Müəssisənin yenidən qurulması və sağlamlaşdırılması problemləri
Müəssisənin yenidən qurulması və sağlamlaşdırılması problemləri
Müflisləşmiş müəssisənin yenidən qurulması onun strukturu və fəaliyyəti istiqamətinin dəyişdirilməsi yolu ilə həyata keçirilə bilər. Bu məqsədlə yenidənqurmanı təşkilatçısı müəssisənin əmlakının hamısını və ya müəyyən həssəsinin digər təsərrüfat subyektinə sata bilər. Adətən borclu müəssisə və ya onun əmlakının mülkiyyətçisinin nümayəndəsi əmək kollektivi və kreditorların bir hissəsi yenidənqurma yolu ilə müəssisənin sağlamlaşdırılmasına başlanılmasında maraqlı olurlar. Müəssisənin yenidən qurulmasının 2 forması vardır: borclunun əmlakının xaricdən (kənardan) idarə edilməsi və sanasiyası (sağlamlaşdırma).Beynəlxalq təcrübəyə görə borclunu əmlakının kənardan idarə edilməsi zamanı müəssisənin idarə edilməsi arbitraj rəhbərinə keçir. O, arbitraj məhkəməsi tərəfindən təyin edilir və kreditorlar tərəfindən hazırlanan plan əsasında fəaliyyət göstərir. Bu planda müəssisənin tədiyyə qabiliyyətinin bərpa edilməsi və ya əmlakın bir hissəsinin satılması yolu ilə kreditorların tələblərinin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. Borclu əmlakının kənardan idarə edilməsi zamanı kreditorların tələblərinin ödənilməsinə moratoriya qoyulur. Bu zaman müəssisənin yenidən qurulmasının həyata keçirən müdiriyyət kreditorların yığıncağından tam asılı vəziyyətdə olur. Kreditorlar yığıncağı kənardan idarəetmə planının müddətini, müəssisənin yeni fəaliyyət profilini, müəssisədə aparılan struktur dəyişikliklərini və ixtisarları, borclu əmlakının bir hissəsinin hansı qiymətə satılmasını müəyyənləşdirir. Əgər kənardan idarəetmə məqsədinə çatılıbsa, yəni müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti bərpa olunubsa və ya yenidənqurmanı aparan müdiriyyət bu məqsədə çatmanın qeyri-real olduğuna əmin olubsa,onda o,məhkəməyə müraciət edir və müəssisənin bu yolla yenidən qurulması prosedurası bitmiş hesab olunur.
Borclu müəssisənin yenidən qurulmasının ikinci, yəni sanasiya formasından daha çox istifadə edilir. Bu zaman borclu müəssisənin tədiyyə qabiliyyətinin bərpa etmək üçün sağlamlaşdırma müsabiqəsində qalib gəlmiş hüquqi və ya fiziki şəxs tərəfindən maliyyə yardımı göstərilir. Sağlamlaşdırma müsabiqəsində borclu müəssisə hər-hansı bir səhmdar və ya kreditor, habelə hüquqi və fiziki şəxslər iştirak edə bilər. Hansı hüquqi və ya fiziki şəxsin borclu müəssisənin sağlamlaşdırılması tədbirlərin özündə birləşdirən biznes planı (sanasiya layihəsi) məhkəmə tərəfindən qənaətbəxş hesab olunursa, o da sanasiyanı həyata keçirir. Bunun üçün o, öz şəxsi nümayəndəsini təyin edir. Qanuna görə sanasiyanın müddəti 24 aydan çox ola bilməz.
