BMT-nin Ixtisaslaşdırılmış müəssisələri

BMT-nin Nizamnaməsi iqtisadi, sosial və humanitar sahə­lərdə beynəlxalq əməkdaşlığı həyata keçirmək üçün BMT-nin orqanları ilə birlikdə, həmçinin onun ixtisaslaşmış müəssisələri, xüsusi məsələlər üzrə bir sıra beynəlxalq təşki­latlar daxil ol­maqla geniş və çoxşaxəli mexanizmin yaradı­lması nəzərdə tutulur.
BMT-nin ixtisaslaşdırılmış müəssisələri – Bu müəssisələr beynəlxalq razılaşmalar və nizamnamə vasitəsi ilə müəyyən edilmiş, BMT ilə əlaqəsi olan beynəlxalq müqavilələr əsa­sında yaradılmışdır.
BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələrinin təkrar və əvəze­dilməz rolu müstəqil dövlətlərin fəaliyyətini birləşdirmək və xüsusi sahələrə istiqamətləndirməkdən ibarətdir. Bu müəssi­sələr texniki və iqtisadi yardımdan başqa bütün sahələrdə döv­lətlərarası əməkdaşlıqda vacib olan informasiya funksiy­asının həyata keçirilməsini təmin edir.
Ilk dəfə BMT sistemində müxtəlif ixtisaslaşmış iqtisadi, sosial və digər təşkilatlar və onların iqtisadi, sosial sahələrdə beynəlxalq əməkdaşlıqda iştirakı haqqında məsələ 1944-cü ildə Dumbarton-Okse (ABŞ) Konfransında gələcək beynəl­xalq təşkilatların xarakteri müzakirə olunan zaman qaldırıl­mışdır.
Qərara alındı ki, sabit və xoşbəxt şərait yaratmaq üçün millətlər arasında sülh və dostluq münasibətlərinin yaradıl­ması lazımdır. Təşkilat beynəlxalq iqtisadi, sosial və digər humanitar problemlərin, insan azadlıqlarına və hüquqlarına hörmət edil­mə­sinin həllinə yardımçı olacaqdır. Bununla əla­qədar olaraq beynəlxalq əməkdaşlığı xüsusi sahələrdə həyata keçirən höku­mətlərarası təşkilatların gələcək təşkilatlarla əlaqəsi müvafiq razılaşmalar vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir.
1945-ci il San-Fransisko (ABŞ) Konfransında ixtisas­laşmış təşkilatlar haqqında məsələyə baxılmış və nəticədə aşağıdakı aspektləri əks etdirən məsələlər işlənib hazırlan­mışdır:
1.Beynəlxalq təşkilatların xarakterik cəhətləri nəticədə BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri ilə eynidir;
2.BMT ilə onların əlaqəsinin yaradılması qaydaları və BMT-nin bu təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqə prinsipləri;
3.Yeni ixtisaslaşmış müəssisələrin yaranmasında BMT-nin təşəbbüskar rolu.
Beləliklə, yeni BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri an­layışı baş verdi. Ixtisaslaşmış müəssisələr 4 əsas hüquqi əla­mətlərə məxsusdur:
1.təsisedici aktların hökumətlərarası xarakteri;
2.onların səriştəsi, təcrübəsi çərçivəsində geniş beynəl­xalq məsuliyyət;
3.BMT Nizamnaməsi qaydalarına uyğun xüsusi sahə­lərdə fəaliyyətin həyata keçirilməsi;
4.BMT ilə əlaqə.
Axırıncı qeyd edilən əlamət spesifik olmaqla BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələrini beynəlxalq təşkilatlarda xüsusi qruplara ayırır.
BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri onların fəaliyyətinin fasiləsizliyi bütün sistemin orqanlarını təmin etdiyindən on­lar daima fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlardır.
Təsisedici aktlarda bu təşkilatların fəaliyyətinin qur­tarma qaydalarına baxılmır.
BMT-nin ixtisaslaşmış təşkilatları dövlətlərin xüsusi sa­hələrdə fəaliyyətini istiqamətləndirən orqandır. Onların qu­ruluşunun əsasını dövlətlərin müstəqil və bərabərlik prinsip­ləri təşkil edir.
BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələrinin fəaliyyətinin is­tiqamətləndirilməsində əsas məsuliyyət Baş Assambleyaya, Iqtisadi və Sosial Şuraya məxsusdur.
Baş Assambleya ixtisaslaşmış müəssisələrlə tədqiqatlar təşkil edir, təkliflər verir, bütün maliyyə və büdcə razılaşma­larına baxır və təsdiq edir, onların inzibati büdcəsini yox­layır. Baş Assambleyanın hər bir sessiyasının Qətnaməsində BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələrinə müəyyən diqqət yetiri­lir.
Iqtisadi və Sosial Şura təcrübi cəhətdən BMT-nin ixti­saslaşmış müəssisələrinin fəaliyyətini istiqa­mət­lən­dirir. O bun­ları BMT-nin ixtisaslaşdırılmış müəssisələri ilə əlaqələn­dir­məkdə razılaşma orqanı hesab edilir. Şuranın əlaqə ya­ratmaq səmərəliliyini yüksəltmək məqsədi ilə Baş Assamb­leyanın Şuranın təkliflərinin yerinə yetirilməsi haqqında müəssisələrdən müntəzəm olaraq onların fəaliyyəti və təd­birləri haqqında məlumatlar alır. Iqtisadi və sosial Şuranın hər il Baş Assambleyaya təqdim etdiyi məruzə «Ixtisaslaşmış müəssisə­lərlə qarşılıqlı münasibətlərin əlaqələndirilməsi sualı» üçün xüsusi bölmə ayrılır.
BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələrlə qarşılıqlı münasi­bətlərini müəyyən edən BMT Nizamnamə qaydaları göstərir ki, bu münasibət bilavasitə və ilk növbədə təqdimatlar əsa­sında qurulur. BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələrinin əlaqə xarakteri, onun  digər beynəlxalq təşkilatları ilə olan əlaqə­dən fərqlənir. Ancaq ixtisaslaşmış müəssisələr BMT ilə möh­kəm əlaqəyə malikdir. Beləliklə, BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri özünün malik olduğu xüsusiyyətləri ilə fərqlənir: hökumətlərarası xarakteri, geniş beynəlxalq məsuliyyəti, BMT ilə əlaqə və hü­quqi sərbəstliyi.
Hazırda BMT-nin 18 ixtisaslaşmış müəssisəsi mövcud­dur. Bu təşkilatlardan bəziləri əvvəllər mövcud olan beynəl­xalq inzibati ittifaqların, beynəlxalq ixtisaslaşmış təşkilat­larla, II Dünya müharibəsindən əvvəl və sonra BMT və ayrı-ayrı ma­rağı olan dövlətlərin təşəbbüsü ilə dəyişmişdir.
BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri fəaliyyət sahəsi üzrə aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır və cədvəl 2.2.-də təqdim olunur.

Cədvəl 2.2.
BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri