Dinozavrlar haqqında 6 mif
Dinozavrlar haqqında 6 mif
1676-ci ildə ilk dəfə dinozavr sümüyü tapılanda, bunun bir filə, ya da bir dəvəyə aid olduğu güman edilirdi. Yüz il sonra, elm insanları bu skeletlərin Megalosaurus adlı qısa boylu həddən artıq böyük kərtənkələyə aid olduğunu kəşf etdilər. Daha sonra, 1842-ci ildə Riçard Ouen adlı bir alim Megalosaurus-un tamamilə yeni bir heyvan qrupunun üzvü olduğunu fərq etdi və bu heyvan qrupuna Dinozavr adını ya da “Qorxunc Kərtənkələlər” adını verdi.
O gündən etibarən, təxminən 700 fərqli dinozavr növü kəşf olundu və demək olar ki, hər ay yeni bir növ kəşf edilir. Beləliklə də dinozavrlara dair fikirlərimiz də radikal bir şəkildə dəyişikliklərə məruz qalır. Bu gün artıq dinozavrların qədim kitablarda gördüyümüzdən çox daha fərqli canlılar olduğunu bilirik. Ancaq nə var ki; Dinozavrlara dair doğru hesab edilən olduqca yanlış bilgilər hələ də geniş şəkildə cəmiyyətin beynindəki varlığını davam etdirir. Bu yazımızda dinozavrlarla bağlı 6 geniş yayılan mifi və bu miflərə qarşı elmi tədqiqatların ortaya qoyduğu həqiqətləri açıqlayacağıq.
Mif 1: “Bütün dinozavrlar çox böyük canlılardır”
Dinozavr kəlməsi adətən ağılda nəhəng görüntülər yaradır, ki bəli bir çoxu da olduqca böyükdür. Məsələn; Tiranozavr Reks təxminən 12 metr uzunluğunda, 5 tondan daha ağır, bir fil böyüklüyündə və yəqin ki, ən iri yırtıcı deyildi. Uzun boyunlu, bitki ilə qidalanan Saropodlar daha çox böyüdülər. Yalnız bir neçə sümüyü ilə tanınan nəhəng Argentinozorların boylarının 30 metr və çəkilərinin 80 ton olduğu güman edilir. Bu, yaşayan ən böyük məməlisindən və böyük balinalardan çox daha böyük ölçüdür. Ancaq dinozavrlar bu məqamda demək olar ki, təkdirlər. Çünki bu günə qədər yaşamış, heç bir quru heyvanı bu qədər böyüklüyə çatmadı.
Ancaq nə var ki; bütün dinozavrlar nəhəng ölçülərdə deyildi. Məsələn, buynuzlu dinozavr Protoceratoplar haradasa bir qoyun böyüklüyündəydi. Velociraptor isə ancaq bir golden-retriever miqyasındaydı və daha dəhşətli görünməsi üçün Jurassic Park-da böyüdülmüşdü. Son illərdə kiçik növlərin kəşfində haradasa bir partlayış baş verdi, məsələn; Pişik böyüklüyündə yırtıcı Hesperonychus, dovşan böyüklüyündə və otla qidalanan Tianyulong və bildirçin böyüklüyündə həşərat yeyən Parvicursor. Əslinə baxsanız, kiçik növlər yəqin ki, nəhəng dostlarından çox yayılmışlar.
Mif 2: “Dinozavrlar pulcuqlarla ğrtülü bir dəriyə malik idi”
İlk dinozavr kəşf ediləndə, görünüşə görə timsahların və kərtənkələlərin qohumuydu, beləcə bədəni pulcuqlarla örtülü olmalı idi. Və pərdə ayaqlılar, buynuzlu dinozavrlar, saropodlar və zirehli dinozavrlar da daxil olmaqla bir çox dinozavr pulcuqlu görüntüsü verirdi. Lakin, 1970-ci ildə paleontoloqlar, bəzi dinozavrların, quş qohumları kimi tüklü ola biləcəyi məsələsinə maraq saldılar.
Zamanında bu yanaşma olduqca çılğın bir şübhə olaraq düşünülüb, amma 1997-ci ildə Sinosauropteryx adlı kiçik bir yırtıcı dinozavr kəşf edildi və pulcuqlarla örtülü deyildi, üstəlik yumşaq tüklərlə örtülüydü. Sonra, bitkilərlə qidalanan ornithopodlar, iti dişləri olan heterodontozorlar və T.Rex kimi yırtıcı dinozavrların pulcuqlarla örtülü deyil, yəqin ki, tüklü olduqları məlum oldu.