Əgər müəssisənin yenidən qurulmasının birinci formasında əsas sözü kreditorlar yığıncağı deyirdisə, ikinci formada əsas sözü sanasiyanı həyata keçirən şəxs deyir. Amma o,12 ay müddətinə kreditorların tələb etdikləri məbləğin azı üçdə bir hissəsini ödəməlidir. Rusiyada bu məbləğ borcun 40 faizini təşkil edir. Sağlamlaşdırma müddəti başa çatmaqla bərabər bütün kreditorların tələblərini müəyyən olunmuş ardıcılıqla ödənilməlidir. Müəssisənin sağlamlaşdırılmasının biznes planının məqsədlərinə nail olduqda sağlamlaşdırma məhkəmənin qərarı ilə başa çatır və müəssisənin iflası haqqında işə xitam verilir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırılması böhranlı vəziyyətlərin idarə edilməsinin mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Böhranlı vəziyyəti olan hər bir müəssisə üçün ayrıca səmərəli sanasiya tədbirləri seçilməlidir. Lakin bununla belə bir çox müəssisələrin böhran şəraitindən çıxış yollarını öyrənməklə sanasiyanı ümumi qayda və tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir. Sanasiyanın xarakterinə görə nəzərdə tutulan tədbirlər və qaydalar geniş yayılmış iki növ taktikada: müdafiə və hücum taktikasında cəmlənmişdir.
Birinci taktikanın müdafiə taktikası adlanması onunla bağlıdır ki, o qoruyucu, müdafiə xarakterli tədbirlərə əsaslanır. Buraya maya dəyəri xərclərinin ixtisarı,bəzi istehsal və idarəetmə bölmələrinin bağlanması,istehsalın və satışın azaldılması və heyətin ixtisar olunması tədbirləri daxildir. Bunlar da istehsal və satışla əlaqədar olan bütün xərclərin ixtisarını nəzərdə tutur. Bu da məhsul və xidmətlərin istehsalında mənfəətin azalmasına gətirib çıxarır. Belə taktikadan müəssisə əlverişsiz xarici mühitə malik olduqda istifadə edir. Hal-hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən həm iri (neft və kimya maşınqayırması müəssisələri “Çinar” istehsal birliyi, “Bakkondisioner EİB”,Dəniz stansionar zavodu və b.), həm də kiçik müəssisələr bu cür taktikadan istifadə edirlər. Bu da iqtisadiyyatı bürümüş staqflyasiya ilə bağlıdır. Aydındır ki, əksər müəssisələrin müdafiə taktikası seçməsi milli iqtisadiyyatda böhranı daha da dərinləşdirir və bu taktikadan istifadə edən müəssisənin maliyyə vəziyyəti yaxşılaşmır. Bunun da izahatı ondan ibarətdir ki, böhranlı vəziyyətin səbəbləri müəssisədən kənarda yerləşmişdir. Müdafiə taktikasında əsasən operativ vəzifələrin yerinə yetirilməsinə fikir verilir. Buraya zərərlərin aradan qaldırılması xərclərin ixtisar edilməsi, intizamın möhkəmləndirilməsi, kreditorlarla dil tapma, ödənişlərin vaxtının uzadılması, kadr dəyişiklikləri, mütəxəssislərin cəlb olunması, kreditlərin alınması, istehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi aid edilir.
Müflisləşmiş müəssisənin sağlamlaşdırılmasında hücum taktikasından istifadə etmək daha çox səmərə verir. Bu zaman operativ tədbirlərə nisbətən daha çox strateji tədbirlərə üstünlük verilir. Hücum taktikasının əsasını istehsal ehtiyatlarından istifadə, aktiv marketinq,daha yüksək qiymət siyasəti, istehsalın təkmilləşdirilməsinə çəkilən xərclərin artırılması, əsas istehsal fondlarının yeniləşdirilməsi, perspektiv və qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi, habelə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi təşkil edir. Eyni zamanda müəssisənin rəhbərliyi dəyişdirilir və ya yeni kadrlarla mökəmlədirilir, şəraitin kompleks təhlili və qiymətləndirilməsi aparılır. Lazım gəldikdə müəssisənin strategiyası, fəaliyyətinin əsas prinsiplərinə düzəlişlər edilir. Müəssisədə yaranmış şəraitin kompleks təhlili zamanı müəssisənin potensialı, istehsal proqramları, gəlirlər və innovasiyaların (yeniliklərin) öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bunun əsasında isə sağlamlaşdırmanın konsepsiyası hazırlanır. Sağlamlaşdırmanın konsepsiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi aşağıdakı kimidir.
