Beynəlxalq ziddiyyətlər və BMT sisteminin yenidən qurulmasının vacibliyi
Beynəlxalq ziddiyyətlər və BMT sisteminin yenidən qurulmasının vacibliyi
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı keçmiş beynəlxalq təşkilatlardan ən yaşlısı olmaqla (əgər onun ixtisaslaşmış müəssisələrindən bəzilərinin əsrdən çox yaşının olduğunu nəzərə alsaq) eyni zamanda ən geniş və hörmətli təşkilatlardan biri sayılır. Lakin beynəlxalq münasibətlərdə son vaxtlar müşahidə olunan – baş verən radikal dəyişikliklər və ziddiyyətlərin güclənməsi və s. BMT-nin yenidən qurulmasının vacibliyini ön plana çəkdi.
Bu dəyişikliklərə aiddir:
TMK-rın, TNB-rın və digər aparıcı makroiqtisadi subyektlər milli iqtisadiyyat üçün onların əhəmiyyətini qanunauyğun şəkildə aşağı salır və onların əsas çətinlik – ağırlıq mərkəzi sahibkarlıq strategiyasının üzərinə düşür. Son vaxtlar qloballaşmanın genişləndiyi bir şəraitdə köhnəlmiş BMT-nin yerinə dünyanı fəth edən və məşhur olan Birləşmiş Korporasiya Təşkilatları yaratmaq ideyası baş verdi.BMT-nin yenidən qurulması ideyası Corc Sorosanın «açıq cəmiyyət» konsepsiyasında da öz əksini tapmışdır. Corc Sorosa hazırda BMT-də mövcud olan böhranın əsasını təşkil edən bürokratik ziddiyyətləri bu təşkilatda idarəetmə sistemini yenidən yaratmaqla aradan qaldırmaq fikrini irəli sürür. Bununla da nəzarət funksiyasını təyin edilmiş vəzifəli şəxslərə – Baş katibə və ya Baş katibin hesabında olanlara, Bretton-Vuds Institutunda olduğu kimi direktor şurasına və ya başqa sözlə vəsait kimə təqdim olunacaqsa ona həvalə etmək olar.
Assambleya bizim dünya ictimaiyyəti üçün qanunlar işləyib hazırlayan qanunvericilik orqanına çevrilə bilər. «Bü gün Baş Assambleya özünü danışan kimi təqdim edir. Bizim dünya cəmiyyəti üçün o qanunlar işləyib hazırlayan qanunvericilik orqanına çevrilə bilər. Müstəqil dövlətlərin Assambleyası ola bilər ki, icraedici funksiyaların həyata keçirilməsi üçün pis yaxınlaşa bilsin, lakin o beynəlxalq qanunvericilik orqanlarına təqdim olunan tələbləri layiqincə ödəyir. Ixtisaslaşma çoxluğunu nəzərə almağı dəqiq müəyyən etmək tələb olunur. Üçqat meyar imkanı ola bilər, bilavasitə üçdə iki ölkə, üçdə iki əhali və BMT-nin büdcəsinin üçdə ikisi. Hansı ölkə öhdəçiliyə tərəfdar çıxmırsa heç olmazsa açıq koalisiya cəmiyyətindən azad olunmaya tərəfdar çıxmaqla ixtisas çoxluğu qərarı ilə razılaşsınlar».Bu yolla onsuz «milli müstəqillik» prinsiplərini pozmaqla ümumi beynəlxalq hüquq normalarını yaratmaq təqdim olunur. Bununla da Soros «açıq cəmiyyət», «ixtisaslaşmış çoxluğun» marağında azlıqların hüququnu tapdalamaq şəraitində BMT nədir sualı cavabsız qalır. Bundan başqa, onlar üzdə müxtəlif və hərəkət edən qüvvələri əks etdirməklə struktur problemləri ilə əlaqədar beynəlxalq işlərə cəlb olunur. Transmilli və dövlətlərarası səviyyə, müstəqillik və bir-birinin işinə qarışma, bir-biri ilə ziddiyyətdə olan tərəflərin maraqları, dövlətin zəif hərəkəti ilə digər hərəkətdə olan şəxs və quruluş arasında, bir tərəfdən güc və hakimiyyət, digər tərəfdən isə bərabərlik və ədalət arasında, ümumilik, fərdlilik, separatizm, intervensiya, neytrallıq və neytral arasında gərginliyin artması mövcuddur. Bilavasitə bu kontekstdə gərginlik və yerdəyişmə BMT-nin yararlı olmasını sual altında qoyur.
Son on ildə BMT-nin əsas problemlər üzrə fəaliyyətinə aşağıdakıları aid etmək olar:
Hərbi münaqişələrin və təbii fəlakətlərin sayının artması, milyonlarla adamların, xüsusilə uşaqların əziyyət çəkməsi dünya ölkələrinə və regionlarına göstərilən humanitar yardımın artırılmasını tələb edir.
