə Annunaklar, Maraet, ulu tanrılar? Talelər yaradanı Məgər sorğu-suala tutmurmu taleləri?

Onlar təyin eyləmiş ölümü və həyatı, Ölüm saatınısa söyləmişlər qəti.

Beləcə buyurmuşlar: «Qoy yaşayan yaşasın».

Şumer  allahları  da  insanlara  bənzəyir,  onlar  bir-birindən küsür, barışır, bir-biri ilə dalaşır. Bir sözlə, insanlara xas olan

bütün keyfiyyətlər allahlara da aid edilir. Əslində yunanların allahları adlarını dəyişmiş və nisbətən təkmilləşdirilmiş Şumer allahlarıdır. Şumerdə baş allah və ikinci dərəcəli allahlar var idi. Yüzlərlə allahların içərisində ən başlıcası səma allahı An, hava allahı Enlil, su allahı Enki və böyük allah-ana Ninhursaq idi. Həmin dörd allah allahlara başçılıq edir və çox vaxt bir yerdə fəaliyyət göstərirdilər. Onlar yığıncaqlarda və məclislərdə yuxarı başda əyləşirdilər.

Şumer mütəfəkkirləri dəqiq ifadə olunmuş fəlsəfi təlim yaratmamışlar. Bu, onların əxlaqi prinsiplərinə, öyüd-nəsihətlərinə də aiddir. Onlarda xüsusi etik normalar məcmuəsi olmadığından etika haqqında fikirləri ancaq ayrı-ayrı əsərlərdən toplamaq mümkündür.

Şumer filosofunu heç vaxt mürəkkəb bir problem olan iradə azadlığı problemi qətiyyən maraqlandırmırdı. Onlara görə, allahlar insanları öz kefləri xətrinə yaratmışdılar. Odur ki, insanlar ölümə məhkum, allahlar isə əbədidir. Onlara görə, yüksək əxlaqi keyfiyyətlər insanlara allahlar tərəfindən bəxş edilmişdir. Doğrudur, şumerlər həqiqəti və xeyirxahlığı, qanun-qaydanı, ədaləti və azadlığı, mərhəməti və s. yüksək qiymətləndirmişlər. Təbiidir ki, onlar şər və bəd əməlləri, özbaşınalığı, yalanı, haqsızlığı, pozğunluğu, amansızlığı rədd etmişlər. Qədim şumer filosoflarının fikrincə, böyük allahlar öz təbiətinə  görə xeyirxahdır. Bununla yanaşı, onlar belə hesab edirlər ki, bəşər sivilizasiyasını yaradan allahlar şəri, yalanı, zorakılığı, bir sözlə bütün qüsurları özləri cəmiyyətin həyatına gətirmişlər. “Allahlar nə üçün belə hərəkət edirlər?” sualına onlar cavab tapa bilmirdilər, əslində heç axtarmırdılar. Eyni zamanda şumer mütəfəkkirləri çox vaxt allahları yer üzərində hökmranlıq edən padşahlarla eyniləşdirirdilər. Yəni şahlar necə hər bir adama kömək etmirdilərsə (yaxın adamları istisna olmaqla), allahlar da onlardan kömək diləyən ayrı-ayrı adamlara kömək etmirdilər.  Elə  buna görə də ayrı-ayrı «şəxsi allahlar», «qoruyucu mələklər» ideyası meydana çıxırdı. Şumerlərə görə, insanlar allahlara xidmət etmək üçün gildən yaradılmışlar.

Qədim İkiçayarası mədəniyyəti Cənubi İkiçayarasının əkinçi tayfalarının və şumerlərin nailiyyətləri əsasında yaranmışdır. Bu mədəniyyət müstəqil inkişaf yolu keçmiş, Yaxın Şərqin bir çox xalqlarının mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdi. İkiçayarası xalqlarının memarlıq, incəsənət, ədəbiyyat, yazı, elmi biliklər sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlər Qədim Şərqin bir sıra ölkələrinin mədəni həyatında öz əksini tapmışdı.

Qədim             cəmiyyətlərin  ideologiyasının        əsasını  dini təsəvvürlər təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin totemizm, animizm və fetişizm növləri hələ erkən əkinçi tayfalarının həyatında mühüm yer tuturdu. Yer və göy təbii hadisələri, insan taleyi və güzəranı qeyri-təbii qüvvələrin əməlləri ilə bağlanılırdı. Tədricən belə təbii qüvvələrə adlar verilmiş, bu və ya digər təbii hadisəni onların adı ilə  bağlamışdılar.  İkiçayarasının  erkən  əkinçi  icmaları  ayrı- ayrılıqda bu və ya digər allaha sitayiş edirdilər. Bu icmaların dini təsəvvürlərini bərəkət və məhsuldarlıq bildirən ilahə təşkil edirdi. Erkən   dövrdə   allah   və   ilahələr   heyvan   görkəmində   təsvir olunurdular. Təbiət qüvvələri ilahiləşdirilirdi. Hər bir icma özünün himayəçi allahına sitayiş edirdi. Erkən əkinçilərin etiqadı üçün politeizm,  yəni  çoxallahlılıq  səciyyəvi  idi.  Bu  hal  ilkin  sinifli cəmiyyətdə   öz   varlığını   saxlayırdı   və   İkiçayarasında   vahid dövlətin     meydana                  gəlməsi                nəticəsində     dini           ibadətlərin birləşdirilməsi  zərurətini  ortaya  atmışdı.  İkiçayarasında  bütün allahları və ibadətləri birləşdirən ümum Şumer panteonu yaradıldı. Şumer  əsatirləri  İkiçayarasının  dini  və  allahları  barədə məlumat saxlamışdır. Qaynaqlarda e.ə. III minillik üçün bir neçə yüz allahın adı çəkilir. Şumerlərin təsəvvürünə görə, ilk əvvəl bütün  dünya  başdan-başa  suya  qərq  olmuşdu.  Okean  suyunun dərinliyində      bütün  varlığın    «böyük             anası»   ilahə     Nammu yaşayırmış.  Nammunun bətnindən  yarımkürə  şəkilli dağ qalxıbmış. Dağın başında «böyük ata» allah An, dənizdə yastıvarı lövhə üzərində ilahə Ki yaşayırmış. Hər iki ilahi qüvvə bir-birinə bitişik imiş. Bu iki allahın nikahından allah Enlil (Ellil) dünyaya gəlmişdi. Onun ardınca bu cüt allah xeyli uşaq törətmişdi. Onların içərisində   yalnız   yeddi   allah   öz   qüdrəti   və   müdrikliyi   ilə fərqlənirmiş.  Bunlar  allahların  şurasını  təşkil  etməklə  bütün dünyanı  idarə  edirmişlər.  Enlil  allahların  başçısı  və  ağsaqqalı hesab edilirdi. O, allahlar şurasının üzvləri Nuskunu və Enkini özünə ən yaxın köməkçi təyin etmişdi. Nusku odu və qızmar istini təmsil edirdi. Enki su və müdriklik allahı hesab olunurdu. Səma allahı An, habelə Enlil və Enki şumer panteonunda allahların ali üçlüyünü təşkil edirdilər. Onların xidmətində kiçik allahlar dayanırdılar. Bunlar Anennak və İqiqi adlanırdılar. «Anunnak» Anu allahının adından əmələ gəlmişdir. Anunnaklar Anunun törəməsi kimi yer üzünün ruhları olmaqla allahların tapşırıqlarını yerinə yetirirmişlər.  İqiqilər göy üzünün ruhları  idilər  və eyni vəzifəni icra edirdilər.

Şumer panteonunda hava allahı Enlil mühüm yer tuturdu. O, allahların atası, göy və yerin hökmdarı, bütün dünyanın hökmdarı adlandırılırdı. Göyün yerdən ayrılması onun əməli kimi qələmə verilirdi. Əsatir bu əməli belə şərh etmişdi: «Allahlar ailəsi getdikcə çoxalırdı. Bir nəslin ardınca o birisi gəlirdi. Allah və ilahələr böyüyür, nikah bağlayır, uşaq doğurdular. Onlar göyün atası Anın və Yerin anası Kinin darısqal ağuşunda sıxılırdılar və sərbəstliyə can atırdılar. Onlar böyük qardaşları Enlildən kömək diləyirdilər. Enlil günlə yox, saatla böyüyür, daha da zorbalaşır və ipə-sapa yatmırdı. Enlil böyük bir əməli həyata keçirməyə cəsarət etdi. O, mis bıçaqla göy qübbəsinin qırağını kəsdi. Səma allahı An zarıya-zarıya yer ilahəsi, arvadı Kidən qopdu. Dünyəvi  böyük yastı lövhə onun qıraqlarını əhatə edən ibtidai okeanın səthində qaldı, dünyanın əzəmətli yarımkürə örtüyü havada asılı qaldı». İbtidai təfəkkür dünyanın əmələ gəlməsini qeyri-təbii qüvvələrin əməli ilə bağlayırdı.

Eyni zamanda şumerlər insan cəmiyyətində mövcud olan nikahı, doğum-görümü və həyat tərzini allahlara  da  şamil edirdilər.

Ninhursaq (yaxud Ninmah, Nintu) Şumer panteonuna yer səthi, məhəbbət və məhsuldarlıq ilahəsi kimi daxil olmuşdu. Nanna (yaxud Nannar) ay allahı, Utu — günəş allahı, İnanna — məhsuldarlıq və məhəbbət ilahəsi, onun əri Dumuzi (Tövratda Tammuz) çoban allahı, Nerqal  — yeraltı dünyanın allahı, onun arvadı Ereşkiqal — yeraltı dünyanın ilahə hökmdarı, Ninurta  - cənub  küləyi  və  müharibə  allahı,  Martu  -  köçərilər  allahı  və sairələrin adları şumer əsatirlərində çəkilmişdir. Bunlar ümum şumer allahları cərgəsinə daxil idilər. Bundan başqa şumer şəhərlərinin ayrıca himayəçi allah və ilahələri vardı. Laqaş şəhərinin himayəçi ilahəsi Ninqirsu olmuşdu. Enlil, arvadı Ninlil və oğlu Ninurta Nippur şəhərinin havadarları hesab olunurdular.

Şumerlər yeraltı, axirət dünyası haqqında təsəvvürlər yaratmışdılar. O «geniş ölkə», yaxud «geriyə yol olmayan ölkə» adlanırdı. Şumerlərə görə, axirət dünyası zülmət idi, orada insan bədəni torpağa dönür, onun başını qurd-böcək çeynəyir, o, daima susuz və yeməksiz qalır. Bunlar olmasın deyə qurban kəsilməli idi. Buranın hökmdarı ilahə Ereşkiqal idi, onun əri isə müharibə allahı Nerqal idi. Müxtəlif ruhlar, o cümlədən taun allahı İrra öz növbəsində onlara xidmət edirdilər.

Akkadlar, amorilər, aramilər, haldeylər və başqa qədim xalqlar şumer dininin bir çox əlamətlərini mənimsəmişdilər. Adətən, sami tayfaları himayəçi allahı Bel, «ağa» adlandırırdılar. İcmanın ilahəsi isə İştar adını daşıyırdı. Şumer və Akkad allah anlayışları qovuşan zaman, akkadlar Enlilə Bel deyirdilər, sonralar bu adı Babil allahı Marduka şamil etmişdilər. Tədricən şumer ilahə adları An akkadlıların Anu, Nammu-Tiamat, Ki-Kinqu, Enki-Ea, Utu-Şamaş, Nannar-Sin, İşkur-Adad, İnanna-İştar, İrra- Namtar, Neunuqal-Nerqal ilə əvəz edilmişdi. Tədricən Babil panteonunda ali allah yerini Marduk, Assur panteonunda isə Aşşur tutmuşdu.

İkiçayarası əhalisi qədim totem təsəvvürlərini, yəni heyvanlara sitayişi saxlamışdı. Allahları da müxtəlif heyvan görkəmində təsvir edirdilər. Allah Ea bəzən balıq quyruqlu, yaxud tısbağa şəklində təsvir olunurdu. Marduk əfsanəvi əjdaha, qrifon, təbabət ilahəsi Qula — it, himayəçi xeyirxah ruhlardan Şedu və Lamassu qanadlı öküz, yaxud insan başlı şir kimi təsəvvür olunurdu. Misirdə olduğu kimi, şumer allahları da ibadətləri ilə bağlı olan heyvanların üstündə təsvir edilirdilər.

Qədim İkiçayarası xalqları qədim ovsun formalarını saxlamışdılar. Guya ovsun vasitəsilə adamı xəstəlikdən, bədbəxtlikdən xilas etmək olarmış. Müxtəlif falabaxma növləri mövcud idi. Heyvan içalatı, xüsusilə ciyərlə fal açırdılar. Müasir falabaxanlar da bəzən uyğun üsullara əl atırlar.