Müəssisənin sağlamlaşdırılmasında, habelə bütünlüklə antiböhranlı idarəetmədə müflisləşmə işləri üzrə dövlət orqanı vacib funksiyalar daşıyır. Lakin hələlik Azərbaycanda bu orqan yaradılmamışdır. Belə orqan sanasiya lahiyyəsinin qimətləndiril-məsində sanasiya müsabiqəsinin aparılmasında, müsabiqə icrası-nın yerinə yetirilməsində, müsabiqə kütləsinin müəyyənləşdirilmə-si qaydalarının hazırlanmasında, kreditorların tələblərinin qorunmasında, kadraların hazırlanmasında və müəssisələrin müflisləşməsi ilə bağlı digər metodik gösərişlərin hazırlanmasında əvəzsiz rol oynaya bilər.
Müflisləşmə sisteminin sivil tipinə borclu və kreditorlar deyil,həm də dövlət hakimiyyət orqanları daxildir. Lakin dövlət hakimiyyət orqanları müflisləşmə sistemində spesifik rol oynayaraq müflisləşmə sisteminin təşkilati, hüquqi (məhkəmə) və sosial təminatı ilə məşğul olurlar.
Borclu müəssisənin sanasiyasında mühüm sənəd sağlamlaşdırma tədbirlərini əks etdirən biznes-planıdır.
Sanasiya biznes-planında müəssisədəki dəyişikliklər prosesi təhlil olunur, müəssisədə yaranmış böhranlı vəziyyətdən rəhbərliyin necə çıxması və müflisləşməsinin qarşısının alınmasının konkret istiqamətləri göstərilir.
Qərb firmalarının iş təcrübəsində biznes-planda onun istehsal, maliyyə, marketinq və digər fəaliyyət sferalarında baş verən bütün dəyişiklik təsbit olunur. Sovet dövründə müəssisələrin istifadə etdiyi texniki-sənaye maliyyə planında planlı iqtisadiyyata uyğun funksiya və vəzifələr var idi. Hal-hazırda bizim sahibkarların biznes-planın hazırlanması və daima təshih olunması barədə iş təcrübələri olmamalarına baxmayaraq sahibkarlıq fəaliyyətində onlardan geniş şəkildə isifadə olunması vaxtı artıq gəlib çatmışdır.
Biznes-plan firmanın inkişafının kompleks planı olub, öz vəsaiti və kənardan cəlb olunan vəsait hesabın sərmaya qoyuluşunu əlaqələndirməyə imkan verir. Adətən biznes-plan üç-beş il üçün hazırlanır. Müəssisənin sanasiya biznes-planı isə 18-24 ay müddətinə tərtib olunmalıdır. Sanasiya biznes-planı bir-birilə əlaqədar olan iki vəzifəni yerinə yetirir.
Biznes-planın yerinə yetirdiyi birinci vəzifə borclu müəssisənin heyətinə və rəhbərliyinə lazımdır. Bura məhsul istehsalı və satışı ilə bağlı vəzifələrin əsaslandırılmasına və satış bazarında sabit yerin tutulmasına kömək edən dəyişikliklər daxildir.
Biznes-planın yerinə yetirdiyi ikinci vəzifə isə müəsisənin böhran vəziyyətindən çıxarılmasına yönələn maliyyələşdirməyə investorları inandırmaqdır. Sanasiya biznes-planı tərtib edilərkən daha çox diqqət məhz bu vəzifənin yerinə yetirilməsinə yönəlməlidir.
Qərb sahibkarlarının istifadə etdikləri biznes-planlar tərtibinə, strukturuna,yerinə yetirdiyi vəzifələrə və fəaliyyətlərin miqyasına görə bir-birindən fəqlənirlər. Buna baxmayaraq elə standart elementlər var ki,bunları hər bir biznes-planda görmək olar.