Təhlükəsizlik şurasında nümayəndəliklərin genişləndirilməsi məsələsi, bir tərəfdən inkişaf etməkdə olan ölkələrin nümayəndələrinin çatışmamazlığı, digər tərəfdən isə regional qruplar üzrə Təhlükəsizlik Şurasında yerlərin düzgün bölüşdürülməsi və daimi üzvlərin vəziyyətinin Təhlükəsizlik Şurasında imtiyazlı üstünlüyə malik olmaq, yüksək olması ilə əlaqələndirilməlidir. Digər tərəfdən RF-nın yeni xarici siyasət konsepsiyasında qeyd edildiyi kimi hazırda ABŞ-ın başçılığı ilə dünyanın bir baxımdan (bir qütbdən) strukturunun yaradılması və beynəlxalq təhlükəsizliyin prinsipial məsələlərində BMT-nin rolunu azaltmaq üçün Qərb institutlarına müraciət olunur. ABŞ-rı öz təsirini daha da artırmaq məqsədi ilə Təhlükəsizlik Şurasının yenidən qurulmasını istəyir, əgər bu planlar başa çıxarsa Təhlükəsizlik Şurasının rolu yoxdur.
Təhlükəsizlik Şurasında islahatlar haqqında məsələlər üzrə bütün dövlətləri, onlar arasında müəyyən fərq baxımından dörd qrupa bölmək olar: inkişaf etmiş ölkələrə, orta, daimi üzvlüyə namizədlərə və daimi üzvlərin özləri.
Təşkilatda çoxluğu təşkil edən Cənub ölkələri şimal üçün birtərəfli olan islahatla heç cür razılaşmırlar. Onların tələbi BMT-nin işində daha çox iştirak etməli, təşkilat fəaliyyətdədir və əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə. Ona görə də onlar öz talelərini imkanları daxilində özləri həll etməlidirlər. Lakin bu ölkələrdə BMT-ni dəstəkləmək üçün maliyyə vəsaiti çatışmır və onlar BMT statusunu yüksəltmək yolu ilə ikinci və üçüncü böyük iqtisadi potensiala malik olan dövlətləri Yaponiya və Almaniyanı dəstəkləməklə onların maliyyə məsələlərini həll etməyə məcbur edirlər. Eyni zamanda inkişaf etməkdə olan dünyanın regional qrupları da Təhlükəsizlik Şurasına daimi üzv olmaq istəyir. Asiyada – Hindistan, Pakistan, Indoneziya, Afrikada – CAR, Misir, Nigeriya və Braziliya, Argentina, Meksika, Latın Amerikası və s. vəziyyəti mürəkkəbləşdirən məsələlərdən biri də daimi üzvlüyə namizədlər arasında rəqabətli olmasıdır. Söhbət nüvə silahına malik olan Hindistan, Pakistan dövlətləri arasındakı münaqişədən gedir. Hindistan artıq Çinlə bərabər statusa çatmaqla tam hüquqi səlahiyyətə malik olması haqqında açıqlama vermişdir.
Pakistan isə Hindistanın kəskin tənqidi ilə hesablaşır. Bu vaxtda region əhəmiyyətli orta ölkələr (Italiya, Ispaniya, Malayziya, Türkiyə) bir sıra Skandinaviya və Latın Amerikası ölkələri isə, necə deyərlər, kofe klubunda birləşərək «yarımdaimilik» üzvlüyü almaq istəyirlər.
ABŞ nümayəndəsi tez-tez Baş Assambleyanın yeniləşməsi haqqında fikirlər söyləyir. ABŞ bu yeniləşməni «humanitar müdaxilə nəzəriyyəsi» altında həyata keçirmək istəyir ki, bu da açıq şəkildə beynəlxalq qaydaların əleyhinədir. Lakin Qərb dövlətlərində bu çox aktiv şəkildə tətbiq edilir və bu da onların müstəqil dövlətlərin işinə TŞ-nin qadağası olmadan hərbi yolla müdaxilə etmək imkanı verir. Belə bir şəraitdə öz hərbi gücünə arxalanan Vaşinqton imkan verir ki, Amerika daimi üzvün veto hüququnun olmamasından istifadə edib, özünün BMT-nin Kosovada, ABŞ və Böyük Britaniyanın Iraqda olduğu kimi hərbi gücünün təsiri altında istədiyini həyata keçirsin. Göründüyü kimi, BMT-nin inanılmış prinsipləri ilə milli suverenlik arasında uçurum baş verdi.