Qədim İkiçayarasının mühüm dini mərkəzləri məbədlər idi. Məbədin xeyli xidmətçisi, qul və azad icmalardan ibarət işçi qüvvəsi, kahin və kahinəsi vardı. Məbədlər böyük torpaq sahələrinə malik idilər. Burada sənətkarlıq emalatxanaları işləyirdi. Məbəd iqtisadi cəhətdən qüdrətli təşkilat idi. Məbəd müstəqil qaydada ticarət və sələmçilikdə məşğul olurdu. İkiçayarası məbəd təsərrüfatı hökmdarın qayğısı sayəsində əhalinin nəzir-qurbanı hesabına əlavə qazanca sahib olurdu. Eyni zamanda məbəd təhsil mərkəzi olmaqla elmi  biliklərin yayılmasına imkan yaradırdı. Məbədlər müxtəlif bayram şənlikləri təşkil edirdi. Burada yeni il bayramı xüsusi təntənə ilə keçirilirdi. Yeni il əkin işlərinin başlanması dövrünə, bahar aylarına düşürdü. Müasir bahar bayramları qədim əkinçilərin yazda keçirdikləri yeni il şənlikləri ilə tarixi köklərlə bağlıdır. Bayram ziyafəti allah Marduka həsr edilirdi. Adətə uyğun olaraq bayram şənliyi hökmdarın və kahinənin nikahı ilə başa çatırdı. Yay və qış gündönümü zamanı (22 iyun və 22 dekabr) ölən və dirilən allah Dumuzinin şərəfinə də bayram ziyafəti keçirilirdi.

İkiçayarası əfsanələri şifahi xalq yaradıcılığı məhsulu olmaqla şumerlər və akkadlar tərəfindən yazıya köçürülmüşdür. Şumer və Akkad əsatirlərində dünyanın və insanın yaranması əfsanəsi, bununla əlaqədar allahların əməlləri əks olunmuşdur.

Əfsanələrdən biri dünyanın yaradılmasını ali allah Enlilin əməli kimi şərh etmişdir. Guya o, biri-birinə bitişik yaşayan ər- arvad An və Ki allahlarını ayırmış, bununla da Göyü və Yeri yaratmışdır. Sonra o, Nippur şəhərini inşa etmiş və allahları orada məskunlaşdırmışdı. Müdrik Enki torpaqları suvarmış, hər yerdə ot və ağaclar göyərmişdi. Lakin dünyada nə heyvan, nə də insan varmış. Allahlar yoxsul həyat sürürmüşlər, çörəyin dadını belə bilmirmişlər. Belə halda allahlar ilahi Laharı və Aşnanı gildən yoğurub yaradırlar. Lahar qoyun-quzu saxlayırmış, Aşnan isə taxıl becərərmiş. Enki Aşnan üçün toxa icad etmiş, o da yeri şumlayıb, arpa və buğda əkərmiş. Sonra isə Enki xış düzəltmişdi. Aşnan ilk məhsuldan allahlar üçün kökələr bişirirmiş. Lahar isə allahları süd, ət və yunla təmin edirmiş. Lakin buna baxmayaraq göydə və yer altında allahların sayı getdikcə artırmış, ərzaq isə çatışmırmış. Allahlar nə süddən, nə də çörəkdən doyunca yeyə bilmirmişlər. Allahlar müdrik Enkiyə müraciət edirlər ki, vəziyyətdən çıxmaq üçün tədbir görsün. İlahə Nammu ona deyir: «Allahlardan zəif və onlar üçün səbirlə işləyən insanları yarat!». Enki ulu ana Nammunun çağırışına qulaq asıb işə başlayır. Enki böyük ana Ninhursaqdan xahiş edir ki, dulusçular gil hazırladıqca, o yaradacağı məxluqa allahın görkəmini versin. Gil hazır olduqdan sonra Ninmah birinci insanı yoğurdu, alınmadı, ikincisini yapdı, bu da alınmadı. Bunlar ilk sonsuz kişi və qadın imişlər. Belə halda Enki özü gildən allahlara oxşar güclü və ağıllı kişi və qadın yaratdı. Lakin onlara əbədi həyat vermədi. İnsanlar qurban kəsməklə allahları yeməklə təmin etməli və daim onların itaətində durmalı idilər. İnsanların müstəqil hərəkətini, arzularını  və etirazını allahlar ram edirdilər.

Əfsanə sinfi cəmiyyətdə formalaşmışdı. İnsan cəmiyyətinə xas olan qaydalar əsatirlərdə də əks olunurdu.

Babil rəvayətinə görə, dünyanı və insanları allah Marduk xəlq etmişdir. Sonsuz Kainat okeanında bədheybət əjdahalara qarşı mübarizədə, guya allahlar aciz imişlər. Onlara bədheybət dəniz ilahəsi Tiamat başçılıq edirmiş. Allahların heç biri cürət edib Tiamata qarşı çıxa bilmirdi. Tiamat isə allahların qurduğu qanun-qaydaları məhv edir, dünyada qarmaqarışıqlıq yaradırdı. Kiçik allah cərgəsində olan Marduk Tiamata qarşı çıxmağa razılıq verdi. Əvəzində allahlar ona ali hakimiyyət vəd edirlər. Marduk Tiamata qalib gəlir. Onu parçalayır, bir hissəsindən göyü, digər hissəsindən yeri yaradır, planet və ulduzları yerbəyer edir, Sin («Ay») və Şamaş («Şəms, Günəş») arasında gecə və gündüzü bölüşdürür. O, sonra yer üzündə bitki və heyvanları yayır. Tiamatın sərkərdəsi (digər rəvayətə görə əri) Kinqunu öldürüb, onun qanını gilə qatır, bundan insan düzəldir, lakin onların həyat müddətini məhdudlaşdırır.

Dünyanın və insanların yaranma əfsanəsi, demək olar ki, cüzi dəyişikliklə əvvəl Tövratda, sonra isə Quranda əks olunmuşdur.

Qədim İkiçayarasının ideologiyasında ölən və dirilən təbiətəibadət mühüm yer tuturdu. Təbiətdə mövsümlərin dəyişilməsi dini təsəvvürlər əsasında izah olunurdu. Bu, İnanna (akkadlarda — İştar) və  Dumuzi  əfsanəsində  öz  əksini  tapmışdı.  Əfsanənin  Şumer variantına  görə,  məhəbbət  ilahəsi  İnanna  ilahi  mənşəli  çoban Dumuziyə  ərə  gedir.  Sonra  o,  ölüləri  diriltmək  üçün  axirət dünyasına  yollanır.  Burada  onun  bacısı  Ereşkiqal  hökmranlıq edirmiş.  İnanna  o  dünyaya  yola  düşməzdən  əvvəl  köməkçisi Ninşubura müəyyən göstərişlər verir. O, axirət dünyasının yeddi qapısını keçməli olur. Hər qapı ağzında onun paltarını soyundurur və bəzək əşyalarını əlindən alırdılar. Sonuncu qapıdan o, çılpaq halda yeraltı aləmə qədəm qoyanda Ereşkiqal və anunnaklarla üz- üzə  gəlir.  Onların  dəhşətli  və  zəhmli  baxışı  İnannanı  öldürür. Ninşubur görür ki, üç gün, üç gecə keçdi, lakin İnanna qayıtmadı. İnannanın tapşırığını yadına salır, allahlardan onu diriltmək üçün kömək diləyir. Enlil və Nanna imtina edirlər, yalnnız Enki ona köməklik əlini uzadır. O, vücudlar yaradır, onlara «dirilik yemi» və «dirilik suyu» verib o dünyaya göndərir. Bu vücudlar İnannanı dirildirlər. Lakin axirət dünyasının qayda-qanununa görə, oraya gedən işıqlı dünyaya qayıda bilməzdi, işıqlı dünyaya qayıtmaq istəyən adam özünə əvəz verməli idi. İnanna da bu qaydaya riayət etməli idi. Bu şərtlə İnanna zalım iblislərin müşayiəti ilə işıqlı dünyaya  qayıdır.  Çox  gəzdikdən  sonra  İnanna  Uruk  şəhərinin Kullab  məhəlləsinə  gəlib  çatır.  Bu  şəhərin  hökmdarı  onun  əri Dumuzi imiş. İnanna görür ki, Dumuzi arvadının taleyinə ağlamaq əvəzinə şadlanır, gününü eyş-işrətlə keçirir. İnanna ona öldürücü nəzər  salır  və  ərini  amansız  iblislərə  təhvil  verir.  Dumuzi qorxusundan ağappaq olur, dərdini bacısı Geştinannaya danışır. Geştinanna ona gizlənməyi məsləhət görür. İblislər Geştinannanı tutub, ona əzab-əziyyət verirlər və ondan Dumuzinin yerini xəbər alırlar.  Bacısını  ölümdən  xilas  etmək  üçün  Dumuzi  üzə  çıxır. İblislər onun əl-qolunu bağlayıb, o dünyaya aparmaq istəyirlər. Dumuzi   arvadının                 qardaşı         Utudan    onu          ceyran               görkəminə salmasını xahiş edir. Ceyran görkəminə düşmüş Dumuzi qaçıb bir müddət gizlənə bilir. İblislər onu tapırlar və döyə-döyə öldürürlər. Lakin  bitki  ilahəsi  Geştinanna  qardaşının  daima  o  dünyada yaşamasına razı olmur. İlin yarısını qardaşının yerinə o dünyada yaşayır, Dumuzi isə bir müddət işıqlı dünyaya keçir. Dumuzi yer üzünə çıxanda təbiət canlanırmış, bitki və ağaclar göyərirmiş, isti günlər başlanırmış.

Bu əfsanənin Babil variantı hadisələrin gedişi ilə fərqlənir. Burada Dumuzi İştarın  həm  əri, həm  də qardaşı kimi qələmə verilmişdir.

Dumuzi ov zamanı həlak olur. İştar onu qaytarmaq üçün axirət dünyasına, yəni «gedər-gəlməz» dünyaya düşür. Yeraltı hökmdar qadın Ereşkiqal onun gəlişindən qəzəblənir və keşikçiyə tapşırır ki, yeraltı qanunlar İştara da tətbiq edilsin. İştar axirət dünyasına daxil olur. Ereşkiqal onun üstünə 60  dərd-bəla göndərir. Yer üzündə həyat sönükləşir, laqeydlik yaranır, sevgi- məhəbbət yoxa çıxır, doğum kəsilir, körpə səsi eşidilmir. Allahlar İştarın azad olması üçün tədbir görürlər. Onlar yer üzündə insan nəslinin, heyvan və quşların məhv olacağından qorxurlar. Səma allahları Ereşkiqalın yeraltı padşahlığına qasid göndərirlər. İlahə allahların tələbini yerinə yetirməyə məcbur olur. İştar əlində bir qab dirilik suyu axirət dünyasını tərk edir. O, dirilik suyunu Dumuzinin meyiti üstünə tökür və onu həyata qaytarır. Dumuzin dirilməsi ilə təbiət yenidən canlanır.

Şumer əfsanələrinə görə, allahlar insanların sayının, qüdrətinin, müdrikliyi və fəallığının artmasını görərək qorxuya düşmüş və yer üzündə onların sayını azaltmaq qərarına gəlmişlər. Əfsanəvi rəvayətdə bu haqda deyilir: «Lap çoxdan, yüz illər əvvəl, yer üzündə yekdillik mövcud idi. Nə ilan vardı, nə əqrəb, nə qorxunc şir vardı, nə acgöz qurd, nə tamahkar kaftar vardı, nə də vəhşi it. İnsanlar hamısı bir dildə danışırdı və bir-biri ilə həmrəy yaşayırdılar. Qorxu və paxıllıq yox idi. Heç kəs hakimiyyət və var-dövlət yolunda rəqabət aparmırdı. Böyük Şumer, ilahi qanunlar ölkəsi və qonşu ölkələr “sülh və həmrəylik şəraitində yaşayır, heç bir rəqabət aparmırdılar”. Müdriklik allahı Enki birdən öz uçurum aləmindən baş qaldırdı, adamlara baxdı və gördü ki, onlar xeyli çoxalmışlar, hədsiz güclənmişlər, son dərəcə də məharətli və fəal olmuşlar. Ən müdrik allah dəhşətə gəldi və Enlilə dedi: «Ehtiyatlı ol, qardaşım. Sənə tabe olan insanların sayı çoxalır, onlar qüdrətli bahadırlara çevrilirlər. Onlar fəndgir və fəal olurlar, şəhər və istehkamlar yaradırlar. Qorx ki, onlar bizə tay olmasınlar… Onların sayını azaltmaq lazımdır, onları qorxutmaq lazımdır ki, özlərini allahlara tay saymasınlar… Vəhşi heyvanları yaradaq ki, onlar insanları məhv etsin və sayını azaltsınlar. Yer kürəsinə bürkü və çəyirtkə göndərək ki, aclıq başlansın və adamların sayı azalsın. Zalım İrranı (taun, vəba allahını) onların üstünə qaldıraq, qoy o, insanları 60 dərd-bəla ilə qırsın. Onda adamların sayı azalar və onları barmaqla saymaq mümkün olar. Adamların bir-biri ilə arasını vuraq, qoy qardaş qardaşı, qonşu qonşunu qırsın, qoy tayfa tayfaya, xalq xalqa qarşı dursun. Onda adamların sayı azalar, itaətdə olar və bizim qarşımızda qorxudan əsərlər». Enlil Enkinin məsləhətinə uyğun hərəkət etdi. «Onlar hətta xalqları ayırdılar və hər xalq öz dilində danışmağa başladı». İnsanların sayı azaldıqdan sonra qırğın dayandırıldı.

Əfsanədə insan cəmiyyətində baş verən  hadisələrə, adamların qarşılıqlı münasibətlərində mövcud olan naqis cəhətlərə dini don geyindirilmişdi.