Biznes-planın tərtibində sanasiyanı həyata keçirən şəxsin iştirakı olduqca vacibdir. Çünki, tamamilə məsləhətçi tərəfindən tutulmuş və yalnız rəhbər tərəfindən imzalanmış biznes-plan üçün bir çox xarici və yerli banklar, habelə investisiya fondları vəsait ayırmaqdan tamamilə imtina edə bilərlər. Bu heç də o demək deyildir ki, məsləhətçilərin xidmətlərindən istifadə etmək lazım deyil. Əksinə ekpertlərin cəlb olunması kreditorlar və yeni investorlar tərəfindən rəğbətlə qarşılanır.
Biznes-planda göstəricilərin kəmiyyət tərəfi göstərilməklə yanaşı, onlar keyfiyyətcə də əsaslandırılmalıdır. Biznes-plan axırdan yəni xülasədən başlanır. O əlbəttə ki, işin lap axırında bütün bölmələr hazır olandan sonra yazılmalıdır. Xülasə üzərində iş çox vacibdir. Belə ki,əgər xülasə sanasiyada maraqlı olan tərəflərdə rəğbət doğurmasa ondan sanasiya lahiyyəsi müsabiqədən keçə bilməyəcəkdir.
Xülasənin həcmi dörd çap səhifəsindən çox olmamalıdır.O sadə və lakonik olmalıdır. Burada minimum terminlər işlədilməlidir və maksimum dəqqət ona verilməlidir ki, məhz nəyə görə firmanın gələcək məhsulu və ya xidməti başqa məhsul və xidmətlərdən fəqlənir və nəyə görə alıcılar məhz həmin firmanın məhsul və ya xidmətini əldə etməyə çalışacaqlar.
Xülasənin axırıncı səhifəsi mütləq firmanın gələcəkdə lahiyyədən gözlədiyi maliyyə nəticələrinə həsr olunmalıdır. Burada firmanın satış həcmi,satışdan əldə etdikləri gəlirləri, istehsal xərcləri, ümumi mənfəəti və nəhayət borc aldığı vəsaitlərinin nə vaxt qaytarılacağı göstərilməlidir.
Firma fəaliyyətinin ümumi xüsusiyyətlərində biznes-planın digər bölmələrinin əsas göstəriciləri, bazara təklif edilən məhsul və ya xidmətin keyfiyyət parametrləri: etibarlığı, uzunömürlülüyü, erqonomokliyi, patent təmizliyi, güman edilən alıcıların vəziyyəti, istifadə ediləcək xammal və materiallar haqqında məlumatlar verilməlidir. Bundan başqa firmanın fəaliyyət göstərdiyi sahənin vəziyyəti, əsas rəqiblərinin iş təcrübəsi, satış və gəlirlərin artımı,bazara yeni daxil olan və çıxan subyektlər barədə də fikirlər söylənilə bilər.
Bazarın təhlilində əsas diqqət hər bir məhsul və xidmət növü natural və dəyər ifadəsində satışın həcminə, daha çox satılmış məhsulların ümumi satışındakı xüsusi çəkisinə, reklamasiyaların və istehlakçılar tərəfindən qaytarılan məhsulların miqdarına, alıcılara müqavilədə göstərilən müddətə çatdırılmayan məhsulların miqdarına və buna görə də firma tərəfindən ödənilən cərimələrin məbləğinə,hansı diler və distrebyuterlərin xidmətindən istifadə olunmasına, başlıca məhsul və xidmət alıcılarının kim olmasına,nə üçün onların bu məhsula üstünlük verməsinə diqqət yetirilir. Bazarı örənərkən firmanın məhsul və xidmətlərinə tələbin səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün “Boston məsləhət qrupunun matrisasından” istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Marketinq strategiyası hazırlandıqda firmanın planlaşdırdığı satış həcminə hansı yollarla çatacağı araşdırılır. Rəqib firmaların məhsul və xidmətlərin güclü və zəif tərəflərinə real qiymət verilir. Firmanın məhsulları rəqib məhsulların qiymətinin səmərəliliyi, etibarlılığı, texniki xidmətin xüsusiyyətləri və sairə ilə müqaisə edilir. Ardıcıl olaraq bazarın seqmentləşdirilməsi, məqsədli bazarın seçilməsi, əmtəənin mövqeləşdirilməsi, satış kanallarının maliyyələşdirilməsi, satışın stimullaşdırılması, məhsulun reklam və təbliğatı yolları tapılmalıdır.