Belə bir şəraitdə dünya qaydalarının, təhlükələrin sayının bir qütbdə formalaşdırılmasının qəbul edilməsi lazım gəlir ki, bu da öz rəqabətedicilərindən güclü olanın diktə etməsi ilə həyata keçirilən imperiya tipi sistemindən başqa bir şey deyildir. Müasir dünyanın nüvə silahı ehtiyatları ilə doldurulduğu və hətta BMT-nin özündə belə öz müdafiələrini tapa bilməyən dördüncü münaqişə yaradan bu model münasib hesab edilə bilməz. BMT-nin Baş Katibi K.Annanın bir sıra çıxışlarında «humanitar müdaxilə» nin nəzəriyyə və təcrübəsi müdafiə olunur.Təşkilatın maliyyə problemi ondan irəli gəlir ki, BMT beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin seçilməsində azad və muxtariyyəti olan şəxs hesab edilmir. Faktiki olaraq o iddia təqdim edir, təmiz nəzəriyyə olaraq qalır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı dünyəvi dövlət deyil, o ancaq dövlətlər arasında əməkdaşlıq sistemidir. Bu hökumətlərarası təşkilatın qərar qəbul etməsi, bu təşkilata üzv olan dövlətlərdən asılıdır. Buradan da belə çıxır ki, onun özünün xüsusi maliyyə resursları yoxdur, BMT-nin büdcəsi BMT-na üzv olan dövlətlərin əmanətlərindən ibarətdir. Maliyyə islahatı ayrı-ayrı dövlətlərin əmanətlərində olan münasibətləri dəyişməklə BMT-nin büdcəsini artırmaq olar.
1995-ci ildən başlayaraq BMT-nin büdcəsi fasiləsiz olaraq azalır. ABŞ hər vasitə ilə onun artmasına mane olur. Belə təcrübə islahatın aparılmasında xüsusi maliyyələşdirmə tələb edir ki, bu da islahatı bəzi halda inkar edir.
Iri ölkələrin büdcəsilə müqayisə etdikdə BMT-nin büdcəsi çox azdır (iqtisadi və sosial məqsədlə üçün büdcə, sülhü qorumaq üçün olan büdcə və ümumi büdcə daxil olmaqla 9 mlyd. dollardan bir az çoxdur). Sülhün qorunması üçün büdcə ABŞ-nın hərbi büdcəsinin 1,1 %-ni təşkil edir ki, bu da «Səhrada tufan» əməliyyatının aparılmasında iki günlük xərcə bərabərdir. BMT-nin ümumi büdcəsi Nyu-York kimi şəhərin illik büdcəsinin 4 %-nə bərabərdir. ABŞ-nın BMT-nın ümumi büdcəsinə qoyduğu əmanət hər bir amerikalıya 1,2 dollara, sülhün qorunması üçün büdcəyə isə təqribən 7 dollara başa gəlir. Lakin nisbətən iqtisadi və sosial məqsədlər üçün planetin hər bir adamına 88 sentə başa gəlir. Bu zaman dövlət təqribən hər il 767 mlrd. dollar sərf edir ki, bu da yer kürəsində yaşayan hər bir adam üçün 134 dollara bərabərdir. BMT-nin büdcəsinə əmanətin ödənilməsi maliyyə yox siyasi problemdir.
BMT-nin fəaliyyətinin səmərələşdirilməsi və idarəetmə sisteminin yeniləşdirilməsinə cəhd göstərilməsi ona üzv olan dövlətlərlə birgə fəaliyyətdə yaxşı koordinasiya olunacaq və böyük razılığın olmasını istəyirlər.
Maliyyə vəziyyətinin mürəkkəbləşməsi və büdcənin məhdudlaşdırıldığı bir vaxtda dövlətlər istərdilər ki, BMT az vəsaitə böyük nəticələr əldə etsin. Bu paralel fəaliyyət hərəkətinin ləğv edilməsinə, öz-özlüyündə artıq olan və ya ixtisaslaşmış müəssisələrin mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq bəzi fondların və proqramların birləşməsinə səbəb olmalıdır.
Məsələn, hazırda ƏKTT-FAO dünya ərzaq proqramı və Hökumətlərarası kənd təsərrüfatının inkişaf fondu ilə möhkəm inkişaf üzrə Komissiya BMT-nin ətraf mühitin mühafizəsi Proqramı ilə rəqabət aparır. YUNISEF Ümumdünya bankı və BMT-nin Inkişaf Proqramı (BIP-PROON) YUNESKO ilə təhsil sferasında rəqabət aparır və s.