İnsan nəslinin kökünü kəsmək məqsədilə allahların törətdiyi

«Ümumdünya daşqını» əfsanəsi qədim Şumer və Akkad əsatirlərində əks olunmuşdur. Sonrakı dini kitablarda (Tövrat, Quran) da «Ümumdünya daşqını» allahın qəzəbindən doğan əməl kimi şərh edilmişdir. Bu dini müddəa da İkiçayarası əfsanələrinin təsiri altında meydana gəlmişdi.

«Ümumdünya daşqını» əfsanəsi hadisələrin gedişini Anu və Enlil başda olmaqla allahlar şurasının qərarından başlayır. Qeyd edək ki, şumer rəvayətini əks edən kitabə zədələnmişdir, buna görə çatışmayan hissələr Akkad rəvayəti əsasında bərpa olunmuşdur. Allahlar bu qərarı adamlara xəbər verməyəcəklərinə and içirlər. Anu və Enlil qəfildən su selini törətmək niyyətində imişlər. Lakin bəzi allahlar insan nəslini məhv etmək qərarından narazı imişlər. Belə allahlardan biri, yəqin ki, Enki (akkadlarda Ea) bu qərarı gizli surətdə insanlara çatdırmaq niyyətinə düşür. O, allahlardan qorxan və dindar Ziusudra adlı bir hakimin evinə yaxınlaşır və allahların gizli niyyətini evin divarlarına söyləyir. Ziusudra divar arxasında ilahi sözləri eşidir, baş verəcək daşqından agah olur. Əfsanənin Akkad nüsxəsində deyilir ki, Ea Utnapiştimə yox, evin divarlarına müraciət etdi, çünki o, andı pozmaq istəmirdi. O, demişdi: «Ey daxma, qamış divar, eşit və yadda saxla. Qoy Şuruppak sakini Utnapiştim, Ubartutu oğlu gəmi düzəltsin və canını xilas etsin». Ertəsi gün Ziusudra şəhər əhalisini toplayır və böyük bir gəmi düzəltmələrini əmr edir, lakin öz məqsədini adamlara açmır. Gəmi suya salındıqdan sonra, Ziusudra gəmiyə quş və heyvan nümunələrini, öz ailəsini yerləşdirir. Müəyyən edilən gün daşqın başlayır, su uca dağların zirvəsini belə tutur. Yeddi gün, yeddi gecə daşqın tüğyan edir. Tufandan sonra Utnapiştim gəminin qapısını açır və hər yanı suya qərq olmuş görür. Utnapiştim göyərçini havaya buraxır, lakin quş quru yer tapmayıb geri qayıdır. Nəhayət, ancaq qarğa qayıtmır. Gəmi Nisir dağının zirvəsinə yaxınlaşır və oraya yan alır. Ziusudra (yaxud Utnapiştim) qurbangah düzəldib allahların şərəfinə mədh söyləyir. Allahlar qurbangahın ətrafına toplaşırdılar. Enlil təəccüblənir ki, kimlərsə canını daşqından salamat qurtarmışdır. Enki (Ea) onu sakitləşdirib deyir: «İnsanların hamısını qırmaq olmaz. Onların sayını həmişə azaltmaq olar, ən güclü və ən məğrurlarını cəzalandırmaq olar. Onda yerdə qalanlar qorxar və dinmədən bizə xidmət edər». Anu və Enlil daşqından xilas olmuş Ziusudraya və onun arvadına allah həyatı», yəni əbədi həyat bəxş edirlər və ona Dilmun ölkəsində məskən verirlər.

«Ümumdünya daşqını» əfsanəsi müəyyən hadisənin əksi kimi, təbii hadisənin əksi kimi meydana gəlmişdi. Ola bilsin ki, qədim İkiçayarasında Dəclə və Fərat çaylarının aşıb-daşması faciəli daşqına səbəb olmuşdu. Xilas olmuş adamlar bu daşqını allahların əməli ilə bağlamışdılar. İngilis arxeoloqu Leonard Vulli Ur şəhərinin qazıntıları zamanı üst və alt mədəni təbəqə 2.5 m qalınlığında çay daşları və torpaq çöküntüləri etmişdi. Bu lay bəzi düşərgələrdə 3.5 m-ə çatırdı. Qazıntılar aşkar etdi ki, Ubeyd dövründə Cənubi İkiçayarasında böyük insan tələfatı ilə nəticələnən fəlakətli daşqın baş vermişdi. Belə ehtimal edirlər ki, daşqın haqqında əfsanəni ubayidlər yaratmış, onlardan isə şumerlər mənimsəmişlər.

Şumer əsatirləri əsasən sinfi cəmiyyətə xas olan hadisələri əks etmiş, allahların ali hakimiyyət uğrunda mübarizəsini, məhsul bolluğu yaratmaq tədbirlərini, adi həyati məsələlərinə münasibətlərini şərh etmişdir. Allahlar, xüsusilə Enki  və Enlil əfsanələrin qəhrəmanı kimi çıxış edirlər. Onlar həm kainatın və planetin təbii qaydaya salınmasına (dünyanın yaradılması, ulduz və planetlərin düzülməsi və s.), yer üzündə (İkiçayarasında) əmin- amanlığın bərqərar olmasına, insanların məskunlaşdırılmasına, insanlar arasında ilahi qüvvələrə sitayiş və qurbankəsmənin müəyyənləşdirilməsinə, hətta əmək alətlərinin icadına qayğı ilə yanaşırdılar. Allahlar həm də istədikləri vaxt əhalini qırğına verirdilər. Eyni zamanda əfsanələr ilahi qüvvələrin qüdrətini təbliğ edərək, əhalini daima qorxu altında qalmağa, itaətkar olmağa, allahların iradəsini sözsüz yerinə yetirməyə çağırırdılar. Əsatirlər həqiqi həyat hadisələrini dini donda izah edirdilər. Qədim şumerlər dünya və həyat qaydalarını dini boyasız təsəvvür etmirdilər. İkiçayarası əfsanələri Ön Asiya xalqlarının dini təsəvvürlərinə güclü təsir göstərmişdi.

İkiçayarasında meydana gəlmiş ən qədim yazı növü piktoqrafiya (şəkil yazı) olmuşdu. Bu yazı sistemi şəkli və şərti işarələrdən ibarət idi. Şəkil yazı vasitəsilə bütöv fikri ifadə etmək mümkün deyildi, çünki işarələr bu və ya digər əşyanı, heyvanı və insanı təsvir edirdi. Piktoqrafik yazı üsulu dilin qrammatik formalarını bildirmirdi. Piktoqrafiya vasitəsilə sadə əməliyyat tələb edən təsərrüfat sənədləri tərtib olunurdu. Belə sənədlərdə idxal və ixrac olunan malların, davarın və s. hesabı aparılırdı. Daha geniş və mürəkkəb məzmunlu ifadələri şəkli işarələrlə yazmaq mümkün deyildi. Mətn şəkli işarələrə əsasən oxunurdu. Əgər mədaxil hesablanırdısa, onda mətndə əşyanın, rəqəmlərin və anbarın işarələri yazılırdı. Adətən mətnin sonunda təsərrüfata daxil olmuş malların yekun rəqəmi göstərilirdi. «Ulduz», «ev»,

«at», «sünbül» (arpa), «en», «ayaq» və mənaları bunlara oxşar rəsmlər ilə göstərirdilər. «Su» mənası dalğavarı cizgilərlə bildirilirdi. Piktoqrafik yazılar hələ tam oxunulmayıb. Bir çox şəkli işarələrin mənası başa düşülmür. Əsasən rəqəm bildirən şəkli işarələri nisbətən asanlıqla mənalandırmaq mümkün olmuşdur.

Piktoqrafik yazı növü təsərrüfat hesablamaları aparmaq üçün ilk vaxtlar müsbət rol oynayır. Lakin təsərrüfatın getdikcə inkişafı dilin qrammatik və fonetik cəhətlərini əks edən geniş ifadəli yazı növünə tələbatı artırdı. Şumerlər tədricən yeni yazı növü ixtira etdilər. Buna mixi yazılar adı verilmişdi. İraq ərazisində aşkar edilmiş belə mətnləri yerli əhali «mismarı yazılar» adlandırırdı. Bu yazının işarələri mıxvarı, yaxud mismar şəkilli idi. Mismarı oxşar işarələrin biri-birinə calaşdırılması ilə müxtəlif hecalı və fonetik mənalar yaradırdılar. Gil kitabələr üzərində şəkli işarələrin sürətlə yazılması onların görünüşünü dəyişdirdi. Adətən mətn ucu iti qamış və daş qələmlə gil kitabələrə yazılırdı, əslində həkk olunurdu. Həkk olunmanın gedişində şəkli işarələr tədricən pazvarı, mismara oxşar görkəm alırdı. İşarənin əvvəlki şəkli forması itirdi. Nəticədə işarələrin görkəminə görə, mixi, yaxud mismari adlandırılan yeni yazı növü meydana gəlmişdi. E.ə. təqribə III minilliyin ortalarında şumer yazısı artıq mixi (mismarı) yazı sisteminə çevrilmişdi. Bu yazı növünün yaradılması şumerlərin əldə etdiyi böyük nailiyyətlərdən biri hesab edilər bilər.

Mixi (mismarı) yazı növü 600-dən çox işarəyə malik idi. Demək olar ki, işarələrin əksəriyyətinin bir neçə, bəzən ona qədər oxunuşu vardı. Məsələn, «ayaq» mənasını daşıyan işarənin du, qin, qub, qup, ra, tum, yaxud «dağ» mənasını daşıyan işarənin kur, mat, şad, qin, şat, nad, lad, lat kimi hecalı oxunuşları vardı. Eyni bir mixi işarənin çoxmənalı olması uzun müddət və bəzən indi də qədim mətnlərin dəqiq oxunulması işində əngəl törədirdi. Davamı müasir dillərdə təmsil olunmuş və mixi işarələrlə yazılmış qədim yazılar (akkad sami dili, het hind-Avropa dili, qədim fars dili) müəyyən müşküllüyə baxmayaraq oxunuldu və başa düşüldü. Lakin şumer və müasir dillərdə davamı (qohumluğu) olmayan, yaxud müəyyən edilməyən başqa dillərin mixi yazı növü əsasında oxunulub dərk edilməsi bir çox hallarda şərti xüsusiyyət daşıyır. Şumer mətnlərində işlənmiş mixi işarələrin bir çoxu başqa mənada da oxuna bilər. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar qədim mixi yazılı dillərin müasir dillərlə qohumluğunu bildirən yeni mühakimələr ortaya çıxarır.

Tədricən mixi işarələr təkmilləşir, bəzən də sayı azalırdı. Mixi  yazı  növü  akkadlar  və  qonşu  qədim  xalqlar  tərəfindən mənimsənilmişdi. Ön Asiya xalqları bu yazı növünü mümkün dərəcədə öz dillərinin xüsusiyyətlərinə  uyğunlaşdırırdılar. Mixi (mismarı) yazılar üç min il ömür sürmüş, e.ə. I minilliyin sonunda aradan çıxmışdı. Həmin minilliyin əvvəlində İkiçayarasında samidilli arami tayfalarının gətirdiyi arami əlifba yazı növü də tətbiq olunmağa başladı.

İkiçayarası qədim xalqları müxtəlif bədii əsər növləri (janr) yaratmışlar. Şumer ədəbiyyatı e.ə. lll-ll minilliyin əvvəli ərzində çiçəklənmə mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Təxminən 150 (xırda parçalarla birlikdə) şumer ədəbiyyat nümunəsi üzə çıxmışdı. Bunlar yazıya köçürülmüş şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri, xüsusilə əfsanələr, allah və hökmdar şərəfinə deyilmiş himnlər, fəlakətli hadisələr, dəfnlə bağlı ağılar və mərsiyələr, atalar sözü və zərbi-məsəllər, təmsillər, qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət mahnıları və s. olmuşdur. Eyni zamanda şumerlər müxtəlif həyati və məktəb mövzularında bədii əsərlər yaratmışdılar. Şumerlərdən başqa akkadlar da müxtəlif ədəbiyyat nümunələri yaratmış, bir çox şumer ədəbi əsərlərini akkad dilinə tərcümə etmiş, bəzən də şumer mövzularını təkmilləşdirmişdilər. Bədii üslub Akkad hökmdarlarının salnamələrində də öz əksini tapmışdı. İkiçayarasında bədii əsərlərin tərtibatı arami dilində də aparılırdı. Yazılı ədəbiyyatla yanaşı İkiçayarasında şifahi xalq yaradıcılığı da öz varlığını saxlayırdı. Şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin böyük hissəsi yazıya köçürülməmişdi, onlar əzbərləmə yolu ilə ifa olunurdu. Bunların müəyyən qismi ibadət xüsusiyyəti daşıyırdı.

Bir qayda olaraq allahların şərəfinə oxunan, mədh, tərifləmə xüsusiyyəti daşıyan himnlər adətən bayram ziyafətləri zamanı mahnı kimi ifa olunurdu. Allahın əməlləri sadalanır, adları çəkilir və onlardan kömək dilənirdi. Himnlər təkbaşına kahin tərəfindən və ya xorla dindarlar tərəfindən ifa edilirdi. Mətn adətən qabaqcadan öyrənilirdi. Himn xüsusiyyətli mahnılar külliyyatı Nippur dini mərkəzlərində  tərtib olunmuşdu.  Himnlər mirzələr hazırlayan məktəbdə öyrənilirdi. Hökmdarların şərəfinə də himn xüsusiyyətli mahnılar qoşulurdu. Adətən himn ilahiləşdirilmiş hökmdarlara həsr olunurdu.