Marketinq strategiyası hazırlandıqda qiymətqoymaya xüsusi diqqət verilir. Bəzi firmalarda biznes-planda qiymətqoymaya ayrıca bölmə həsr edilir. Məhsul və xidmətə qoyulan qiymət bazarın konyukturasına cavab verməlidir. Qiymət firmada “təklifin” səviyyəsini sabit saxlamağa və artırmağa, rəqabətin olmasına baxmayaraq bazarda firmanın iştirakını saxlamağa və genişləndirməyə, bunların müqabilində mənfəət qazanmağa imkan verməlidir. Sahibkar bazarda möhkəmlənmək üçün hətta qiyməti də aşağı endirməlidir. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, aşağı qiymət manevr etmək üçün firmaya az yer qoyur.
Müasir firma bir tərəfdən diversifikasiya yolu ilə gördüyü işlərin sayını artırmağa, digər tərəfdən isə yekcins və oxşar məhsul və xidmətlər təklif etməyə çalışmalıdır. Bu mütənasibliyin gözlənilməsi a) məhsulların hazırlanması və mənimsənilməsinə, istehsalın təşkili və yenidənqurulmasına qoyulan sərmayələri əsasən daxili imkanlar vasitəsilə aparılmasına, b) məhsulla texnologiyaya və tələbin həyat tsiklinin uzadılması vasitəsilə mənfəətliyin fasiləsizliyinə və firmanın qısa, yaxud uzunmüddətli dövrdə artımına şərait yaratmalıdır. İstehsalın inkişaf konsepsiyası müəyyən edilərkən hansı vasitələrlə istehsal gücünün artırılması xüsusi olaraq təsdiq edilir. Firma aşağıdakı üsullarla öz istehsal gücünü genişləndirə bilər:
1) daxili maliyyə resursları vasitəsilə mövcud istehsal gücünün genişləndirilməsi,
2) digər firmalarla qovuşma,
3) lisenziya
4) müştərək müəssisənin yaradılması və şirkətlərin istehsal resurslarının birləşməsi,
5) lazım olan avadanlığın və ya istehsal sahəsinin icarəsi,
6) podrat müqaviləsi əsasında birgə tikintinin aparılması.
Bunlardan hansının seçilməsi isə sanasiya lahiyəsini hazırlayanlardan asılıdır.
Bazara çıxmazdan qabaq hər hansı bir məhsulun yenidən işlənməsinə və dizayna ehtiyacı varsa onda bu iş tam həcmdə izah olunmalıdır. Adətən, belə işlər məhsulun cazibədarlığını, texniki xidmətini yüksəltmək üçün edilir. Biznes-planın bu bölməsində dizayn və yenidən işləməyə çəkilən xərclərin hesablanması uyğun sayılmalıdır.
Firmanı sağlamlaşdırmaq üçün onun idarə edilməsi sistemi də təkmilləşdirilməlidir. Menecmentin müasir tələblərinə uyğun olaraq təşkilati quruluşda müvafiq dəyişikliklər aparılmalı və hakimiyyət xətti dəqiqləşdirilməlidir.Yeni yaradılan istehsal və funksional bölmələrin fəaliyyətləri, vəzifələri və səlahiyyətləri açıqlanmalıdır. Kənardan cəlb edilən menecerlərin tutduğu vəzifələr və onların ixtisas bacarığı da burada göstərməlidir.
Biznes-planın maliyyə strategiyası bölməsində firmanın maliyyə potensialını mənfəət və zərərlər haqqında proqnozlarını, rentabelliyini, tədiyyə qabiliyyətini, borc alma qabiliyyətini izah edən göstəricilər təsvir edilir.