Müxtəlif təşkilatlar arasında möhkəm əlaqələrin yaradılması və istiqamətləndirilməsi iqtisadi və sosial şurada yeni həyat ideyaları haqqında fikirlər söyləməklə həmin şuranı Iqtisadi Təhlükəsizlik Şurasına çevirmiş və inkişaf strategiyasının ardıcıl həyata keçirilməsi məqsədi daşıyır. Bu şura ola bilər ki, inkişaf məsələləri ilə məşğul olsun ki, bu da beynəlxalq təşkilatların, dövlətlərin, assosiasiyaların, regional birliklərin işini asanlaşdırar və bununla da layihənin həyata keçirilməsindən böyük səmərəni təmin etmiş olar. Əlaqələndirmənin hərəkət mexanizmi keçmişdə olduğu kimi bir-birinin əksinə olan kurs və proqramların qəbul edilməsinə yol verməmək məqsədi ilə BMT sistemini təşkil edən bütün funksiyaların hormonikləşdirilməsini – inkişaf etdirilməsini əks etdirir. Məsələn, BVF və ÜDB arasında struktur tənzimləmə siyasəti uzun müddət YUNESKO, FAO, YUNISEF, MOT-dan irəli gələn sosial siyasət sahəsində təklifləri qəbul etməmişlər. Bu əlaqələndirmə üç müxtəlif səviyyədə özünü əks etdirə bilər: dövlətlərarası, dövlətlərlə BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri, həmçinin dövlət daxili, onların müxtəlif hökumət orqanları arasında.BMT-nin nisbətən mühüm hesab edilən məqsədi dünyada yoxsulluğu ləğv etməkdir. Baxmayaraq ki, son onilliklərdə yoxsulluq probleminin həllində, xüsusilə Asiyada müəyyən tərəqqi olmuşdur, bununla belə dünya əhalisinin yarısı gündə 2 dollara yaşamağa məcburdur. Məsələn, dünyada 1,2 mlrd. adam gündə bir dollardan da aşağı yaşayır. 2015-ci ilə bu kateqoriyadan olan əhalinin sayının azaldılması qarşıya qoyulan əsas məsələ hesab edilirdi. Əhalinin kapitalizm şəraitində maddi və mənəvi mədəniyyətin kəndin inkişafı şərtlərinə uyğun olaraq böyük nazirliklərdə toplanması problemi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 100 mln. adamın həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün lazımi tədbirlərin hazırlanması ən aktual məsələ hesab edilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq 100-dən çox ölkədə qadınların iqtisadiyyata cəlb olunmasına, rəhbər rolu və onların sülh məramlı fəaliyyətində iştirakı və qadınlara qarşı güc işlətməyin aradan qaldırılmasına təşəbbüs edilmişdir.
BMT-nin qeyd edilən müəssisələri ilə yanaşı cinayətkarlığa qarşı, həmçinin QİÇS və Ekoloji problemlərin həll edilməsi üçün tədbirlər həyata keçirilir və ya planlaşdırılır. BMT üçün əsas məsələ dünyanın istənilən nöqtəsində səsvermə ilə əlaqədar BMT-yə ani olaraq məlumatların çatdırılması texnologiyasının Internet şəbəkəsinin yaradılması və kommunikasiya sistemlərindən istifadə olunma səmərəliliyinin yüksəldilməsidir. Hazırda BMT sistemi hərəkəti, böyük hörmətə malik olması, onun inandırıcı, səlahiyyətli və səmərəliliyi haqqında məlumatlar vermək üçün çox geniş və kütləvi imkanlar mövcuddur. Bu dünyada həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün çox vacibdir.
Siyasi mərdliyin və istəyin olmasına qarşı dayanmaq, perspektiv tədqiqatlarla məşğul olan mərkəzlərdə və təşkilatlarda (bəzi hallarda dövlət tərəfindən xoş niyyətlərin olmamasını əks etdirir) böhranın aradan qaldırılması üsullarını və bizim cəmiyyətin vəziyyətini dərindən və dəqiq öyrənmək lazımdır. BMT sisteminin yenidən qurulması daha geniş: inkişaf mərhələlərinə və üsullarına yeni baxışların işlənib hazırlanması və ya demokratiyanın mövcudluğunda dəyişikliklər (daha geniş imkanlarda hamının iştirak etməsi), bütün planetin taleyini başa düşmək kimi məsələləri əhatə etməlidir. Əsas zəmanət dünya qaydalarının öz formasının dəyişməsinə yol verməmək və dünyada BMT-nin birləşdirici rolunu gücləndirməkdir.