İkiçayarasında ağı da təmsil olunmuşdu. Bu da şifahi xalq yaradıcılığı əsasında meydana gəlmiş poeziya növü idi. Ağılar müxtəlif səbəblərdən yaradılırdı. Ağıların matəm və dini mərasim formaları vardı. İqtisadi və siyasi fəlakət üz verəndə ağlaşma keçirilirdi. Belə ağlaşmalardan biri Laqaş şəhərinin Luqalzaqqesi tərəfindən dağıdılmasına həsr edilmişdi. Ağı yanan şəhəri, adamların əsarətini, məbədlərin murdarlanmasını təsvir edirdi, şəhəri dağıdanlara lənətlər yağdırırdı. Dini məzmun daşıyan ağılar Ur şəhərinin, Şumer və Akkadın dağıdılması ilə əlaqədar meydana gəlmişdi. Dəfn mərasimi ilə bağlı qoşulmuş ağı mahnısı ata və arvadın ölümünü təsvir edir. Mahnıda atanın ölümündən, oğlunun uzaqlarda bu xəbəri eşidib matəm saxlamasından, arvadının dul qalmasından, övladlarının və gəlinlərinin göz yaşı axıtmasından, ailə üzvlərinin xoşbəxt və sağlam qalmasından bəhs edilir və ailə başçısını öldürən qatilə lənətlər yağdırılır. Digər mahnı arvadın vəfatı, ərinin tək qalması və qəm-qüssə içində mərhum qadının şərəfinə mədhiyyə oxuması («haradasan, səni çağırmaq istəyirəm, haradasan, mənim qiymətli brilyantım, səni çağırmaq istəyirəm» və s.), sağ qalanlara xoş arzular söyləməsi («Qoy sənin ərin sağ- salamat olsun, qoy sənin övladlarının taleyi xoş və firavan olsun, qoy Utu (günəş allahı) axirət dünyasında sənə işıq versin» və s.) barədə ağı mətnindən ibarətdir. İndinin özündə də müasir Şərq xalqlarının dəfn mərasimlərində ağı ifa edilir.

Dastanlar tarixi hadisələri əks etdirirlər. Bu dastanlar Nippur külliyyatında cəmləşdirilmişdi. Doqquz belə dastan məlumdur. Dastanlarda iştirak edən bəzi qəhrəmanlar, məsələn, I Uruk sülaləsinin hökmdarları Enmerkar, Luqalbanda və Gilqameş tarixi şəxsiyyətlər olmuşlar.

«Enmerkar və Aratta hökmdarı» dastanı e.ə. III minilliyin birinci yarısında baş vermiş hadisələrdən danışır. Dastan Enmerkarla Aratta hökmdarı arasında mübahisə şəklində tərtib olunmuşdu. Aratta ölkəsi İkiçayarasının şimal-şərqində Urmiyyə gölünün cənub və cənub-şərq torpaqlarını əhatə edirdi. Dastan Aratta hökmdarının adını çəkmir, lakin onu «en» (kahin-hökmdar) adlandırırdı, ölkəni isə yeddi dağ arxasına yerləşdirirdi. Uruk hökmdarı Enmerkar Arattanı özünə tabe etmək və varidatını əlinə keçirmək  niyyətində  imiş.  Bu  məqsədlə  o,  kömək  üçün  ilahə İnannaya müraciət edir. Enmerkar İnannanın lütfü ilə Aratta adamlarını qızıl, gümüş, lacivərd və s. gətirməyə məcbur etmək istəyirdi. Enmerkarın İnannaya müraciətində deyilir: «Aratta, qoy mənə, Uruka tabe olsun. Aratta adamları qoy mənim üçün öz dağlarından dağ aşı gətirsinlər, qoy mənim üçün böyük ibadətgah tiksinlər, qoy mənim üçün böyük məbəd ucaltsınlar». İnanna Enmerkara Arata hökmdarının yanına qasid göndərməsini məsləhət gördü. Enmerkar Arattaya qasid göndərdi. Qasid «Qara dağı» aşdı, yeddi dağı keçdi və Aratta ölkəsinə daxil oldu. Qasid Ermerkarın tələbini Aratta hökmdarına şifahi yetirdi.

Aratta hökmdarı əvvəl Enmerkarın tələbini qəbul etmədi, özünü İnannanın sevimlisi kimi qələmə verdi və dedi: «Qasid! öz ağana, Kulabın ali kahin-hökmdarına de: — Mən, ali kahin- hökmdar, təmiz əlin (İnannanın) təyin etdiyi adamam. Səma hökmdarının özülü, kainatın hökmdar qadını, bütün qanunlar hakimi müqəddəs İnanna məni pak adət-ənənələr ölkəsi Arattaya həqiqətən gətirdi, dağlarda onun (Arattanın) önündə böyük qapı kimi məni qoydu. Necə ola bilər ki, Aratta Uruka boyun əysin? Aratta Uruka boyun əyməyəcək-de ona». Aratta hökmdarı Enmerkarın tələbini qəti rədd etdi, lakin qasid onu hədələməyə başladı. Qasid dedi ki, Arata hökmdarının Enmerkara itaət edəcəyini İnanna vəd etmişdir. Bunu eşidən Arata hökmdarının ürəyi döyündü, özünü itirdi, cavab axtarmağa başladı. Nəhayət o, cavab verir: «Arattada şır-şır axan sular var… ölkədə qurbankəsmə, dua-nəzir, hörmət-izzət var, beş-on adam deyilik ki. Məgər Uruk dağlara qarşı gedə bilərmi? Sənin ağan silaha sarılmaq istəyir, mən isə tək döyüşə (mübahisəyə) çağırıram».

Aratta hökmdarı münaqişəni sülh yolu ilə həll etməyi təklif etdi, Arattanın heç də gücsüz olmadığını bildirdi. Demək olar ki, tarixdə ilk dəfə münaqişələri dinc yolla həll etmək təklifinə rast gəlirik. Sonra Arata hökmdarı  öz  ölkəsini tərifləyir: «Dağ məharətlə dolu qəhrəmandır. O öz evinə yollanan axşam şəfəqidir, onun üzünə qaranlıq yayılır. O, üzü şölə ilə dolu olan fəzaya qalxan aya bənzəyir. O, dağlara çəpər olan ağaclara (meşəyə) bənzəyir. Pak adət-ənənə ölkəsini lütfkar Laması (Aratta ilahəsi)- Arattanın  tacı,  şəfəqli  səma  tacı  (İnanna)  kimi  Arattaya  yol göstərdi, mən öz əzəmətliyimi həqiqətən dərk etdim».

Aratta hökmdarı, nəhayət,  Arattadan aparılan  malların əvəzinə Enmerkardan taxıl tələb edir. Eyni zamanda Arattanın Uruka itaətkarlığını İnannanın qərarı ilə bağlayır. Mətndə deyilir:

«Taxılı qoy səbətə doldurub, arabaya yükləsin. Bu taxılı dağlara gətirsin, vergi toplayanların yanında yığsın. Taxılı torbalara doldurandan sonra, ulaqlara yük vurandan sonra, Arattanın sarayında taxıl anbarına tökəndən sonra, əgər… İnanna Arattanın varidatını aparsa, onda mən ona baş əyərəm, o isə öz cah-cəlalını mənə göstərər. Mən və mənim şəhərim ona tabe olarıq».

Qasid İkiçayarasına qayıtdı və Uruk hökmdarı Enmerkara Arattanın cavabını söylədi, ölkənin varidatı barədə məlumat verdi.

Enmerkar ikinci dəfə qasidi taxıl yüklənmiş heyvanlarla (və yeni tapşırıqla) Arattaya yola saldı: «Qasid Arattaya yaxınlaşanda, arattalılar heyran-heyran yüklü ulaqları dövrəyə  aldılar». Enmerkar  eyni  zamanda  tələb  etmişdi  ki,  Aratta  hökmdarı

«hakimiyyət  rəmzini»  götürüb  Uruka,  onun  hüzuruna  gəlsin. Lakin Aratta hökmdarı bu tələbə əhəmiyyət vermədi, Enmerkara tapmaca göndərdi və onun Arattaya gəlməsini tələb etdi: «Qasid, ağana, Kulabın ali kahin-hökmdarına de: — «hakimiyyət rəmzi» qoy ağacdan olmasın, ağacın adını da deməsin. Qoy sidr olmasın, sərv olmasın, ağcaqayın olmasın, şümşad olmasın, mis olmasın, qızıl  olmasın,  əqiq  olmasın,  lacivərd  olmasın.  «Hakimiyyət rəmzini» hazırlasın, özü ilə götürsün. Kulabın ali kahin-hökmdarı əqiqi bir ağac kimi, lacivərdi bir ağac kimi əlinə alsın və mənim yanıma  gəlsin-de  ona».  Enmerkar  müdriklik  allahı  Enkinin köməyi  ilə  tapmacanın  yozumunu  tapıb  «hakimiyyət  rəmzini» qasidlə  Arattaya  göndərdi.  Aratta  hökmdarı  yozumun  düzgün olduğunu görüb kədərləndi. Zənn etdi ki, İnanna artıq Arattanı Enmerkarın himayəsinə vermişdir. Lakin taleyini bir də yoxlamaq üçün Enmerkara yeni tapmaca göndərdi. O, bu dəfə nə qara, nə ağ, nə sarı və s. rəngli olmayan it göndərməsini təklif etdi. Enmerkar isə qasidə yeni tapşırıq verib Aratta hökmdarına nə qara, nə ağ, nə sarı  və  s.  rəngli  olmayan  geyim  paltarı  istəyir,  eyni  zamanda Aratta hökmdarını hədələyir: «… şəhər əhalisini vəhşi göyərçinlər kimi  ağacdan  qovaram,  özünü  məhv  edərəm,  (külünü)  yelə sovuraram». Qasid tapşırığı yadda saxlamağa çətinlik çəkir. Onda Enmerkar Arattaya yazılı kitabə göndərir. Qasid özünü Arattaya çatdırır. Hökmdar kitabəni nəzərdən keçirən zaman külək allahı İşkur Aratta üzərinə yağış yağdırır, hər yerdə buğda, noxud və s. göyərməyə başlayır. Arata taxıl anbarlarını doldurur. Eyni zamanda Enmerkara xəbər göndərilir ki, İnanna Arattanı tərk etməmişdir, Arattanı gur sularla doldurmuşdur, arattalılar başqa adamlardan fərqlənirlər, Dumuzi onları başqalarından ayırmışdır, çünki onlar müqəddəs İnannanın sözlərinə riayət edirdilər. İnanna öz lütfünü Arattadan əsirgəmir", Dumuzinin şərəfinə ziyafət düzəldir, arattalı qızla onun nikahını bağlayır. Enmerkar öz növbəsində səbətləri taxıl ilə doldurur, qurbanlıq qoyun, keçi, inək götürüb Arattaya yola düşür. Arattalılar İkiçayarasından gətirilən məhsulla dəyişmək üçün qızıl, gümüş, lacivərdi mübadilə meydanına çıxarırlar. Dastanın sonu zədələndiyindən münasibətlərin tam aqibəti naməlum qalır. Lakin aydın olur ki, Aratta ölkəsi Uruka tabe edilmir.

«Enmerkar və Arata hökmdarı» dastanı Şumerdə aşkar olunmuş ən uzun mətnli əsərdir. Bu, tarixdə məlum olan ilk dastan səpkili əsər nümunəsidir. Dastanda Arattanın şərəfi, paklığı, məharət və müdrikliyi, müstəqilliyini qoruması, dinc yolla öz müstəqilliyini qoruyub saxlamağı müxtəlif bədii boyalarla ifadə olunmuşdu.

Eyni zamanda şumer dastanı qədim Azərbaycanın ərazisində meydana gəlmiş ilk dövlət quruluşu barədə təsəvvür yaratmağa imkan verir.

Aratta ilə əlaqədar mövzular başqa şumer dastanlarında da əks olunmuşdur. Bunlardan birini «Uruk və Aratta» adlandırmaq olar. Dastanda Aratta hökmdarı Enmerkardan onun ali hakimiyyətini tanımasını və ilahə İnannanın isə Arattaya köçürülməsini tələb edir. Enmerkar öz növbəsində Arattanın Uruka tabe olmasını tələb edir və allahların iradəsi ilə İnannanın Urukda qalacağını bildirir. Dastanda Aratta hökmdarı Ensukuşsiranna adını daşıyır, onun köməkçisi «maşmaş» (vəzir?) kahin olmaqla Ur-Girnunna adlandırılmışdır. Aratta hökmdarı şurada Urukla münasibət məsələsini müzakirəyə çıxarır. Vahid bir fikrə gələ bilmirlər. Hökmdar kahin maşmaşı Uruku itaət altına almağa göndərir. Kahin Uruka gəlir, müqəddəs pəyəyə girib inək və keçini dilə tutur ki, onlar ziyafət şərəfinə süd və qaymaq verməsinlər. Uruk viran vəziyyətə düşür. Belə halda Nidaba ilahəsinin iki çobanı maşmaşı tutub öldürür, meyitini çaya atırlar. Aratta hökmdarı əlacsız qalıb Enmerkarın yanına qasid göndərir:

«Ey sən, İnannanın istəklisi, təkcə sən şöhrətə layiqsən… Aşağı torpaqlardan yuxarıya kimi sən yeganə hökmdarsan, mən isə sənin arxanla gedirəm. Ana bətnində belə mən sənə tay deyildim, sən mənim «böyük qardaşımsan». Mən heç bir zaman sənə tay ola bilmərəm». Dastan Arattanın Urukdan asılı  vəziyyətə düşməsindən bəhs edir.

