Qədim zamanlardan Bakı bir şəhər kimi İranın təsiri altında olmuşdur. Bu təsir ta keçən əsrin ortalarınadək davam edib. Belə vəziyyət o dövrə təsadüf edir ki, az qala bütün türk aləmi az-çox İranlıların təsiri altında idi. M. Ə. Rəsulzadə "Əsrimizin Səyavuşu" adlı əsərində həmin dövrü belə xarakterizə edirdi: «Bir çox zaman azərbaycanlılar kəndi türklüklərini, türk soyundan gəldiklərini bilməyərək, xalis İranlı kimi kəndilərin hiss etdilər. İranlı kimi düşünüb, İranlı kimi yaşadılar. Bu o zaman idi ki, bütün türk aləmi az-çox İran təsirində bulunurdu. O zaman idi ki, soltan Səlim farsca şeirlər yazıb, oxuyur, az qalsın ki, bunu rəsmi lisan elan ediyordu».
M. Ə. Rəsulzadənin bu sözləri elə bil bakılılar barədə deyilmişdi. Daş hasarlar içərisinə sığınıb qalmış bakılılar İran təsirinə elə qapılmışdılar ki, bəzən özlərinin türk olduqlarını belə unudurdular. Nəinki geyimdə, hətta danışıq tərzində də onları iranlılardan çox çətinliklə ayırmaq olurdu. Keçən əsrin ortalarınadək Bakının bütün hökümət dairələrində rəsmi dil fars dili idi. Hələ bundan xeyli qabaq xanlıqlar dövründə bütün fərmanlar ancaq fars dilində verilirdi. Xanların saraylarında işləmək üçün İrandan xüsusi mirzələr dəvət olunurdu. Rəsmi dil fars dili hesab olunurdu. Küçələrdə, bazarlarda camaat fars dili qarışıq azərbaycanca
danışırdı. Bir-birinə müraciət və mülaqatlar da ancaq farsca idi. Məişətdə və evdarlıqda işlənən qab-qacaqların adları da ancaq farsca idi. Məsələn: xakəndaz (xak-torpaq, əndazə-ölçü, yəni torpaq ölçən, torpaq götürən), nəməkdan (nəmək- duz, dan-qab, yəni duz qabı), qənddan və sairə onlarca belə əşya göstərmək olar ki, İranda da, Bakıda da eyni cürə adlanırdı. Bu ondan əmələ gəlmişdi ki, qala divarları ilə Azərbaycanın başqa şəhər və kəndlərindən təcrid edilmiş bakılılar Azərbaycanın zəngin söz leksikonundan istifadə edə bilmirdilər. Onların dili və danışığı zəngin Azərbaycan dili hesabına zənginləşə bilmirdi.
Bakılılar o zaman gözünü açandan İranı və İranlıları görmüşdülər. Millətini də, dilini də soruşanda ancaq «müsəlman» deyə cavab verərdilər. Azərbaycan leksikonunda təbiətə, meşəyə, hətta maldarlığa aid zəngin söz ehtiyatından bakılılar məhrum idilər. Bunun əvəzində isə elə terminlər vardı ki, ancaq Bakıda işlənirdi. Bakıda dənizçiliyə aid sözlərə Azərbaycanın heç bir rayonunda rast gəlməzdin. Bakının ticarət mərkəzi kimi ruslar, türkmənlər və başqa millətlərlə daimi ticarət əlaqələri saxlaması nəticəsində sözsüz ki, onların dili də, danışıq tərzləri də bakılıların gündəlik danışıqlarına öz təsirini göstərmişdi. Bakı bir müddət türklərin işğalı altında olduğu müddətdə türk dilinin də Bakı danışığına təsiri az olmamışdır. Ruslarla daimi əlaqə nəticəsində bir sıra rus sözləri Bakı leksikonuna təhrif edilmiş şəkildə daxil olmuşdur. Bunlardan becid (rusların bejit sözündən törəmişdir). Yaxud Bakıda faytonçular atları sürərkən camaatı xəbərdar etmək üçün «Birqes» deyə çağırırdılar. Bu, rusun bereqis sözünən gəlmə idi. Bakıda bir vaxt çox işlənən «Atmaral» sözü də admiral sözünün təhrif edilmiş forması idi. Başqa bir misal: keçmişlərdə bakılılar rusları "ştottı" deyə çağırardılar. Bu rusların "Çto tı" sözlərinin təhrif edilmiş şəklidir. Ruslar bu sözləri öz danışıqlarında tez-tez işlətdikləri üçün bakılılar da onları bu sözlərlə tanıyırdılar.