Mif 3: “Dinozavrların hamısı yaşıl və qəhvəyi rəng idi”
İlk dinozavr rəsmlərində sıxıcı rənglər hakim olmuşdur; Boz, yaşıl və qəhvəyi tonları hakim olan monoton heyvanlar. Əgər Mezoik dövr həqiqətən də bu qədər sıxıcıydısa, təbii ki, də yox olarlar. Amma həqiqətdə isə, rənglər daha canlı və hətta daha çox idi. Dinozavr pulcuqları və tüklərinə dair araşdırmalar; Kərtənkələ pulcuqlarının, quş tüklərinin və saçlarımızın rəngli olmasına səbəb olan melanin piqmenti izlərinin olduğunu ortaya çıxardı. Aparılan araşdırmalar, dinozavrların; Qırmızı, qara və ağı da daşıyan çox müxtəlif bir rəng şkalasına malik olduqlarını göstərir. Bundan başqa bəzi işarələr tüklərinin olduqca cəlbedici olduğunu ortaya qoyur.
Yalnız bununla da məhdud deyil, bir çox dinozavr ağ qarınları və qara kürəkləri üzərində xallara və cizgilərə malik idi. Bu rəng hörgüsünün bəziləri yəqin ki, kamuflyaj üçün keçirmişdi və dinozavrların ovçularından və ovlardan gizlənmələrinə imkan verirdi. Amma parlaq rənglər və parlaq hörgülər eynilə bir tovuzquşu quyruğunda olduğu kimi cütləşmə üçün göz boyayan xüsusiyyətdəydi.
Mif 4: “Dinozavrlar pis valideynlər idi”
Bir çox sürüngən sadəcə yumurta basdırar və yoluna davam edər. Yəni balalarının baxımını öz üzərlərinə götürmürlər və balalarını ən yaxşının həyatda qalacağı bir şəraitdə yalnız başlarına qoyurlar. Bu tərz bir valideynlik öz içərisində risklər daşıyır. Bir dəniz tısbağası həyatı boyu minlərlə yumurta qoyur və yalnız bir neçəsi böyüyür. İlk başlarda, dinozavrların da eyni çoxalma strategiyasını izlədikləri hesab edilirdi. Ancaq bunun yanlış olduğunu artıq bilirik.
Yaşayan dinozavr qohumları -quşlar və timsahlar- yumurtalarını və balalarını qoruyurlar, buna görə də dinozavrların da belə bir davranış göstərdiklərini düşünmək olduqca məntiqlidir. Və artıq buna dair bir sübutumuz var. Qobi Səhrasında ki, araşdırmalarda, yumurtaların üzərində oturan bir dinozavr kəşf etdi, və bu dinozavr (Oviraptor, ya da “yumurta oğrusu”) yuva qarət edildiyi zaman öldüyü hesab edilib. Amma sonrasında, yumurtalar üzərində daha çox skeletə rast gəlindi, eynilə yumurtaları üzərində oturmuş bir quş kimi. Bu da Oviraptor-un yumurtaları yemədiyini, onları qoruduğunu göstərir.
Mif 5: “Dinozavrlar məhv olmağa məhkumdu”
Dinozavrların məhv olması uzun bir müddət özlərindən mənbəli bir problemlə əlaqələndirib: Dəyişən ətraf mühitə adaptasiya problemi. Həqiqətdə isə, dinozavrlar 100 milyon ildən artıq bir müddət ərzində Şimali və Cənubi Amerika, Asiya, Avropa, Afrika və hətta Antarktidada yaşadığı bilinir.
Bundan başqa, skeletlər Dünyaya bir asteroid (Meksikada) dəyəndə, dinozavrların 66 milyon il əvvələ qədər geniş və müxtəlif olduğunu göstərir. Asteroidin ortaya çıxartdığı toz, günəş işığını əngəllədi və dünyanın qaranlığa bürünməsinə səbəb oldu. Dinozavrların məhv olması özlərindən mənbəli bir nəticə deyil, kosmik bir qəzanın nəticəsi idi. Əgər ki, asteroid çox kiçik bir bucaqda yolundan dönsəydi, bu gün dünyada hökm sürən biz yox dinozavrlar olardı.