Digər bir dastan «Luqalbanda və Enmerkar» adlanır. Burada Aratta Şumerin müttəfiqi kimi qələmə verilmiş və ora İnannanın məskəni kimi qeyd olunmuşdu. Dastanda Luqabandanın uzaq bir ölkəyə düşməsindən və İmduqud quşunun köməyi ilə Uruka qayıtmasından bəhs olunur. Bu zaman martu (sami) tayfaları İkiçayarasına basqınlar edirdilər, artıq Uruku mühasirəyə almışdılar. Enmerkar Arattaya yardım üçün xəbər göndərmək istəyirdi, orada məskən salmış ilahə İnannanın bu işlərdən xali etmək istəyirdi. Lakin bu tapşırığın öhdəsindən gəlmək iqtidarında olan mahir adam tapılmırdı. Luqalbanda bu tapşırığı öz boynuna götürdü. Enmerkar şərt qoyur ki, Luqalbanda bu yola tək çıxsın. Luqalbanda yeddi dağ silsiləsini keçib Arattaya çatır. İnanna ona qulaq asır və Uruku mühasirədən xilas etmək üçün məsləhətlər verir.

Dastanlardan biri «Luqalbanda və Hurrum» adlandırılmışdır. Dastanda Enmerkarın Arattaya səfərindən bəhs edilir. Ermerkar bu ölkəni işğal etmək məqsədilə ordu toplayır. Orduya səkkiz başçı təyin edir. Başçılardan biri də Luqalbanda idi. Onlar Hurrum dağlarına çatırlar. Burada Luqalbanda xəstələnir. Onu ölmüş bilib, Hurrum dağına qoyurlar. Onun meyitini Uruka Arattadan qayıdanda aparmaq qərarına gəlirlər. Lakin iki gündən sonra Luqalbanda özünə gəlir. O, allahlardan (Utu, İnanna, Sin) kömək diləyir. Ona «həyat yemi» və «həyat suyu» verirlər. Luqalbanda sağalır. O, vəhşi heyvanlar ovlayır və allahlara qurban kəsir. Dastanda Enmerkarın Aratta səfərinin aqibəti naməlum qalır.

Şumer dastanlarında heç bir ölkəyə Aratta qədər diqqət yetirilməmişdir. Şumerlər bu ölkə ilə yaxından təmasda olmuşlar.

Qədim İkiçayarasında hakimiyyət uğrunda baş verən mübarizə həmçinin dastanlarda əks olunmuşdu. Bunlardan biri

«Gilqameş və Aqa» adlanır. Aqa (yaxud Aka) Kiş şəhərinin, Gilqameş isə Uruk şəhərinin hökmdarı idi. Aqa Uruk şəhərini öz itaəti altına almaq üçün Gilqameşə tələb göndərir. Gilqameş şəhər ağsaqqallarının yığıncağını toplayır və məsləhət istəyir. İlk əvvəl şurada Kişə tabe olmaq təklifi irəli sürülür. Gilqameş belə qərardan narazı qalır və Kişin tələbini Uruk şəhər adamlarının yığıncağının (xalq yığıncağında) müzakirəsinə verir. Yığıncaq qərara alır ki, Kişin tələbi rədd edilsin və Aqa ilə döyüşə girsinlər. Gilqameş hamını toxaları atıb, silahlara sarılmağa çağırır. Lakin tezliklə Aqa Uruk şəhərini mühasirəyə alır. Gilqameş Aqanın yanına elçi göndərir. Münaqişə dinc yolla həll edilir.

«Gilqameş haqqından dastan» qədim dövrdə ən geniş oxunan əsərlərdən biri imiş. Bu dastanı, Akkad, hurri və het dillərinə tərcümə etmişdilər. Dastanın qəhrəmanı şumercə Bilqames adlanırdı. Dastan əslində «hər şeyi görmüş» (ovsunçu Sin-lekeunninin rəvayətindən) adı altında cəmləşdirilmişdir. Dastanın ən qədim parçaları Şumer dilində yazılmışdı. Dastanın nisbətən geniş mətni Akkad dilində tərtib olunmuşdu. Dastan Gilqameşi belə hallandırır: «Dünyanın axırına kimi hər şeyi görmüş haqqında, dənizləri görmüş, bütün dağları aşmış haqqında, öz dostu ilə birlikdə düşmənləri fəth etmiş haqqında, müdrikliyə çatmış haqqında, hər şeyi bilən haqqında, gizli (nə varsa) o gördü, sirli (nə varsa) bildi, bizə daşqından əvvəlki günlər barədə xəbər gətirdi, uzaq yola çıxmışdı, lakin yorulub qayıtmışdı».

Dastanda əfsanəvi mövzu azlıq təşkil edir. İnsan taleyi ön plana çəkilir. İnsan və cəmiyyət üçün səciyyəvi olan hadisələr həm bədii, həm də fəlsəfi baxımdan şərh olunmuşdur. Gilqameşin dastanda insan və allah kimi təsvir olunmasına baxmayaraq, əməlləri və fikri-zikri insanlara xas olan əməllərlə bağlıdır. O həm qəddar, həm xeyirxah, həm qəhrəman, həm dost, həm də insan taleyini, onun aqibətini düşünən adam kimi təsvir olunmuşdur. Dastan bir neçə hissəyə bölünür:

1. Gilqameşin Uruk əhalisinə əsir verməsi;
2. Enkidu ilə dostluğu;
3. Onların qəhrəmanlığı;
4. Enkidunun ölümü və Gilqameşin əbədi həyat axtarması.

Gilqameş Uruk şəhərinin qala divarlarını tikdirdikdən sonra özünü sərbəst aparır, şəhər əhalisinə zülm edir, qız və qadınlara sataşır. Uruk sakinləri allahlara şikayət edirlər. Şikayət  sədası allah Anuya çatır. O, ana ilahə Arurunu yer üzərinə göndərir və deyir: «Sən onu yaratmışsan, indi də ona bənzər (qəhrəman) yarat». Aruru gildən vəhşi görkəmli və təbiətli Enkidunu yaradır. Tezliklə Uruka xəbər yayılır ki, yaxınlıqda vahiməli bir əcaib insan peyda olmuşdur. Onu ancaq Gilqameş məğlub edə bilər. Lakin Gilqameş belə ona qarşı çıxmaqdan çəkinir, çünki Enkidu vəhşi təbiətə malik idi. Onun təbiətini dəyişdirmək lazım idi. Məbəd qadınlarından birini Enkidunun yanına göndərirlər. Qadın ona nəvaziş göstərir. Tədricən Enkidunun vəhşi təbiəti dəyişilir, başına ağıl gəlir, gücdən düşür. Qadın məhəbbəti ona şüur gətirir. İnsana çevrilmiş Enkidu Gilqameş ilə döyüşə hazırlaşır.

Enkidu Gilqameşin zülmünə son qoymaq üçün Uruk şəhərinə daxil olur. Burada Gilqameş onun yolunu kəsir. Onlar tutaşmalı olurlar. Enkidu Gilqameşə üstün gəlir, lakin Gilqameş tam basılmır. Hər ikisi əhd-peyman bağlayıb dostlaşırlar. Bundan sonra Gilqameş və Enkidu uzaq Sidr ölkəsinə şər qüvvələri təmsil edən Humbabaya qarşı döyüşə gedirlər. Onlar sidr meşələrinə çatırlar və sidr ağaclarını Uruka gətirmək üçün kəsirlər.  Səsə gələn Humbaba döyüşdə həlak olur.

İlahə İştar Gilqameşin qəhrəmanlığını görüb ona vurulur, qəlbini ona açır. Lakin Gilqameş onun məhəbbətini rədd edir. Gilqameş yaxşı bilir ki, İştar heç bir sevgilisinə axıra qədər sadiq qalmamışdır. İştar bu təhqirə dözmür, səma allahı Anqudan xahiş edir ki, Gilqameşə qarşı səma öküzünü göndərsin. Vəhşi öküz Urukda qabağına çıxanı dağıdır, məhv edir. Gilqameş və Enkidu güc-bəla ilə öküzü öldürürlər.

Uruk camaatı qəhrəmanların şərəfinə mahnılar qoşur. Lakin allahlar Enkidunu Gilqameşə qarşı yönəltmişdilər. O isə Gilqameşlə dostluq edir, Humbaba və səma öküzünün öldürülməsində iştirak edir. Allahlar Enkiduya ölüm hökmü çıxarırlar. Enkidu xəstələnir və ölür, Gilqameş hədsiz qəmə batır. Həyatın, qəhrəmanlığın, şöhrətin sonunu gözü qabağında canlandırır. O, əbədi həyat axtarmağa gedir...

Gilqameş eşitmişdi ki, allahlar uzaq okean sahilində yaşayan Utnapiştimə nə vaxtsa əbədi həyat bəxş etmişdilər. Çox gedir, dağı-daşı aşır, okeanı keçir, Utnapiştimi tapır, ondan əbədi həyatın sirrini öyrənmək istəyir. Utnapiştim «Ümumdünya daşqını» əhvalatını danışır, lakin əbədi həyat sirrini açmaq istəmir. Lakin Utnapiştim arvadının təkidi ilə sirri açmalı olur. Gilqameş onun məsləhəti ilə okeanın dibinə enir və  orada cavanlıq otu dərir. Lakin bu otu qaynadıb suyunu içmək lazım imiş. Yolda Gilqameş soyunub göldə çimir ki, uzun yolun yorğunluğu bədənindən çıxsın. Bu məqamda bir ilan cavanlıq otunu aparır. Gilqameş pərişan halda Uruka qayıdır. O, insanların ölümə qarşı aciz olduğunu qəti dərk edir.

«Gilqameş haqqında dastan» dünya ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olmuşdur.

İkiçayarası qeyri-dini ədəbiyyatı sırasına hekayə və nağıllar, ibarə və zərb-məsəllər daxildir. Hekayələrdə müxtəlif cəhətlər öz əksini  tapmışdı.  Lirik  ədəbiyyat  silsiləsindən  nümunə  olaraq

«Ağanın qul ilə söhbəti» hekayəsini göstərmək olar. Hekayədə həyatın mənasızlığı, ağanın hər şeyə inamını itirməsi, qoyulan suallara qulun ikibaşlı cavabı əks olunmuşdur. Ağanın bədbinliyi, qulun hazırcavablığı əsərin əsasını təşkil edir. Qul ağanın hər bir arzusuna bəraət qazandırıcı cavab verir:

• Ey qul, mənim xidmətimdə dayan!
• Bəli, mənim ağam, bəli.
• Yola tələs! İş arabasını hazırla! Mən saraya gedirəm.
• Get, mənim ağam, Səni uğur gözləyir.
• Yox, mənim qulum, Saraya getmək istəmirəm.
• Getmə, mənim ağam, getmə! Birdən səni uzaqlara göndərərlər, naməlum yola çıxmağa məcbur edərlər. Onda sənin payına gecə və gündüz iztirabı düşər!
• Ey qul, mənim xidmətimdə dayan!Bəli, mənim ağam, bəli.

• Əlimi yumağa su hazırla. Mən kef eləmək istəyirəm.
• Kef elə, mənim ağam, kef elə. Eyş-işrət şadlıqdır. Kim ki, şad qəlblə və təmiz əllə kef eləyir, Şamaş onunladır.

• Ey qul, mən kef eləmək istəmirəm.
• Eləmə, mənim ağam, eləmə. Aclıq və toxluq, susuzluq və içki adama əzab
• Ey qul, mənim xidmətimdə
• Bəli, mənim ağam, bəli.
• Mən ev tikmək istəyirəm.
• Tik, mənim  ağam,  tik!  Ədalətsiz  və  zalım  rəqibindən canını
• Ey qul, mən ev tikmək istəmirəm.
• Ev tikmə. Ev tikən atasının evini sökür.
• Ey qul, mənim xidmətimdə
• Bəli, mənim ağam, bəli.
• Üsyan qaldırmaq istəyirəm.
• Qaldır, mənim ağam, qaldır. Əgər üsyan qaldırmasan, aqibətin necə olar? Düşərgəni təmin etmək üçün kim sənə ərzaq verər?
• Ey qul, üsyan qaldırmaq istəmirəm.
• Qaldırma, mənim ağam, qaldırma. Üsyan qaldıran adamı ya öldürürlər, ya gözlərini çıxarırlar, ya da həbsxanaya salırlar.
• Ey qul, mənim xidmətimdə
• Bəli, mənim ağam, bəli.
• Mən istəyirəm allahıma qurban kəsim.
• Kəs, mənim ağam, kəs. Öz allahına qurban kəsən adamın ürəyi sevinc ilə dolu
• Ey qul, mən öz allahıma qurban kəsmək istəmirəm.
• Kəsmə, mənim ağam, kəsmə. Yəqin sən fikirləşirsən ki, allahın istəyini yerinə yetirsən, onu öz arxanla gəlməyə məcbur edə bilərsən?
• Ey qul, mənim xidmətimdə
• Bəli, mənim ağam, bəli.
• Mən qadın sevmək istəyirəm.
• Sev, mənim ağam, Qadını sevən adam kədər və qəmi yaddan çıxardır.