Beləliklə sanasiya layihəsinin hazırlanması və həyata keçirilməsi müəssisənin müflisləşmədən çıxmasına şərait yaradan mühüm addımdır.
Borclu müəssisənin yenidən qurulmasının ikinci, yəni sanasiya formasından daha çox istifadə edilir. Bu zaman borclu müəssisənin tədiyyə qabiliyyətinin bərpa etmək üçün sağlamlaşdırma müsabiqəsində qalib gəlmiş hüquqi və ya fiziki şəxs tərəfindən maliyyə yardımı göstərilir. Sağlamlaşdırma müsabiqəsində borclu müəssisə hər-hansı bir səhmdar və ya kreditor, habelə hüquqi və fiziki şəxslər iştirak edə bilər. Hansı hüquqi və ya fiziki şəxsin borclu müəssisənin sağlamlaşdırılması tədbirlərin özündə birləşdirən biznes planı (sanasiya layihəsi) məhkəmə tərəfindən qənaətbəxş hesab olunursa, o da sanasiyanı həyata keçirir. Bunun üçün o, öz şəxsi nümayəndəsini təyin edir. Qanuna görə sanasiyanın müddəti 24 aydan çox ola bilməz.
Əgər müəssisənin yenidən qurulmasının birinci formasında əsas sözü kreditorlar yığıncağı deyirdisə, ikinci formada əsas sözü sanasiyanı həyata keçirən şəxs deyir. Amma o,12 ay müddətinə kreditorların tələb etdikləri məbləğin azı üçdə bir hissəsini ödəməlidir. Rusiyada bu məbləğ borcun 40 faizini təşkil edir. Sağlamlaşdırma müddəti başa çatmaqla bərabər bütün kreditorların tələblərini müəyyən olunmuş ardıcılıqla ödənilməlidir. Müəssisənin sağlamlaşdırılmasının biznes planının məqsədlərinə nail olduqda sağlamlaşdırma məhkəmənin qərarı ilə başa çatır və müəssisənin iflası haqqında işə xitam verilir.
Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin sağlamlaşdırılması böhranlı vəziyyətlərin idarə edilməsinin mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Böhranlı vəziyyəti olan hər bir müəssisə üçün ayrıca səmərəli sanasiya tədbirləri seçilməlidir. Lakin bununla belə bir çox müəssisələrin böhran şəraitindən çıxış yollarını öyrənməklə sanasiyanı ümumi qayda və tədbirləri müəyyənləşdirilmişdir. Sanasiyanın xarakterinə görə nəzərdə tutulan tədbirlər və qaydalar geniş yayılmış iki növ taktikada: müdafiə və hücum taktikasında cəmlənmişdir.
Birinci taktikanın müdafiə taktikası adlanması onunla bağlıdır ki, o qoruyucu, müdafiə xarakterli tədbirlərə əsaslanır. Buraya maya dəyəri xərclərinin ixtisarı,bəzi istehsal və idarəetmə bölmələrinin bağlanması,istehsalın və satışın azaldılması və heyətin ixtisar olunması tədbirləri daxildir. Bunlar da istehsal və satışla əlaqədar olan bütün xərclərin ixtisarını nəzərdə tutur. Bu da məhsul və xidmətlərin istehsalında mənfəətin azalmasına gətirib çıxarır. Belə taktikadan müəssisə əlverişsiz xarici mühitə malik olduqda istifadə edir. Hal-hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən həm iri (neft və kimya maşınqayırması müəssisələri “Çinar” istehsal birliyi, “Bakkondisioner EİB”,Dəniz stansionar zavodu və b.), həm də kiçik müəssisələr bu cür taktikadan istifadə edirlər. Bu da iqtisadiyyatı bürümüş staqflyasiya ilə bağlıdır. Aydındır ki, əksər müəssisələrin müdafiə taktikası seçməsi milli iqtisadiyyatda böhranı daha da dərinləşdirir və bu taktikadan istifadə edən müəssisənin maliyyə vəziyyəti yaxşılaşmır. Bunun da izahatı ondan ibarətdir ki, böhranlı vəziyyətin səbəbləri müəssisədən kənarda yerləşmişdir. Müdafiə taktikasında əsasən operativ vəzifələrin yerinə yetirilməsinə fikir verilir. Buraya zərərlərin aradan qaldırılması xərclərin ixtisar edilməsi, intizamın möhkəmləndirilməsi, kreditorlarla dil tapma, ödənişlərin vaxtının uzadılması, kadr dəyişiklikləri, mütəxəssislərin cəlb olunması, kreditlərin alınması, istehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi aid edilir.