Mif 6: “Dinozavrlar tamamilə yox oldu”
Asteroid; T.Rex, Triceratops və digərlərini məhv edərkən, bəzi kiçik tüklü dinozavrlar və yəqin ki, biraz daha çoxu həyatda qaldı. Bunlar T.Rex və Velociraptor kimi dinozavrların uçan dostları; Quşlar idi. Və yalnız həyatda qalmadılar, təkamül keçirdilər və bu gün on minlərlə quş növünə döndülər.
Tərcümə: Gəncəli Ağali
O gündən etibarən, təxminən 700 fərqli dinozavr növü kəşf olundu və demək olar ki, hər ay yeni bir növ kəşf edilir. Beləliklə də dinozavrlara dair fikirlərimiz də radikal bir şəkildə dəyişikliklərə məruz qalır. Bu gün artıq dinozavrların qədim kitablarda gördüyümüzdən çox daha fərqli canlılar olduğunu bilirik. Ancaq nə var ki; Dinozavrlara dair doğru hesab edilən olduqca yanlış bilgilər hələ də geniş şəkildə cəmiyyətin beynindəki varlığını davam etdirir. Bu yazımızda dinozavrlarla bağlı 6 geniş yayılan mifi və bu miflərə qarşı elmi tədqiqatların ortaya qoyduğu həqiqətləri açıqlayacağıq.
Mif 1: “Bütün dinozavrlar çox böyük canlılardır”
Dinozavr kəlməsi adətən ağılda nəhəng görüntülər yaradır, ki bəli bir çoxu da olduqca böyükdür. Məsələn; Tiranozavr Reks təxminən 12 metr uzunluğunda, 5 tondan daha ağır, bir fil böyüklüyündə və yəqin ki, ən iri yırtıcı deyildi. Uzun boyunlu, bitki ilə qidalanan Saropodlar daha çox böyüdülər. Yalnız bir neçə sümüyü ilə tanınan nəhəng Argentinozorların boylarının 30 metr və çəkilərinin 80 ton olduğu güman edilir. Bu, yaşayan ən böyük məməlisindən və böyük balinalardan çox daha böyük ölçüdür. Ancaq dinozavrlar bu məqamda demək olar ki, təkdirlər. Çünki bu günə qədər yaşamış, heç bir quru heyvanı bu qədər böyüklüyə çatmadı.
Ancaq nə var ki; bütün dinozavrlar nəhəng ölçülərdə deyildi. Məsələn, buynuzlu dinozavr Protoceratoplar haradasa bir qoyun böyüklüyündəydi. Velociraptor isə ancaq bir golden-retriever miqyasındaydı və daha dəhşətli görünməsi üçün Jurassic Park-da böyüdülmüşdü. Son illərdə kiçik növlərin kəşfində haradasa bir partlayış baş verdi, məsələn; Pişik böyüklüyündə yırtıcı Hesperonychus, dovşan böyüklüyündə və otla qidalanan Tianyulong və bildirçin böyüklüyündə həşərat yeyən Parvicursor. Əslinə baxsanız, kiçik növlər yəqin ki, nəhəng dostlarından çox yayılmışlar.
Mif 2: “Dinozavrlar pulcuqlarla ğrtülü bir dəriyə malik idi”
İlk dinozavr kəşf ediləndə, görünüşə görə timsahların və kərtənkələlərin qohumuydu, beləcə bədəni pulcuqlarla örtülü olmalı idi. Və pərdə ayaqlılar, buynuzlu dinozavrlar, saropodlar və zirehli dinozavrlar da daxil olmaqla bir çox dinozavr pulcuqlu görüntüsü verirdi. Lakin, 1970-ci ildə paleontoloqlar, bəzi dinozavrların, quş qohumları kimi tüklü ola biləcəyi məsələsinə maraq saldılar.
Zamanında bu yanaşma olduqca çılğın bir şübhə olaraq düşünülüb, amma 1997-ci ildə Sinosauropteryx adlı kiçik bir yırtıcı dinozavr kəşf edildi və pulcuqlarla örtülü deyildi, üstəlik yumşaq tüklərlə örtülüydü. Sonra, bitkilərlə qidalanan ornithopodlar, iti dişləri olan heterodontozorlar və T.Rex kimi yırtıcı dinozavrların pulcuqlarla örtülü deyil, yəqin ki, tüklü olduqları məlum oldu.