Türkmənlərlə də bakılıların daimi ticarət əlaqələri olmuşdur. Bakı limanında türkmən qayıqlarının sayı-hesabı olmazdı. Bu daimi yaxınlıq bizcə bakılıların danışığına öz təsirini göstərmişdir. Bəlkə elə bunun nəticəsindədir ki, bakılılar bəzi sözləri Azərbaycanın başqa şəhər və kəndlərində yaşayanlardan fərqli olaraq, türkmənlər kimi tələffüz edirlər. Məsələn, «bunun», «bunun üçün» sözlərini türkmənlər də, bakılılar da eyni şəkildə tələffüz edirdilər: «Munun», «Munun üçün». Göründüyü kimi B səsi M səsi ilə əvəz olunur. Daha başqa bir misal olaraq «darmadağın» sözünü alaq. Türkmən də, bakılı da bunu «dərbədağın» kimi işlədirdi. Biz bu sözün deyilişində türkmən dilinin açıq təsirini görürük. Başqa bir sıra sözlər də vardır ki, türkmənlərdə də, bakılılarda da eyni tərzdə tələffüz olunur.
Türk qoşunlarının Bakıda qısa müddət qalmalarına baxmayaraq bakılılar bəzi sözləri türklər kimi tələffüz etməyə alışmışdılar. Belə bir təbir o zamandan indiyədək davam edib, gəlmişdir. Məsələn, türklər, «Verdim» sözünü həmişə «Vərdim» kimi tələffüz etdikləri kimi bakılılar da bəzən indiyədək «verdim» sözünü «vərdim» kimi tələffüz edirlər. «Verdim» sözünün bu cür tələffuz edilməsinə Azərbaycanın heç bir rayonunda təsadüf edilmir. Bundan başqa «sirr» sözünü də bakılılar türklər kimi «sırr» deyə tələffüz edirlər.
Yuxarıda dediyimiz kimi bakılıların danışığına farsların daha böyük təsiri olmuşdur. Bir qayda olaraq, bakılılar O səsini farslar kimi U kimi tələffüz edirlər. Məsələn: «Onun üçün» əvəzinə «unun üçün», «Onun yanına getdim» əvəzinə «unun yanına getdim» kimi deyərək, O səsini U səsi ilə əvəz edirlər. Bu da şübhəsiz ancaq fars dilinin təsiridir.
Bakılılar bəzi sözlərdə A səsini O kimi tələffüz edirlər. Xüsusilə Abşeronun cənub kəndlərində bu daha çox inkişaf tapıb. Məsələn, bacı əvəzinə bocı, daban əvəzinə doban, baş əvəzinə boş deyirlər. Eyni şeyi Ə səsi ilə E səsinin də dolaşıq salınmasında görürük. Məsələn, «geriyə döndüm» əvəzinə «gəriyə döndüm», «gen pencək» əvəzinə «gən pəncək», «belə-belə işlər» əvəzinə «bələ-bələ işlər» deyirlər.
Bakılıların əksəriyyəti «gətirmək» sözü ilə «götürmək» sözlərini bir qayda olaraq, dolaşıq salırlar. Hətta indiyədək Bakı ziyalılarından bəziləri də bu xəstəlikdən yaxa qurtara bilməyiblər. «O kitabı gətir mənə» və yaxud «bu vedrəni götür apar», «o kitabı götür mənə», «bu vedrəni gətir apar» kimi ifadə edirlər. Siz birinin bakılı olub-olmadığını öyrənmək üçün ona bu iki sözdən tərtib olunmuş bir cümlə dedirdin. Dərhal görəcəksiniz ki, o bu sözlərin yerini dolaşıq salır.
Bakılılar sözləri bir qayda olaraq, qoşa-qoşa işlədirlər: gedə-gedə, gülə- gülə, qaça-qaça və sairə. Hətta belə bir lətifə də vardır: bir bakılıdan soruşurlar ki, siz niyə sözləri qoşa-qoşa işlədirsiniz? Cavabında deyir ki, onu biz yox, kənti-küttü deyir.
Müəllif: Qılman İlkin. BAKI VƏ BAKILILAR
Mənbə: BAKI VƏ BAKILILAR (Üçüncü nəşri).ISBN-9952-426-12–7