• Ey qul, mən qadın sevmək istəmirəm.
• Sevmə, mənim ağam, sevmə. Qadın ovçu üçün tələdir, dərin quyu və yarğandır. Qadın adamın boğazını kəsən iti xəncərdir.
• Ey qul, mənim xidmətimdə
• Bəli, mənim ağam, bəli.
• Mən ölkəmə xeyirxahlıq göstərmək istəyirəm.
• Göstər, mənim ağam, göstər. Özün də xeyirxahlıq
• Ey qul, mən xeyirxahlıq göstərmək istəmirəm.
• Göstərmə, mənim ağam, göstərmə. Qədim xarabalıqları gəz və insan kəllələrinə nəzər Tap görüm, onlardan kim şər sahibi, kim xeyir sahibi olmuşdur.
• Ey qul, mən istəyirəm səni öldürüm və arxamca getməyə məcbur
• Mənim ağam məndən sonra həqiqətən üçcə gün yaşayacaqdır.

«Müdrik Ahikar haqqında» hekayət arami dilində tərtib olunmuş və e.ə. VII əsrin şəraitini əks etdirir. Ahikar Assur hökmdarı Sinahheribin ali məmuru idi. Onun övladı yox idi. O, allahdan oğul arzulayırdı. Arzusu boşa çıxdıqdan sonra Ahikat qardaşı oğlu Nadanı oğulluğa götürüb onun tərbiyəsi ilə məşğul olur. Povestdə dövlət xadimi Ahikarın Nadana yüzdən çox nəsihəti əks olunmuşdur. Onlardan bir neçəsi o dövrün əxlaqi qaydaları haqda təsəvvür yarada bilər:

• Sirri açma. Sarayda eşitdiyin hər bir söz qoy sənin qəlbində çürüsün.
• Sakit danış, səsini ucaldıb səs-küylə danışma. Əgər səs- küylə ev tikmək mümkün olsaydı, onda eşşək gündə iki ev tikərdi.
• Ağıllı adam ilə daş daşımaq, axmaq adam ilə şərab içməkdən yaxşıdır.
• Həddindən artıq şirin olma, yoxsa səni Həddindən artıq acı da olma, yoxsa səni atarlar.
• Dilini yamanlıqdan saxla, əlini oğurluqdan.

• Ağıllı adama qulaq asmaq, isti havada sərin su içməyə bənzəyir.
• Heç kəsə ayağını basmağa imkan vermə, sonra boynuna minə bilərlər.
• Bir sərçəni əldə tutmaq, min quşun göydə uçmasından sərfəlidir.
• Nə zaman su yuxarı axsa, quş qanadsız uçsa, qarğa ağarsa, acı bal kimi şirin olsa, o zaman axmaq da ağıllanar.
• Öz sahibini tərk edən və sənin dalınca düşən iti daşla
• Başqasına gor qazan özü düşər.

Bu nəsihətlər müasir dövrün əxlaq və davranış qaydaları ilə də səsləşir.

İkiçayarası ədəbiyyatının maraqlı nümunələrindən biri də «Nippurlu yoxsulun nağılıdır» (e.ə. II minilliyin ortası). Nippurlu yoxsulun heç nəyi yoxdur: nə qızılı, nə gümüşü, nə taxılı və əti, nə də yaxşı geyimi və içməyə pivəsi. O, Nippur şəhər rəisinin ziyafətində iştirak etmək istəyir, lakin hədiyyə aparmağa heç bir şeyi yoxdur. Əlac ona qalır ki, paltarını satsın. Bir keçi alıb əli dolu bayram ziyafətinə gedir. Şəhər rəisi yoxsulu məclisdə görüb qəzəblənir. Onun göstərişi ilə yoxsulu bir kənarda oturdurlar, artıq qalan yeməkdən qabağına qoyurlar, sonra da evdən qovurlar. Yoxsul pərt olur. Orada-burada xəbər yayır ki, rəisdən intiqam alacaqdır. Xəbər də rəisə çatır. Lakin «bunu eşidən rəis bütün günü uğunmaqdan qarnını tutur». Yoxsul hiylə işlədir, gah elçi paltarında, gah da həkim donunda üç dəfə rəisi aldadıb şəhərdən kənara çıxardır və hər dəfə onu o möhkəm əzişdirir. Rəis yarımcan şəhərə qayıdır.

Şumerlər həyat və məişət ilə əlaqədar müxtəlif məzmunlu təmsillər yaratmışlar. Bu şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri Şumer məktəblərində yazıya köçürülürdü.

Şumerlərin, yəqin ki, tənbəl, mız-mız, daim öz taleyindən şikayətlənən adamlardan zəhlələri gedərdi. Belə adamlar haqda da atalar sözləri vardır: məsələn, aciz, heç bir işə yaramayan adam haqda deyirdilər: «Səni suya atsalar, su iylənər; səni bağçaya buraxsalar, bütün meyvələr çürüyər». Daim sızıldayan adam deyərmiş: «Mən uğursuz bir gündə anadan olmuşam».

Şumerlər biliyi, savadı yüksək qiymətləndirirdilər. Ana dilini bilməyi üstün tuturdular. Hikmətli ibarədə deyilir: «Bu necə mirzədir ki, şumer dilini bilmir!». Şumer dilini öyrənəni tərifləyirdilər: — «Bax, bu xidmətçi şumer dilini öyrənmişdir» — deyərdilər. Mirzə sənətini qiymətləndirir, yaxşı mirzəni pisdən seçirdilər. Onların fikrincə, mirzə cəld olmalı idi: — «Əsl mirzə o adamdır ki, əli ağzından geriyə qalmasın» — deyirmişlər.

Şumerlərin həyatında ailə məsələləri mühüm yer tuturdu. Ailədə tənbəl kişi haqda zərb-məsəl yaratmışdılar. Ailə başçısı deyinir: «Arvadım məbəddədir, anam çay kənarında, mən isə (evdə) acından ölürəm». Bəzən kişilər yaxşı ailə qura bilmədiklərindən evləndiklərinə peşman olurdular. Uğursuz nikah halları üçün aşağıdakı zərb-məsəl vardı: «Xoşbəxtlik evlənməkdədir, lakin bir az fikirləşəndə ayrılmaqdadır».

Şumerlər ailə və övladların qədrini bilir və buna yüksək qiymət verirdilər. Çox maraqlıdır ki, qaynanalar haqda atalar sözü yaratmamışlar. Yəqin ki, onlar üzüyola olmuş, ailənin bütövlüyünü qorumuşlar. Lakin gəlin qayınata üçün bəla imiş.

«Çöldə bardaq — kişi üçün həyatdır.

Ayaqqabı — kişi üçün göz bəbəyidir. Arvad kişinin gələcəyidir.

Oğul — kişi üçün sığınacaq yeridir. Qız — kişi üçün nicat yeridir.

Amma gəlin — kişi üçün lənətdir».

Şumerlərin fikrincə, ailə məhəbbət əsasında qurulmalıdır. Qarşılıqlı istək olmayan nikah haqda deyərdilər: «Gəlinin ürəyi fərəhlə doludur, bəyin ürəyi qəm-qüssə ilə». Xeyirli nikah güdən qızlar haqda belə zərb-məsəl vardı: qız deyir: «Mən məhəbbətimi kimə bəxş edim? Bəlkə hər şeyi bol olana, kifayət qədər varı olana?»

Şumerlər ailə qurmağın müsbət və mənfi cəhətlərini müşahidə     etmiş,     deyingən     arvadlar     haqda     zərb-məsəl yaratmışdılar: — «Evdə deyingən arvad kədər üstünə azar gətirir». Ailə saxlamağın çətinliyini başa düşürdülər: — «Kim arvad və uşaq saxlamayıbsa, deməli o, burun deşiyində halqa gəzdirməyibdir» — deyirdilər. Şumerlər dostluq və qohumluq haqda belə deyirmişlər: «Dostluq bir gün çəkir, qohumluq əbədi davam edir».

Şumerlər bilavasitə istismarçılara nifrətlə yanaşırdılar. Buna belə zərb-məsəl qoşmuşdular: «Sənin hökmdarın ola bilər, sənin şahın ola bilər, lakin, hər şeydən əvvəl, ağandan qorx!»

Şumerdə ara müharibələri, hakimiyyət uğrunda mübarizə, düşmən basqınları tez-tez baş verirdi. Buna görə Şumer əhalisi ölkənin təhlükəsizliyinin qorunması barədə də zərb-məsəl yaratmışdılar. Məsələn, «Əgər ölkə pis silahlanıbsa, düşmən həmişə (şəhər) darvazaları önündə dayanacaqdır». Bununla bərabər, şumerlər müharibənin mənasız olmasını başa düşürdülər. Buna uyğun atalar sözündə deyilir: «Sən gedirsən, düşmənin torpağını zəbt edirsən, düşmən gəlir, sənin torpağını zəbt edir».

İkiçayarasının zəngin ədəbiyyatı Şərqin başqa xalqlarının ədəbiyyatına (hetlərin, yəhudilərin, aramilərin və s.), antik dünya ədəbiyyatına müəyyən təsir göstərmişdir.

İkiçayarasında təhsilin başlıca ocağı məktəb idi. Məktəblərin mövcudluğu haqda ilk məlumatı arxeoloji materiallar verir. Uruk şəhərində aparılan qazıntılar zamanı e.ə. IV minilliyin sonuna və III minilliyin əvvəlinə aid söz siyahısından ibarət gil kitabələr aşkar edilmişdir. Onların içərisində əzbərləmək üçün söz siyahısı vardı. E.ə. III minilliyin ortalarında Şumerdə artıq məktəb təhsili mövcud imiş. Şuruppak qazıntıları zamanı həmin dövrə aid çoxlu «məktəb mətnləri» aşkar edilmişdi. Bunlar tarixdə ilk dərs vəsaiti hesab olunur.

Şumer məktəblərində gələcək mirzələr hazırlayırdılar. Məktəbdə mixi yazı sistemini və əsas riyazi bilikləri öyrənirdilər. Şagird Şumer və Akkad dillərini yaxşı bilməli, ədəbi əsərlərin üzünü köçürməyi bacarmalı idi. Eyni zamanda onlara ilahiyyat, coğrafiya, nəbatat, zoologiya, təbabət sahəsində məhdud miqdarda olsa da, savad verilirdi.

Məbəd və  dövlət  təsərrüfatının  genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq  çoxlu  qeyd  və  hesablama  sənədlərinin  tərtib  edilməsi zərurəti meydana gəlmişdi. Buna görə savadlı mirzələrə ehtiyac artırdı. Bununla bağlı İkiçayarasında ilk məktəblər məbəd və saray yanında yaranmışdı.

II minilliyin birinci yarısında İkiçayarası məktəbləri aşağıdakı  qaydada  təşkil  olunmuşdu.  Şumer  məktəbi  edubba

«kitabələr evi» adlanırdı. Məktəbə «kitabələr  evinin  atası» adlanan şəxs başçılıq edirdi. Eyni zamanda o, müəllim idi. Müəllimə    şagirdlər    «böyük    qardaş»    deyirdilər.    Şagirdlər

«kitabələr evinin övladları» adlanırdılar. Məktəbin nəzarətçisi «qamçı tutan» adını daşıyırdı. Nəzarətçi şagirdlərin məktəbə müntəzəm gəlməsini təmin edirdi.

Şumer məktəbində nizam-intizam sərt idi, təlimdə şallaq sistemi tətbiq olunurdu. Tədris iki cürə qurulmuşdu. Burada şagirdlər bir tərəfdən şumer yazı növünü öyrənir, digər tərəfdən əsərləri əzbərləyir və üzünü köçürürdülər. Qazıntılar zamanı xeyli belə nüsxə tapılmışdır. Təhsil şagirddən yaxşı yaddaş tələb edirdi. Yəqin ki, bütün oxuyanlar güclü yaddaşa malik deyildilər. Buna görə, yaxud başqa səbəbə görə bəzi şagirdlər dərsləri buraxıb, indi necə deyərlər, «çətin tərbiyə olunan» uşaqlara çevrilirdilər.

Qədim şumer mətnlərinin birində, təxminən 4 min il bundan əvvəl yazılmış mətndə belə çətin şagird haqda söhbət aparılır. Ümumiyyətlə, həmin dövrdə məktəb həyatı haqda hekayələr yaradılırdı. Belə hekayələrdən biri «Ata və fərsiz oğul» adlanır. Hekayədə ata öz oğluna nəsihət verir, səylə oxumağı, məktəbə vaxtında gedib-gəlməyi, küçələrdə veyllənməməyi tövsiyə edir. Ata və oğul arasında belə bir söhbət başlayır:

Ata oğuldan soruşur: «Haraya getmişdin?»

Oğul cavab verir: «Mən heç yerə getməmişdim».

Ata deyir: «Əgər sən heç bir yerə getməmişdinsə, nə üçün veyllənirsən? Dur, məktəbə get, «kitabələr evinin atası» qarşısında dayan, tapşırılmış dərsi ona danış, məktəb çantasını aç, öz kitabəni yaz, qoy sənin «böyük qardaşın» sənin üçün yeni tapşırıq kitabəsi hazırlasın. Dərsi hazırlayandan sonra, onu müəllimə göstər, mənim yanıma gəl, veyl-veyl gəzmə. Başa düşdünmü, mən sənə nə dedim?»