Müflisləşmiş müəssisənin sağlamlaşdırılmasında hücum taktikasından istifadə etmək daha çox səmərə verir. Bu zaman operativ tədbirlərə nisbətən daha çox strateji tədbirlərə üstünlük verilir. Hücum taktikasının əsasını istehsal ehtiyatlarından istifadə, aktiv marketinq,daha yüksək qiymət siyasəti, istehsalın təkmilləşdirilməsinə çəkilən xərclərin artırılması, əsas istehsal fondlarının yeniləşdirilməsi, perspektiv və qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi, habelə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi təşkil edir. Eyni zamanda müəssisənin rəhbərliyi dəyişdirilir və ya yeni kadrlarla mökəmlədirilir, şəraitin kompleks təhlili və qiymətləndirilməsi aparılır. Lazım gəldikdə müəssisənin strategiyası, fəaliyyətinin əsas prinsiplərinə düzəlişlər edilir. Müəssisədə yaranmış şəraitin kompleks təhlili zamanı müəssisənin potensialı, istehsal proqramları, gəlirlər və innovasiyaların (yeniliklərin) öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bunun əsasında isə sağlamlaşdırmanın konsepsiyası hazırlanır. Sağlamlaşdırmanın konsepsiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi aşağıdakı kimidir.
Müəssisənin sağlamlaşdırılmasında, habelə bütünlüklə antiböhranlı idarəetmədə müflisləşmə işləri üzrə dövlət orqanı vacib funksiyalar daşıyır. Lakin hələlik Azərbaycanda bu orqan yaradılmamışdır. Belə orqan sanasiya lahiyyəsinin qimətləndiril-məsində sanasiya müsabiqəsinin aparılmasında, müsabiqə icrası-nın yerinə yetirilməsində, müsabiqə kütləsinin müəyyənləşdirilmə-si qaydalarının hazırlanmasında, kreditorların tələblərinin qorunmasında, kadraların hazırlanmasında və müəssisələrin müflisləşməsi ilə bağlı digər metodik gösərişlərin hazırlanmasında əvəzsiz rol oynaya bilər.
Müflisləşmə sisteminin sivil tipinə borclu və kreditorlar deyil,həm də dövlət hakimiyyət orqanları daxildir. Lakin dövlət hakimiyyət orqanları müflisləşmə sistemində spesifik rol oynayaraq müflisləşmə sisteminin təşkilati, hüquqi (məhkəmə) və sosial təminatı ilə məşğul olurlar.
Borclu müəssisənin sanasiyasında mühüm sənəd sağlamlaşdırma tədbirlərini əks etdirən biznes-planıdır.
Sanasiya biznes-planında müəssisədəki dəyişikliklər prosesi təhlil olunur, müəssisədə yaranmış böhranlı vəziyyətdən rəhbərliyin necə çıxması və müflisləşməsinin qarşısının alınmasının konkret istiqamətləri göstərilir.
Qərb firmalarının iş təcrübəsində biznes-planda onun istehsal, maliyyə, marketinq və digər fəaliyyət sferalarında baş verən bütün dəyişiklik təsbit olunur. Sovet dövründə müəssisələrin istifadə etdiyi texniki-sənaye maliyyə planında planlı iqtisadiyyata uyğun funksiya və vəzifələr var idi. Hal-hazırda bizim sahibkarların biznes-planın hazırlanması və daima təshih olunması barədə iş təcrübələri olmamalarına baxmayaraq sahibkarlıq fəaliyyətində onlardan geniş şəkildə isifadə olunması vaxtı artıq gəlib çatmışdır.