Bu dəyişikliklərə aiddir:
- qloballaşma və ya onun fraqmentasiya olunması, xüsusilə ikinci halda kollektivin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi yox, fərdi meyllərin, mikrofikirlərin, xırda ideoloqların yerinə böyük idioloqların meydana gəlməsi və güclənməsi sistemə salınmış qaydaların mozaik baxımdan artmasına səbəb olmuşdur;
- dövlətlilərlə kasıblar arasında qeyri-bərabərliyin artması (dövlətlər və ya ayrı-ayrı cəmiyyətlər arasında);
- dini, etnik və mədəni problemlərin dərinləşməsi;
- təhlükəsizlik və inkişaf, təbiətdə münaqişələrin dəyişməsi haqqında daha geniş məlumat verən yeni konsepsiyaların meydana gəlməsi;
- keçmişdəki amansızlıq, qəddarlıqdan əl çəkməli, dövlət müstəqilliyi və milli dövlətçilik böhranı anlayışına keçməli;
- güc məntiqinin üstünlüyünü ələ almaq;
- «real vaxt» rejimində hərəkət edən kompüter və rabitə sistemində çevriliş.
TMK-rın, TNB-rın və digər aparıcı makroiqtisadi subyektlər milli iqtisadiyyat üçün onların əhəmiyyətini qanunauyğun şəkildə aşağı salır və onların əsas çətinlik – ağırlıq mərkəzi sahibkarlıq strategiyasının üzərinə düşür. Son vaxtlar qloballaşmanın genişləndiyi bir şəraitdə köhnəlmiş BMT-nin yerinə dünyanı fəth edən və məşhur olan Birləşmiş Korporasiya Təşkilatları yaratmaq ideyası baş verdi.BMT-nin yenidən qurulması ideyası Corc Sorosanın «açıq cəmiyyət» konsepsiyasında da öz əksini tapmışdır. Corc Sorosa hazırda BMT-də mövcud olan böhranın əsasını təşkil edən bürokratik ziddiyyətləri bu təşkilatda idarəetmə sistemini yenidən yaratmaqla aradan qaldırmaq fikrini irəli sürür. Bununla da nəzarət funksiyasını təyin edilmiş vəzifəli şəxslərə – Baş katibə və ya Baş katibin hesabında olanlara, Bretton-Vuds Institutunda olduğu kimi direktor şurasına və ya başqa sözlə vəsait kimə təqdim olunacaqsa ona həvalə etmək olar.
Assambleya bizim dünya ictimaiyyəti üçün qanunlar işləyib hazırlayan qanunvericilik orqanına çevrilə bilər. «Bü gün Baş Assambleya özünü danışan kimi təqdim edir. Bizim dünya cəmiyyəti üçün o qanunlar işləyib hazırlayan qanunvericilik orqanına çevrilə bilər. Müstəqil dövlətlərin Assambleyası ola bilər ki, icraedici funksiyaların həyata keçirilməsi üçün pis yaxınlaşa bilsin, lakin o beynəlxalq qanunvericilik orqanlarına təqdim olunan tələbləri layiqincə ödəyir. Ixtisaslaşma çoxluğunu nəzərə almağı dəqiq müəyyən etmək tələb olunur. Üçqat meyar imkanı ola bilər, bilavasitə üçdə iki ölkə, üçdə iki əhali və BMT-nin büdcəsinin üçdə ikisi. Hansı ölkə öhdəçiliyə tərəfdar çıxmırsa heç olmazsa açıq koalisiya cəmiyyətindən azad olunmaya tərəfdar çıxmaqla ixtisas çoxluğu qərarı ilə razılaşsınlar».Bu yolla onsuz «milli müstəqillik» prinsiplərini pozmaqla ümumi beynəlxalq hüquq normalarını yaratmaq təqdim olunur. Bununla da Soros «açıq cəmiyyət», «ixtisaslaşmış çoxluğun» marağında azlıqların hüququnu tapdalamaq şəraitində BMT nədir sualı cavabsız qalır. Bundan başqa, onlar üzdə müxtəlif və hərəkət edən qüvvələri əks etdirməklə struktur problemləri ilə əlaqədar beynəlxalq işlərə cəlb olunur. Transmilli və dövlətlərarası səviyyə, müstəqillik və bir-birinin işinə qarışma, bir-biri ilə ziddiyyətdə olan tərəflərin maraqları, dövlətin zəif hərəkəti ilə digər hərəkətdə olan şəxs və quruluş arasında, bir tərəfdən güc və hakimiyyət, digər tərəfdən isə bərabərlik və ədalət arasında, ümumilik, fərdlilik, separatizm, intervensiya, neytrallıq və neytral arasında gərginliyin artması mövcuddur. Bilavasitə bu kontekstdə gərginlik və yerdəyişmə BMT-nin yararlı olmasını sual altında qoyur.