Oğul: «Bəli, başa düşdüm və təkrar da edə bilərəm».

Ata: «Onda təkrar et».

Oğul ata nəsihətini təkrar edir, lakin sonralar bu nəsihətə əməl etmir.

Ata yenidən qəzəblənir.

«Qulaq as, adam ol! Meydançalarda dayanma, bağ-bağçanı gəzmə. Məktəbə get, bu sənə xeyir gətirər. Mən öz qohumlarımıza baxıram, onların arasında sənə oxşar adam tapa bilmirəm. Sən mənim ürəyimi üzdün, sən məni qəbirə aparacaqsan. Mən heç vaxt sənə iş buyurmamışam, torpaq şumlamağa göndərməmişəm, torpaq toxalamağa göndərməmişəm. Başqa sənə oxşar uşaqlar işləyirlər, valideynlərinə kömək edirlər. Onlar ataları üçün taxıl yığıb çoxaldır, arpa, yağ və yunla təchiz edirlər. Sən isə onlarla müqayisədə heç kişi deyilsən. Mən səni onlar kimi işləməyə məcbur etməmişəm. Sən öz qardaşına, şagird yoldaşına bax. Nə üçün sən onları ötüb keçmirsən? Heç olmasa öz böyük qardaşına, kiçik qardaşına tay olmağa çalış.

Sənə görə mən gecə-gündüz əzab çəkirəm. Gecə və gündüzü kef axtarmaqla puça verirsən, sən çoxlu cavahirat toplamısan, yoğunlamısan, yekəlmisən, lovğa və güclü olmusan. Ancaq sənin bütün nəslin səbirlə gözləyir ki, sənə bir bəla üz versin və onlar da buna baxıb sevinsinlər, çünki sən adam olmağa can atmırsan».

Hekayədən gətirilmiş bu qısa mətn göstərir ki, qədim zamanlarda savad almağa laqeyd olan övladlar valideynin narahatlığına səbəb olurdular. Övladın biganəliyinə baxmayaraq, ata allahlardan oğluna qayğı göstərməyi və başına ağıl qoymağı diləyir.

Şumerlər təkcə oxumaqdan yayınanlar haqda hekayə yaratmamışlar. Səylə çalışan məktəblinin gündəlik həyatı haqda da hekayə vardı. Hekayə «Məktəblinin günü» adlanır. Onu da 4 min il əvvəl yaşamış naməlum müəllim yazmışdır.

Hekayədən göründüyü kimi, şumer məktəblisi dərsə gecikməkdən qorxur, çünki «müəllim onu çubuqla döyə bilər». Hər səhər anasını tələsdirir ki, ona səhər yeməyi hazırlasın. Hekayənin mətni bilavasitə şagirdə yönəldilmiş sualdan başlayır: «Ey məktəbli,  sən  erkən  uşaqlıqda  haraya  getmisən?»

Şagird cavab verir: — «Mən məktəbə getmişəm». «Sən məktəbdə nə ilə məşğul olmuşsan?»

Şagird cavab verir: «Mən məktəbdə öz kitabəmin məzmununu danışdım, səhər yeməyimi yedim, kitabəmi yazdım və onu sonacan köçürtdüm. Sonra şifahi tapşırığı soruşdular, nahardan sonra yazılı tapşırıq verdilər. Dərslər qurtarandan sonra evə gəldim. Otağa girdim, gördüm ki, atam əyləşib. Mən atama öz kitabəmi oxudum, o, razı qaldı».

Bir gün şagird dərsə gecikir. Bu haqda belə danışılır: «Səhər ayılanda, anamdan xahiş etdim ki, mənə səhər yeməyi versin, çünki məktəbə tələsirdim. Anam mənə iki kökə verdi və mən məktəbə getdim. Məktəbdə «çubuq tutan» məndən soruşdu: «Sən nə üçün belə gec gəlmisən?» Mən qorxdum və ürəyim döyündü. Mən müəllimə yaxınlaşdım və ədəb-ərkanla ona baş əydim».

Həmin gün şagird üçün uğursuz oldu. Ehtiramla müəllimə baş əyməsinin köməyi olmadı. Hələ üstəlik müəllim şagirdə dedi:

«Sənin əlin heç bir işə yaramaz (yəni pis yazırsan)» və şagirdə bir çubuq vurdu. Şagird bunu gözləmədiyindən pərt oldu. Evə gəldi. Atasından xahiş etdi ki, müəllimi evə dəvət etsin və ona qulluq göstərsin. Ata müəllimi evə dəvət etdi. Müəllim gəldi, onu başda oturtdular. Şagird müəllimə qulluq göstərməyə və məktəbdə öyrəndiyini danışmağa başladı. Ata müəllimə səy göstərdiyi üçün təşəkkürünü bildirdi və müəllimə təzə geyim və bahalı hədiyyələr verdi, barmağına isə üzük taxdı. Tərifli sözlərdən və hədiyyələrdən müəllim xoşlandı. Müəllim şagirdə — gələcək mirzəyə ürək-dirək verməyə başladı: «Ey gənc, mənim sözlərimə diqqətlə qulaq asdığın üçün, heç bir kəlamı yaddan çıxartmadığın üçün, sən yazı sənətinin zirvəsinə çata biləcəksən və onun incəliklərinə yiyələnəcəksən. Səni görüm qardaşların arasında lap yaxşı olasan, dostların arasında lap baş olasan, habelə şagirdlər arasında lap birinci olasan. Sən məktəbdə yaxşı oxumusan, görürsən, sən artıq savadlı adam olmusan».

Bu hekayə hələ qədimdə çox geniş yayılmışdı. Qazıntılar zamanı bu hekayənin 21 nüsxəsi tapılmışdı. Lakin mətn müəllimin maaşı haqda fikir yürütmək üçün imkan vermir. Müəllimin evə dəvət edilməsi və ona ehtiram göstərilməsi yaltaqlığın tarixini göstərən    ilk    tarixi    faktdır,    müəllimə    hədiyyə    verilməsi rüşvətxorluğun tarixinə aid ilk sənəddir. Şagirdin təhsil haqqını, yəqin ki, valideyn ödəməli idi. Lakin valideyn müəllimə əmək haqqından başqa əlavə hədiyyə də verirmiş. Müasir dövr baxımından müəllimin aldığı hədiyyə rüşvət kimi,  şagirdin hərəkəti isə, yaltaqlıq kimi qiymətləndirilə bilər, lakin  bu mülahizə həqiqətdən xeyli uzaqdır. Əgər şagird tənbəl və fərsiz olsaydı, birinci hekayədəki kimi, dərsdən yayınsaydı, onda həmin mülahizələrə bəraət qazandırmaq olardı. Hekayədə tələbkar müəllim və çalışqan şagird surəti yaradılmışdır. Şərq adət- ənənəsinə uyğun olaraq bu faktı müəllimə göstərilən ehtiramın və qonaqpərvərliyin ilk yazılı nümunəsi kimi də qəbul etmək olar.

Təsərrüfat həyatının praktiki tələbləri müxtəlif sahəli elmi biliklərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Məsələn, ulduzların və planetlərin müşahidəsi təqvimin tərtib olunmasına, torpaq sahələrinin ölçülməsi riyazi qaydaların müəyyənləşdirilməsinə, hesablama aparılmasına imkan verirdi. Bina tikintisi, hüquq normalarının yaradılması və qeydə alınması, mülkiyyət və sahibkarlıq münasibətlərinin inkişafı gündəlik tələbat idi. Təsərrüfat işləri ilə bağlı ölçü, çəki, məsafəni hesablama qaydalarını öyrənmişdilər. Ən ağır çəki talant (təqribən 30 kq), ən yüngül çəki şeum (0.04 q) adlanırdı. Şeum əslində «dən, taxıl» mənasını daşıyırdı. Praktiki tələbat riyaziyyatın inkişafına təkan vermişdi. Şumerlər  onluq  və  altı onluq hesablama sistemi yaratmışdılar. Müvafiq qaydada bunların əsasını, 1, 10, 100 və 60, 120, 180, 3600 və s. rəqəmləri təşkil edirdi. İkiçayarasının sami mənşəli əhalisi bu hesablama qaydasını mənimsəmişdi. Onlar vurma, bölmə, dördbucaq, tənlik və kəsri bilirdilər. Onlar düzbucaq, kub dərəcəyə yüksəltmə, kökalma, cəbr tənliyi və s. ilə tanış idilər.

İkiçayarasında praktiki tələbata uyğun olaraq astronomiya xeyli inkişaf etmişdi. Astronomik müşahidələr eyni zamanda insan taleyinin və hadisələrin gedişinin göy cisimlərinin düzülüşündən asılı olması inamından doğurdu. Müşahidə kahinlər tərəfindən zikkurat-məbədlərin zirvəsindən aparılırdı. Müşahidələrin nəticəsi yoxlanılıb yazılırdı. Təbiətin daimi müşahidəsi  nəticəsində  İkiçayarasında  qədim  təqvim  növləri yaradılmışdı. Bunlardan biri qəməri təqvimi olmuşdu. Bu təqvimə görə, hər ay 29 ya 30 gündən ibarət (ayın dəyişmə mərhələsi təxminən 29.5 sutkaya bərabər idi), il isə 12 aydan və 354 gündən ibarət idi. lakin qəməri təqvimi şəmsi təqvimindən fərqlənirdi. Şəmsi təqvim astronomiyaya daha uyğun idi. Təqvimlər arasında fərq 11 günə bərabər olurdu. Buna görə hər üç ildən bir təqvimə on üçüncü ayı əlavə edirdilər. Günəşin batması günün başlanğıcı hesab edilirdi. Ayların əksəriyyəti təsərrüfat işlərinin xüsusiyyətinə  uyğun  olaraq  ad  daşıyırdılar.  Məsələn,  «əkin»,

«biçin», «taxıl», «arpa dadına baxmaq bayramı» və s. ay adları vardı. Yeni il bahar fəslinin əvvəlindən, əkin işləri başlanan dövrdən hesablanırdı. Adətən bu, mart ayına təsadüf edirdi. Günəş və ayın hərəkətini müşahidə edir, daimi müşahidə nəticəsində günəş və ayın tutulmasını əvvəldən qeydə alırdılar. Bürc ulduzlarını tanıyır və onların təsvirini verirdilər. İkiçayarası əhalisi günəş və su saatlarından istifadə edirdilər. «Astronomiya» üzrə dərslik tərtib olunmuşdu. İkiçayarasında gəmiqayıran, üzən körpü (ponton) düzəldən usta sənətkarlar vardı. Böyük çayları üzüb keçmək üçün üfürülmüş tuluqlardan istifadə edirdilər.

Təbabət ovsunla sıx əlaqəli idi. Ağır xəstələri ovsunla müalicə edirdilər. Türkəçarə müalicə aparanlar (aşinu, maşmaşu) ilə yanaşı savadlı həkimlər (azu) də vardı. Qazıntılar zamanı hökmdar Qudeanın vazası aşkar edilmişdi. Onun üzərində ilan şəklində əsaya sarınmış sağlamlıq allahının simvolik təsviri düzəldilmişdi. Bu əlamət müasir təbabətdə də həkimlik rəmzini bildirir. Güman edirlər ki, İkiçayarasında ilk həkimlər kahinlər olmuşlar. Həkimlər fal və müalicə yolu ilə bir çox xəstəlikləri müalicə edirdilər. Onlar gözdən kataraktı götürür, soyuqdəyməni müalicə edir, dəri şişini kəsir, sınığı düzəldir, uşaq tuturdular. Bir sıra xəstəliklərin, o cümlədən ciyər, mədə, bağırsaq xəstəliklərinin əlamətini müəyyənləşdirə bilirdilər. Dərmanları müxtəlif bitkilərdən, heyvan maddələrindən və mineral maddələrdən hazırlayırdılar.

İkiçayarasında təbabət üzrə vəsait və göstərişlər hazırlanırdı. Bunlardan biri «Nippur həkiminin arayış kitabçası» (e.ə. XXIV əsr) adlanırdı. Burada 15 müalicə qaydası əks olunmuşdu. Nippur məbədi nəzdində (Kassi dövrü) xüsusi müalicəxana mövcud imiş. Hesabatlarda bir neçə qadın müğənninin müalicəsindən bəhs edilir. Onlar soyuqdəymə, öskürmə və zökəm (qrip) xəstəliyinə tutulmuşdular. Burada deyilir: «E. bu xəstəliyə tutulub. K. və A.- nın qızları salamatdırlar və canları bərkdir. Əgər mənim ağam yazsa, onlar gəlib məşqə davam edə bilərlər. O ki, qaldı M.-nın qızına, onun soyuqdəyməsi keçdi, əvvəl öskürürdüsə, indi öskürmür. İ.-in qızının ikitərəfli sətəlcəmi davam edir. Onun rəngi qaçıbdır… dərman verilir…. B.-nın qızının qabırğaaltı sətəlcəmi davam edir və o, öskürür». Sonrakı hesabatdan məlum olur ki, E. sağalmış, lakin M.-nın qızının «axşamdan istiliyi qalxıb. Səhərə yaxın ona ağı içirtdim, lakin qızdırma keçmədi, ayaqları soyuqdur...»

Müalicə qaydalarında (reseptlərində) bir çox bitki, mineral və başqa maddələrin adları çəkilir, lakin onların mənası açılmamış qalır. Qaydaların birində deyilir: «Anadişşa» bitkisi, tikanlı kol budaqları, «duaşbura» toxumu… ovulsun, onlara su ilə pivə qarışdırılsın, ağrıyan hissə bitki yağı ilə ovxalansın və pivə ilə qarışdırılmış bitki tozu qızdırma (istilik vermə) vasitəsi kimi onun üstünə sarınsın».

Şumer əfsanələrində ilahə Baba təbabətin hamisi kimi qələmə verilmişdir. O, «qarabaşların böyük şəfavericisi, insanların həyatını qoruyan» kimi təsvir olunmuşdur. Şumerlərin təsəvvürünə görə, allahlar da insan kimi xəstəliyə tutula bilərdilər. Bununla əlaqədar şəfa ilahəsi təsəvvürü meydana gəlmişdi. Eyni zamanda xəstəliyi  iblis əməli hesab edirdilər. Ən qəddar iblis Uduq adlanırdı. Onların törətdiyi xəstəlik çətin müalicə olunurdu.

Qədim şumerlərin aqronomik məlumatları bir sıra əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Şumerlər «Əkinçi təqvimi» və «Bağçılıq kitabları» əsərləri yaratmışlar. Burada əkin, suvarma və biçinin başlanması, taxılın döyülməsi vaxtı, bağ-bağçanın becərilmə üsulları, suvarma kanallarının təmiz saxlanması və s. haqda məlumat verilirdi. Babil, Assur şəhərlərində məşhur  «asılı bağlar», heyvanxanalar yaradılmışdı. Burada qəribə, qeyri-adi (ekzotik) bitkilər və heyvanlar saxlanılırdı. İkiçayarasında heyvan, bitki və mineralların təsnifi siyahısı tərtib olunmuşdu.

İkiçayarası əhalisi müəyyən coğrafi təsəvvürlərə malik idi. Uzaq və yaxın ölkələr barədə az-çox məlumatları vardı. Şumerlər Aratta, Subir, Elam kimi yaxın ölkələrin coğrafi mövqeyini bilir və bu ölkələrlə daimi ünsiyyət saxlayırdılar. Qaynaqlarda Meluhha (Hindistan), Maqan (Misir), Dilmun (Bəhreyn) kimi uzaq ölkələrdən yad edilirdi. İkiçayarasında «dünya xəritəsi» yaratmaq cəhdi edilmişdi. Onların zənnincə, dünyanın mərkəzi İkiçayarası olmuşdu. Xəritədə Yer kürəsi yastı şəkildə göstərilmişdi. Burada şimaldan axan Dəclə və Fərat çayları göstərilmişdi. Yer kürəsinin ətrafında dünya okeanı təsvir olunmuşdu ki, onu «Acı çay» kimi başa düşürdülər. Şəhər və uzaq ölkələr müvafiq surətdə nöqtə və üçbucaqlar vasitəsilə qeyd olunmuşdu.

İkiçayarasında tarix haqqında müəyyən təsəvvürlər meydana gəlmişdi. İlin mühüm hadisələri yazıya alınırdı, imkan daxilində onların tarixindən bəhs edilirdi. Tarixi və təbii hadisələrin səbəbi dini ideologiyaya uyğun olaraq allahların, xeyir və şər qüvvələrin əməlləri kimi dərk edilirdi. Müharibələr sənədlərdə əks olunurdu. Qələbələr bu və ya digər hökmdarların adı ilə bağlanırdı. Onların bəzisi barədə qəhrəmanlıq dastanları yaradılmışdı. İkiçayarasında hökmran olan sülalələrin və hökmdarların siyahısı tərtib olunurdu. Varlı və yoxsul təbəqələri bir-birindən fərqləndirirdilər. Hökmdarların hərbi yürüşü, təsərrüfat və qanunvericilik fəaliyyəti ilə əlaqədar salnamələr, kitabələr və yazılı qanun  külliyyatları tərtib olunurdu. İkiçayarası tarixçisi Beros e.ə. IV-III əsrlərdə Babil    şəhərində    yaşamışdı.    Ondan    xeyli    əvvəl    yaşamış

«tarixçilərin» adı bu və ya digər salnamənin tərtibçisi sifəti ilə yad edilirdi. İkiçayarasında hüquq qaydaları yazılı şəkildə mövcud idi. E.ə. III minilliyin sonundan etibarən Şumer (Ur, İsin, Larsa) və Akkad (Eşnunna, Hammurapi qanunları, Assur qanunları, yeni Babil natamam qanunları) dillərində qanunlar külliyyatı yaradılmışdı. Cinayət işləri hərtərəfli yoxlanılırdı. İstintaq zamanı sübut və dəlil toplanılırdı, şahidlər dindirilirdi, cinayət iştirakçılarının təqsir və məsuliyyət dərəcəsi müəyyənləşdirilirdi.

E.ə. III minilliyin əvvəlinə aid bir məhkəmə sənədində ölüm cinayəti əks olunmuşdu. Sənəddən məlum olur ki, üç nəfər məbəd işçisini öldürmüş və bu cinayətdən mərhumun arvadının da guya xəbəri olmuşdur. Sənəd qeyd edir: «Lu-İnanna öldürüldükdən sonra onlar arvadı Nin-dadaya dedilər ki, ərini öldürüblər. Nin- dada ağzını açmadı (yəni dinmədi). Bunu İsin hökmdarına çatdırdılar. Hökmdar göstəriş verdi ki, bu işə Nippur camaatının yığıncağı baxsın. Orada (adlar çəkilir) müraciət etdilər və dedilər:

«Qatillər yaşamağa layiq deyillər. Üç kişi və bu qadın Lu- İnannanın kürsüsü önündə qətl olunmalıdırlar». Belə halda (iki nəfər) müraciət edib dedilər: — «Bəli, Nin-dadanın əri öldürülmüşdür. Bəs bu qadının günahı nədir ki, onu da ölümə məhkum edirik». Belə halda Nippur yığıncaq üzvləri müraciət edib dedilər: — «Qadın ərinin düşmənlərini tanısa belə, ərinin öldürülməsini bilsə belə, niyə bu barədə sussun? Kim həqiqətən onu öldürüb?» Nippur yığıncağının qərarına görə, qatillər (üç kişinin adı çəkilir) edam üçün cəllada təhvil verilirlər.

Məhkəmə ailə və mülki məsələlərə aid işlərə də baxırdı. Lakin bir çox hadisələr məhkəmədən  kənarda adətə uyğun öz həllini tapırdı. İkiçayarasında adət hüququ da mövcud idi. Belə hallarda məhkəməsiz cəzalandırma, ellik zəmanət, qarşılıqlı intiqam, allah qarşısında andiçmə, suya atma (ordaliya) və s. yolu ilə mübahisəli məsələlər həll olunurdu.

Qədim İkiçayarasında müxtəlif dillərdə danışan (şumer, Akkad, hurri, turuk, elam, subir) xalqlar yaşayırdı. Burada başqa tayfalar (kassilər, aramilər, xaldlar, kutilər, lullubilər, turukkilər) məskən salırdılar. İkiçayarası Yaxın Şərq dövlətləri ilə geniş əlaqə saxlayırdı. Bunun nəticəsində filoloji biliklərin inkişafına şərait yaranırdı. Söz və anlayışlar siyahısı, şumer və Akkad dillərində qrammatik göstəricilər, tədris vasitələri və arayışlar tərtib olunurdu. Şumer dilini öyrənmək üçün akkad dilində vəsaitlər hazırlayırdılar.

Eyni zamanda müxtəlif dillərin qarşılıqlı lüğətləri şumer- akkad, şumer-hurri, şumer-akkad-hurri, akkad-het, şumer-akkad- het, akkad-elam, akkad-kuti, akkad-lullubi, akkad-kassi və s. lüğətlər yaradılmışdı. Bunların hamısı tam şəkildə qalmamışdır.

Tədris  üçün  məktəb  lüğətləri  də  vardı.  Belə  lüğətlərdə adətən  müxtəlif  mənşəli  sözlər  öz  əksini  tapırdı.  Buna  misal

«Şumer-akkad məktəb lüğətini» göstərmək olar. Çox hallarda yazılar iki dildə tərtib olunurdu. Xarici dil bilən xüsusi mirzələr ədəbiyyat nümunələrini, əcnəbi sözləri tərcümə edirdilər.

Qədim İkiçayarası xalqları memarlıq və incəsənət sahələrini inkişaf etdirmişdilər. İkiçayarasında təbii ehtiyatlar yox dərəcəsində idi. Orada tikinti ağacları və daş kifayət qədər olmadığından xüsusilə gil-kərpic memarlığı təkmilləşirdi. İkiçayarasının tikinti işində çiy kərpicdən istifadə olunurdu. Bəzi hallarda divara bişmiş kərpicdən və daşdan üz çəkirdilər.

E.ə. IV minillikdə hündür yerdə tikilmiş əzəmətli məbədlər böyük yaşayış məntəqələrinin mərkəzinə çevrilmişdi. E.ə. III minillikdə şumer şəhər-dövlətlərinin mərkəzində ibadətə xidmət edən tikintilər (məbəd) dəsti (kompleks) bina edilir, ətrafına da xüsusi divarlar çəkilirdi. Eyni zamanda İkiçayarası memarlığına xas olan zikkuratlar, yəni 3, 5, 7 mərtəbəli pilləli bürclər yaradılırdı. Bunlardan ən məşhuru Urda tikilmiş zikkurat idi. Zikkurat (qülləli məbəd) müxtəlif rənglərə boyanmış üç pillədən ibarət idi. Zikkurat adətən öz möhkəmliyi və əzəmətliliyi ilə fərqlənirdi. Zikkuratın qülləsində kiçik ibadətgah yerləşirdi və oraya bir neçə ön pilləkən qalxırdı. Zikkuratdan rəsədxana kimi də istifadə edirdilər.

Əzəmətli məbədlərlə yanaşı saray tikintisi dəsti də yaradılırdı. Sarayın bir çox yaşayış və köməkçi binaları, dəbdəbəli ön salonları olurdu. Qəbir memarlığı hökmdar məqbərələrindən ibarət idi. Bu qəbirlərdə xeyli incəsənət abidəsi aşkar edilmişdir. Müharibə mövzusu Entemenanın və Naram-Suenin daş abidəsində əks olunmuşdur: orada meyitlər və onları dimdikləyən qartal, döyüşçülərin dağ yolları ilə qalxması, hökmdarın əzəmətli əndamı (fiquru) göstərilmişdi. Hökmdar nizə ilə bir düşməni öldürür, o birisini isə ayağı ilə basır. Düşmən döyüşçüləri vahimə içərisində təsvir olunmuşlar.

İkiçayarasının e.ə. III minilliyinə aid heykəltəraşlığı üçün alçaq boylu, ağır çəkili fiqurlar səciyyəvidir. Heykəl donmuş, gözlər böyümüş şəkildə düzəldilirdi. Həmin üslubda hökmdar Qudeanın və Hammurapinin heykəl təsvirləri verilmişdir. Bununla yanaşı qəddi-qamətli insan heykəlləri də yonulurdu. Getdikcə saray divarlarına rəngarəng təsvirlər vurulurdu. II Sarqonun Dur- Şarrukində 14 m yüksəklikdə tikilmiş əzəmətli saray dəstinin divarlarında müxtəlif səhnələr əks olunmuşdu. Aşşurbanipalın saray divarlarında şir ovu səhnəsini əks etdirən təsvirlər vardı. Heyvan təsvirləri, o cümlədən oxlarla yaralanmış qan püskürən şirin təsviri xeyli real şəkildə verilmişdir.

İkiçayarasında müxtəlif tətbiqi incəsənət növləri,  o cümlədən zərgərlik, silahqayırma, daşdan güldan (vaza) hazırlama, silindrik möhür kəsmə və s. geniş inkişaf tapmışdı. Zərgərlər müxtəlif rəng ahəngi yaradırdılar. Onlar adətən göy, qırmızı, sarı boyalardan istifadə edirdilər.

Daşdan qayırılmış silindrik şəkilli möhürlər xeyli fərqlənirdi. Bu möhürlərdə insan və heyvan şəkilləri olan əfsanəvi və məişət səhnələri təsvir edilirdi. İkiçayarası xalqlarının ədəbiyyat və elmi nailiyyətləri ilə yanaşı, incəsənəti də dünya mədəniyyətinin inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir.

Bəşəriyyətin ümumi mədəni inkişafında qədim şumer xalqı özünəməxsus yer tutur. Onların yaratdığı ilkin mədəniyyət dünyanın sonrakı inkişafına, o cümlədən onun tarixinin, mədəniyyətinin, fəlsəfəsinin, ədəbiyyatının və s. inkişafına əvəzedilməz təsir göstərmişdir. İlkin Şumer miflərinin Azərbaycan xalqının mifologiyası, mədəniyyəti, dini və fəlsəfəsində özünü göstərməsi dünyanın bu qədim xalqını bizə doğmalaşdırır və onu «özümüzünkü» hesab etməyə imkan verir.

Mənbə: QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ dərsliyi. Bakı, 2009
ISBN 978-9952-8087-1-2

Müəlliflər:  Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin “Tətbiqi kulturologiya” kafedrasının müdiri, kulturologiya elmləri doktoru İlqar Həsrət oğlu Hüseynov və kulturologiya elmləri doktoru Nigar Timuçin qızı Əfəndiyeva tərəfindən hazırlanmışdır.