Vergi sistemi və onu formalaşdıran əsas elementlər

Bütün bunlar vergi sisteminin nəzəri və praktiki məsələlərinin hərtərəfli araş-dırılmasının vacibliyi ön plana çəkilir.Optimal vergi sisteminin qurulması vergitutmanın metodoloji və metodiki əsaslarına yenidən baxılmasını tələb edir.

Vergilər yalnız priqnozlaşdırılmış büdcənin təmin edilməsi aləti deyil,həm də iq-tisadiyyatın inkişafının güclü stimuluna çevrilməlidirlər.Vergilər iqtisadi münasi-bətlərin təkmilləşməsinə,maraqların tarazlaşmasına,paritet əsaslarla mülkiyyətin

bütün formalarının inkişafına kömək etməlidir.

Vergi sistemi müəyyən edilmiş qaydada tutulan vergi,yığım,rüsum və digər ödənişlərin məcmusundan ibarətdir.

Hər bir dölətin vergi sistemini bilavasitə formalaşdıran əsas elementlər aşağıdakılardır:

-Vergi orqanları sistemi

-Vergi qanunvericiliyi sistemi

-Vergi siyasətinin prinsipləri

-Vergilərin büdcələr üzrə bölüşdürülməsi qaydası

-Vergi nəzarətinin forma və üsulları

-Vergi icraatının qaydaları və şərtləri

-Beynəlxalq ikiqat vergitutma probleminin həllinə yanaşma üsulları və.s.

İqtisadi göstəricilərə ilk növbədə vergi yükü aid edilir.Qeyd etməliyik ki,optimal şəkildə qurulmuş vergi sistemi,bir tərəfdən dölətin maliyə ehtiyatlarına olan təlabatını ödəməli,digər tərəfdən isə vergi ödəyicilərinin sahibkarliq fəaliyyətinə olan maraqlarını stimullaşdırmalıdır.Bu səbəbdən də vergi yükü göstəricisi ölkənin vergi sisteminin keyfiyyət ölçüsüdür.Elmi cəhətdən sübut edilmişdir ki,səmərəli vergi sistemi vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin 30% dən çoxunun tutulmamasına imkan verilməməlidir.Bir sıra ölkələrin vergi sistemi,məsələn,İsveç,elə qurul-

muşdur ki,vergi ödəyicisi öz gəlirinin 50% dən çoxunu dövlət büdcəsinə ödəyir.

Lakin burada heç bir paradoks yoxdur,çünki əksər ölkələrdə vergi ödəyicilərinin öz

Gəlirləri hesabına həll etdikləri sosial-iqtisadi xarakterli məsələləri bu ölkələrdə dövlət öz hesabına hıll edir.Beleliklə maraqlar balansı gözlənilmiş olur.

Vergi sistemini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də xarici və daxili ticarət-

dən əldə olunan vergi gəlirlərinin nisbətidir.Əsasən hazır məhsul ixrac edən yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə ixrac rüsumları cüzidir,büdcəyə əsas daxilolmalar ölkədaxi-

li ticarətin vergiyə cəlb olması hesabına baş verir.İnkişaf səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə isə ixrac olunan xammala gömrük rüsumları hesabına xarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə olunan gəlirlərin payı yüksək olur. Vergi ölkənin dövlət suverenliyinin əsas təzahür formalarından biridir.Vergi-

lər dövlət tərəfindən birtərəfli qaydada, yəni ayrı-ayrılıqda götürülmüş hər bir vergi ödəyicisi ilə razılaşdırılmadan müəyyən edilir.Vergi ödəyicisindən hər hansı bir verginin tutulması üçün həmin vergi növü müəyyən edilməli və daxil olunmalıdır.

Verginin müəyyən edilməsi dedikdə,konkret vergi ödənişini müəyyən edən və döv-

lətin fəaliyyətdə olan vergi sistemində ona yer ayıran normativ aktın qəbul edilmə- si başa düşülür.Bu bir növ verginin hüuqi cəhətdən yaranması,qanunvericiliklə bə-yan edilməsi deməkdir.

Verginin daxil edilməsi-bu və ya digər verginin büdcəyə tutulması şərti,qayda-

sı və prosedurasını müəyyən edən müvafiq normativ aktın qəbul edilməsidir.

Vergi islahatları aparmaga sövq edən əsas amillər bunlardər:

-Vergi sisteminin səmərəliliyinin artırılması

-İqtisadi inkişafın artım sürətini zəiflədən vergi maneələrinin aradan qaldırılması

Pul vəsaitlərinin hərəkətinin axınını üzə çıxarmaq,ölkə daxilində bağlanan bütün kommersiya sövdələşmələrinə nəzarət etmək vergi orqanlarının iqtidarında deyil.

Dövlət vergi ödəyicilərinə nəzarətin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin edil-məsi üçün vergi ödəyicilərinin üzərinə bir sıra vəzifələr qoyur.Lakin müəyyən müddət keçdikdən sonra ayrı-ayrı ödəyiciləri arasında vergi yükünün qeyri-bərabər bölüşdürülməsi haqqında fikirlər formalaşmağa başlayır.Bu isə gəlirlərin gizlədil-məsi,vergidən yayınma hallarının artasına səbəb olur.Bütün bunlar isə dövləti yeni

vergi islahatları aparmağa sövq edir.İnkişaf etmiş ölkələrdə hər 5-7 ildən bir əsaslı vergi islahatları aparılır.Vergitutma nəzəriyyəsi vergi islahatları prinsiplərinin 2 qrupunu nəzərdə tutur.1 ci qrupa vergitutmanın klassik prinsipləri daxildir.2 ci qru-

pa isə ayrıca götürülmüş bir ölkədə vergi islahatları aparılan zaman həmin ölkənin spesefik xüsusiyyətlərini nəzərə alan prinsiplər daxildir.

Vergi islahatlarının aparılmasının əsas məqsədlərindən biri sahibkarların və dövlət maraqlarının maksimal tarazlığının təmin olunmasıdır.Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi sistemində meydana çıxan vergi hüququ münasibətlərinin tənzimlənməsində mükəmməl normativ hüquqi bazanın olması mühüm rol oynayır.

Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası dedikdə,qanunların və bu qanunlara uyğun olaraq qəbul edilmiş normativ-hüquqi aktların məcmusu başa düşülür.Ölkə-nin vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası ilk növbədə konstitutsiya hüququna,

Sonra isə mülki, inzibati,cinayət və maliyə hüquqlarına istinad etməlidir.

Vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirməlidir:

-Vergilərin müəyyən edilməsi

-Vergilərin tutulması və ödənilməsi qaydalarının müəyyən edilməsi

-Vergi ödəyicilərinin və dövət vergi xidməti orqanlarının vergitutma məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrinin müəyyən edilməsi

-Vergi qanunvericiliyin pozulmasına görə vergi məsuliyyəti tədbirlərinin və omların tədbiqi qaydalarının müəyyən edilməsi