Son on ildə BMT-nin əsas problemlər üzrə fəaliyyətinə aşağıdakıları aid etmək olar:
- BMT-nin sülh və təhlükəsizliyin tərəfdarı olmasında liderlik rolunun zəifləməsi;
- Təhlükəsizlik Şurasında nümayəndəliklərin genişlənməsi və onun işində transəməkdaşlığın təmin edilməsi məsələləri;
- Təşkilatın maliyyə problemləri;
- Idarəetmə vasitələrinin yeniləşdirilməsinin vacibliyi;
- Kadr potensialının təkmilləşdirilməsi problemləri.
Hərbi münaqişələrin və təbii fəlakətlərin sayının artması, milyonlarla adamların, xüsusilə uşaqların əziyyət çəkməsi dünya ölkələrinə və regionlarına göstərilən humanitar yardımın artırılmasını tələb edir.
Təhlükəsizlik şurasında nümayəndəliklərin genişləndirilməsi məsələsi, bir tərəfdən inkişaf etməkdə olan ölkələrin nümayəndələrinin çatışmamazlığı, digər tərəfdən isə regional qruplar üzrə Təhlükəsizlik Şurasında yerlərin düzgün bölüşdürülməsi və daimi üzvlərin vəziyyətinin Təhlükəsizlik Şurasında imtiyazlı üstünlüyə malik olmaq, yüksək olması ilə əlaqələndirilməlidir. Digər tərəfdən RF-nın yeni xarici siyasət konsepsiyasında qeyd edildiyi kimi hazırda ABŞ-ın başçılığı ilə dünyanın bir baxımdan (bir qütbdən) strukturunun yaradılması və beynəlxalq təhlükəsizliyin prinsipial məsələlərində BMT-nin rolunu azaltmaq üçün Qərb institutlarına müraciət olunur. ABŞ-rı öz təsirini daha da artırmaq məqsədi ilə Təhlükəsizlik Şurasının yenidən qurulmasını istəyir, əgər bu planlar başa çıxarsa Təhlükəsizlik Şurasının rolu yoxdur.
Təhlükəsizlik Şurasında islahatlar haqqında məsələlər üzrə bütün dövlətləri, onlar arasında müəyyən fərq baxımından dörd qrupa bölmək olar: inkişaf etmiş ölkələrə, orta, daimi üzvlüyə namizədlərə və daimi üzvlərin özləri.
Təşkilatda çoxluğu təşkil edən Cənub ölkələri şimal üçün birtərəfli olan islahatla heç cür razılaşmırlar. Onların tələbi BMT-nin işində daha çox iştirak etməli, təşkilat fəaliyyətdədir və əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə. Ona görə də onlar öz talelərini imkanları daxilində özləri həll etməlidirlər. Lakin bu ölkələrdə BMT-ni dəstəkləmək üçün maliyyə vəsaiti çatışmır və onlar BMT statusunu yüksəltmək yolu ilə ikinci və üçüncü böyük iqtisadi potensiala malik olan dövlətləri Yaponiya və Almaniyanı dəstəkləməklə onların maliyyə məsələlərini həll etməyə məcbur edirlər. Eyni zamanda inkişaf etməkdə olan dünyanın regional qrupları da Təhlükəsizlik Şurasına daimi üzv olmaq istəyir. Asiyada – Hindistan, Pakistan, Indoneziya, Afrikada – CAR, Misir, Nigeriya və Braziliya, Argentina, Meksika, Latın Amerikası və s. vəziyyəti mürəkkəbləşdirən məsələlərdən biri də daimi üzvlüyə namizədlər arasında rəqabətli olmasıdır. Söhbət nüvə silahına malik olan Hindistan, Pakistan dövlətləri arasındakı münaqişədən gedir. Hindistan artıq Çinlə bərabər statusa çatmaqla tam hüquqi səlahiyyətə malik olması haqqında açıqlama vermişdir.
Pakistan isə Hindistanın kəskin tənqidi ilə hesablaşır. Bu vaxtda region əhəmiyyətli orta ölkələr (Italiya, Ispaniya, Malayziya, Türkiyə) bir sıra Skandinaviya və Latın Amerikası ölkələri isə, necə deyərlər, kofe klubunda birləşərək «yarımdaimilik» üzvlüyü almaq istəyirlər.
ABŞ nümayəndəsi tez-tez Baş Assambleyanın yeniləşməsi haqqında fikirlər söyləyir. ABŞ bu yeniləşməni «humanitar müdaxilə nəzəriyyəsi» altında həyata keçirmək istəyir ki, bu da açıq şəkildə beynəlxalq qaydaların əleyhinədir. Lakin Qərb dövlətlərində bu çox aktiv şəkildə tətbiq edilir və bu da onların müstəqil dövlətlərin işinə TŞ-nin qadağası olmadan hərbi yolla müdaxilə etmək imkanı verir. Belə bir şəraitdə öz hərbi gücünə arxalanan Vaşinqton imkan verir ki, Amerika daimi üzvün veto hüququnun olmamasından istifadə edib, özünün BMT-nin Kosovada, ABŞ və Böyük Britaniyanın Iraqda olduğu kimi hərbi gücünün təsiri altında istədiyini həyata keçirsin. Göründüyü kimi, BMT-nin inanılmış prinsipləri ilə milli suverenlik arasında uçurum baş verdi.