Mif 3: “Dinozavrların hamısı yaşıl və qəhvəyi rəng idi”
İlk dinozavr rəsmlərində sıxıcı rənglər hakim olmuşdur; Boz, yaşıl və qəhvəyi tonları hakim olan monoton heyvanlar. Əgər Mezoik dövr həqiqətən də bu qədər sıxıcıydısa, təbii ki, də yox olarlar. Amma həqiqətdə isə, rənglər daha canlı və hətta daha çox idi. Dinozavr pulcuqları və tüklərinə dair araşdırmalar; Kərtənkələ pulcuqlarının, quş tüklərinin və saçlarımızın rəngli olmasına səbəb olan melanin piqmenti izlərinin olduğunu ortaya çıxardı. Aparılan araşdırmalar, dinozavrların; Qırmızı, qara və ağı da daşıyan çox müxtəlif bir rəng şkalasına malik olduqlarını göstərir. Bundan başqa bəzi işarələr tüklərinin olduqca cəlbedici olduğunu ortaya qoyur.
Yalnız bununla da məhdud deyil, bir çox dinozavr ağ qarınları və qara kürəkləri üzərində xallara və cizgilərə malik idi. Bu rəng hörgüsünün bəziləri yəqin ki, kamuflyaj üçün keçirmişdi və dinozavrların ovçularından və ovlardan gizlənmələrinə imkan verirdi. Amma parlaq rənglər və parlaq hörgülər eynilə bir tovuzquşu quyruğunda olduğu kimi cütləşmə üçün göz boyayan xüsusiyyətdəydi.
Mif 4: “Dinozavrlar pis valideynlər idi”
Bir çox sürüngən sadəcə yumurta basdırar və yoluna davam edər. Yəni balalarının baxımını öz üzərlərinə götürmürlər və balalarını ən yaxşının həyatda qalacağı bir şəraitdə yalnız başlarına qoyurlar. Bu tərz bir valideynlik öz içərisində risklər daşıyır. Bir dəniz tısbağası həyatı boyu minlərlə yumurta qoyur və yalnız bir neçəsi böyüyür. İlk başlarda, dinozavrların da eyni çoxalma strategiyasını izlədikləri hesab edilirdi. Ancaq bunun yanlış olduğunu artıq bilirik.
Yaşayan dinozavr qohumları -quşlar və timsahlar- yumurtalarını və balalarını qoruyurlar, buna görə də dinozavrların da belə bir davranış göstərdiklərini düşünmək olduqca məntiqlidir. Və artıq buna dair bir sübutumuz var. Qobi Səhrasında ki, araşdırmalarda, yumurtaların üzərində oturan bir dinozavr kəşf etdi, və bu dinozavr (Oviraptor, ya da “yumurta oğrusu”) yuva qarət edildiyi zaman öldüyü hesab edilib. Amma sonrasında, yumurtalar üzərində daha çox skeletə rast gəlindi, eynilə yumurtaları üzərində oturmuş bir quş kimi. Bu da Oviraptor-un yumurtaları yemədiyini, onları qoruduğunu göstərir.
Mif 5: “Dinozavrlar məhv olmağa məhkumdu”
Dinozavrların məhv olması uzun bir müddət özlərindən mənbəli bir problemlə əlaqələndirib: Dəyişən ətraf mühitə adaptasiya problemi. Həqiqətdə isə, dinozavrlar 100 milyon ildən artıq bir müddət ərzində Şimali və Cənubi Amerika, Asiya, Avropa, Afrika və hətta Antarktidada yaşadığı bilinir.
Bundan başqa, skeletlər Dünyaya bir asteroid (Meksikada) dəyəndə, dinozavrların 66 milyon il əvvələ qədər geniş və müxtəlif olduğunu göstərir. Asteroidin ortaya çıxartdığı toz, günəş işığını əngəllədi və dünyanın qaranlığa bürünməsinə səbəb oldu. Dinozavrların məhv olması özlərindən mənbəli bir nəticə deyil, kosmik bir qəzanın nəticəsi idi. Əgər ki, asteroid çox kiçik bir bucaqda yolundan dönsəydi, bu gün dünyada hökm sürən biz yox dinozavrlar olardı.
Mif 6: “Dinozavrlar tamamilə yox oldu”
Asteroid; T.Rex, Triceratops və digərlərini məhv edərkən, bəzi kiçik tüklü dinozavrlar və yəqin ki, biraz daha çoxu həyatda qaldı. Bunlar T.Rex və Velociraptor kimi dinozavrların uçan dostları; Quşlar idi. Və yalnız həyatda qalmadılar, təkamül keçirdilər və bu gün on minlərlə quş növünə döndülər.
Tərcümə: Gəncəli Ağali