Belə bir şəraitdə dünya qaydalarının, təhlükələrin sayının bir qütbdə formalaşdırılmasının qəbul edilməsi lazım gəlir ki, bu da öz rəqabətedicilərindən güclü olanın diktə etməsi ilə həyata keçirilən imperiya tipi sistemindən başqa bir şey deyildir. Müasir dünyanın nüvə silahı ehtiyatları ilə doldurulduğu və hətta BMT-nin özündə belə öz müdafiələrini tapa bilməyən dördüncü münaqişə yaradan bu model münasib hesab edilə bilməz. BMT-nin Baş Katibi K.Annanın bir sıra çıxışlarında «humanitar müdaxilə» nin nəzəriyyə və təcrübəsi müdafiə olunur.Təşkilatın maliyyə problemi ondan irəli gəlir ki, BMT beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin seçilməsində azad və muxtariyyəti olan şəxs hesab edilmir. Faktiki olaraq o iddia təqdim edir, təmiz nəzəriyyə olaraq qalır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı dünyəvi dövlət deyil, o ancaq dövlətlər arasında əməkdaşlıq sistemidir. Bu hökumətlərarası təşkilatın qərar qəbul etməsi, bu təşkilata üzv olan dövlətlərdən asılıdır. Buradan da belə çıxır ki, onun özünün xüsusi maliyyə resursları yoxdur, BMT-nin büdcəsi BMT-na üzv olan dövlətlərin əmanətlərindən ibarətdir. Maliyyə islahatı ayrı-ayrı dövlətlərin əmanətlərində olan münasibətləri dəyişməklə BMT-nin büdcəsini artırmaq olar.
1995-ci ildən başlayaraq BMT-nin büdcəsi fasiləsiz olaraq azalır. ABŞ hər vasitə ilə onun artmasına mane olur. Belə təcrübə islahatın aparılmasında xüsusi maliyyələşdirmə tələb edir ki, bu da islahatı bəzi halda inkar edir.
Iri ölkələrin büdcəsilə müqayisə etdikdə BMT-nin büdcəsi çox azdır (iqtisadi və sosial məqsədlə üçün büdcə, sülhü qorumaq üçün olan büdcə və ümumi büdcə daxil olmaqla 9 mlyd. dollardan bir az çoxdur). Sülhün qorunması üçün büdcə ABŞ-nın hərbi büdcəsinin 1,1 %-ni təşkil edir ki, bu da «Səhrada tufan» əməliyyatının aparılmasında iki günlük xərcə bərabərdir. BMT-nin ümumi büdcəsi Nyu-York kimi şəhərin illik büdcəsinin 4 %-nə bərabərdir. ABŞ-nın BMT-nın ümumi büdcəsinə qoyduğu əmanət hər bir amerikalıya 1,2 dollara, sülhün qorunması üçün büdcəyə isə təqribən 7 dollara başa gəlir. Lakin nisbətən iqtisadi və sosial məqsədlər üçün planetin hər bir adamına 88 sentə başa gəlir. Bu zaman dövlət təqribən hər il 767 mlrd. dollar sərf edir ki, bu da yer kürəsində yaşayan hər bir adam üçün 134 dollara bərabərdir. BMT-nin büdcəsinə əmanətin ödənilməsi maliyyə yox siyasi problemdir.
BMT-nin fəaliyyətinin səmərələşdirilməsi və idarəetmə sisteminin yeniləşdirilməsinə cəhd göstərilməsi ona üzv olan dövlətlərlə birgə fəaliyyətdə yaxşı koordinasiya olunacaq və böyük razılığın olmasını istəyirlər.
Maliyyə vəziyyətinin mürəkkəbləşməsi və büdcənin məhdudlaşdırıldığı bir vaxtda dövlətlər istərdilər ki, BMT az vəsaitə böyük nəticələr əldə etsin. Bu paralel fəaliyyət hərəkətinin ləğv edilməsinə, öz-özlüyündə artıq olan və ya ixtisaslaşmış müəssisələrin mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq bəzi fondların və proqramların birləşməsinə səbəb olmalıdır.
Məsələn, hazırda ƏKTT-FAO dünya ərzaq proqramı və Hökumətlərarası kənd təsərrüfatının inkişaf fondu ilə möhkəm inkişaf üzrə Komissiya BMT-nin ətraf mühitin mühafizəsi Proqramı ilə rəqabət aparır. YUNISEF Ümumdünya bankı və BMT-nin Inkişaf Proqramı (BIP-PROON) YUNESKO ilə təhsil sferasında rəqabət aparır və s.
Müxtəlif təşkilatlar arasında möhkəm əlaqələrin yaradılması və istiqamətləndirilməsi iqtisadi və sosial şurada yeni həyat ideyaları haqqında fikirlər söyləməklə həmin şuranı Iqtisadi Təhlükəsizlik Şurasına çevirmiş və inkişaf strategiyasının ardıcıl həyata keçirilməsi məqsədi daşıyır. Bu şura ola bilər ki, inkişaf məsələləri ilə məşğul olsun ki, bu da beynəlxalq təşkilatların, dövlətlərin, assosiasiyaların, regional birliklərin işini asanlaşdırar və bununla da layihənin həyata keçirilməsindən böyük səmərəni təmin etmiş olar. Əlaqələndirmənin hərəkət mexanizmi keçmişdə olduğu kimi bir-birinin əksinə olan kurs və proqramların qəbul edilməsinə yol verməmək məqsədi ilə BMT sistemini təşkil edən bütün funksiyaların hormonikləşdirilməsini – inkişaf etdirilməsini əks etdirir. Məsələn, BVF və ÜDB arasında struktur tənzimləmə siyasəti uzun müddət YUNESKO, FAO, YUNISEF, MOT-dan irəli gələn sosial siyasət sahəsində təklifləri qəbul etməmişlər. Bu əlaqələndirmə üç müxtəlif səviyyədə özünü əks etdirə bilər: dövlətlərarası, dövlətlərlə BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisələri, həmçinin dövlət daxili, onların müxtəlif hökumət orqanları arasında.BMT-nin nisbətən mühüm hesab edilən məqsədi dünyada yoxsulluğu ləğv etməkdir. Baxmayaraq ki, son onilliklərdə yoxsulluq probleminin həllində, xüsusilə Asiyada müəyyən tərəqqi olmuşdur, bununla belə dünya əhalisinin yarısı gündə 2 dollara yaşamağa məcburdur. Məsələn, dünyada 1,2 mlrd. adam gündə bir dollardan da aşağı yaşayır. 2015-ci ilə bu kateqoriyadan olan əhalinin sayının azaldılması qarşıya qoyulan əsas məsələ hesab edilirdi. Əhalinin kapitalizm şəraitində maddi və mənəvi mədəniyyətin kəndin inkişafı şərtlərinə uyğun olaraq böyük nazirliklərdə toplanması problemi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 100 mln. adamın həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün lazımi tədbirlərin hazırlanması ən aktual məsələ hesab edilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq 100-dən çox ölkədə qadınların iqtisadiyyata cəlb olunmasına, rəhbər rolu və onların sülh məramlı fəaliyyətində iştirakı və qadınlara qarşı güc işlətməyin aradan qaldırılmasına təşəbbüs edilmişdir.
BMT-nin qeyd edilən müəssisələri ilə yanaşı cinayətkarlığa qarşı, həmçinin QİÇS və Ekoloji problemlərin həll edilməsi üçün tədbirlər həyata keçirilir və ya planlaşdırılır. BMT üçün əsas məsələ dünyanın istənilən nöqtəsində səsvermə ilə əlaqədar BMT-yə ani olaraq məlumatların çatdırılması texnologiyasının Internet şəbəkəsinin yaradılması və kommunikasiya sistemlərindən istifadə olunma səmərəliliyinin yüksəldilməsidir. Hazırda BMT sistemi hərəkəti, böyük hörmətə malik olması, onun inandırıcı, səlahiyyətli və səmərəliliyi haqqında məlumatlar vermək üçün çox geniş və kütləvi imkanlar mövcuddur. Bu dünyada həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün çox vacibdir.
Siyasi mərdliyin və istəyin olmasına qarşı dayanmaq, perspektiv tədqiqatlarla məşğul olan mərkəzlərdə və təşkilatlarda (bəzi hallarda dövlət tərəfindən xoş niyyətlərin olmamasını əks etdirir) böhranın aradan qaldırılması üsullarını və bizim cəmiyyətin vəziyyətini dərindən və dəqiq öyrənmək lazımdır. BMT sisteminin yenidən qurulması daha geniş: inkişaf mərhələlərinə və üsullarına yeni baxışların işlənib hazırlanması və ya demokratiyanın mövcudluğunda dəyişikliklər (daha geniş imkanlarda hamının iştirak etməsi), bütün planetin taleyini başa düşmək kimi məsələləri əhatə etməlidir. Əsas zəmanət dünya qaydalarının öz formasının dəyişməsinə yol verməmək və dünyada BMT-nin birləşdirici rolunu gücləndirməkdir.