Biznes-plan firmanın inkişafının kompleks planı olub, öz vəsaiti və kənardan cəlb olunan vəsait hesabın sərmaya qoyuluşunu əlaqələndirməyə imkan verir. Adətən biznes-plan üç-beş il üçün hazırlanır. Müəssisənin sanasiya biznes-planı isə 18-24 ay müddətinə tərtib olunmalıdır. Sanasiya biznes-planı bir-birilə əlaqədar olan iki vəzifəni yerinə yetirir.
Biznes-planın yerinə yetirdiyi birinci vəzifə borclu müəssisənin heyətinə və rəhbərliyinə lazımdır. Bura məhsul istehsalı və satışı ilə bağlı vəzifələrin əsaslandırılmasına və satış bazarında sabit yerin tutulmasına kömək edən dəyişikliklər daxildir.
Biznes-planın yerinə yetirdiyi ikinci vəzifə isə müəsisənin böhran vəziyyətindən çıxarılmasına yönələn maliyyələşdirməyə investorları inandırmaqdır. Sanasiya biznes-planı tərtib edilərkən daha çox diqqət məhz bu vəzifənin yerinə yetirilməsinə yönəlməlidir.
Qərb sahibkarlarının istifadə etdikləri biznes-planlar tərtibinə, strukturuna,yerinə yetirdiyi vəzifələrə və fəaliyyətlərin miqyasına görə bir-birindən fəqlənirlər. Buna baxmayaraq elə standart elementlər var ki,bunları hər bir biznes-planda görmək olar.
Biznes-planın tərtibində sanasiyanı həyata keçirən şəxsin iştirakı olduqca vacibdir. Çünki, tamamilə məsləhətçi tərəfindən tutulmuş və yalnız rəhbər tərəfindən imzalanmış biznes-plan üçün bir çox xarici və yerli banklar, habelə investisiya fondları vəsait ayırmaqdan tamamilə imtina edə bilərlər. Bu heç də o demək deyildir ki, məsləhətçilərin xidmətlərindən istifadə etmək lazım deyil. Əksinə ekpertlərin cəlb olunması kreditorlar və yeni investorlar tərəfindən rəğbətlə qarşılanır.
Biznes-planda göstəricilərin kəmiyyət tərəfi göstərilməklə yanaşı, onlar keyfiyyətcə də əsaslandırılmalıdır. Biznes-plan axırdan yəni xülasədən başlanır. O əlbəttə ki, işin lap axırında bütün bölmələr hazır olandan sonra yazılmalıdır. Xülasə üzərində iş çox vacibdir. Belə ki,əgər xülasə sanasiyada maraqlı olan tərəflərdə rəğbət doğurmasa ondan sanasiya lahiyyəsi müsabiqədən keçə bilməyəcəkdir.
Xülasənin həcmi dörd çap səhifəsindən çox olmamalıdır.O sadə və lakonik olmalıdır. Burada minimum terminlər işlədilməlidir və maksimum dəqqət ona verilməlidir ki, məhz nəyə görə firmanın gələcək məhsulu və ya xidməti başqa məhsul və xidmətlərdən fəqlənir və nəyə görə alıcılar məhz həmin firmanın məhsul və ya xidmətini əldə etməyə çalışacaqlar.
Xülasənin axırıncı səhifəsi mütləq firmanın gələcəkdə lahiyyədən gözlədiyi maliyyə nəticələrinə həsr olunmalıdır. Burada firmanın satış həcmi,satışdan əldə etdikləri gəlirləri, istehsal xərcləri, ümumi mənfəəti və nəhayət borc aldığı vəsaitlərinin nə vaxt qaytarılacağı göstərilməlidir.
Firma fəaliyyətinin ümumi xüsusiyyətlərində biznes-planın digər bölmələrinin əsas göstəriciləri, bazara təklif edilən məhsul və ya xidmətin keyfiyyət parametrləri: etibarlığı, uzunömürlülüyü, erqonomokliyi, patent təmizliyi, güman edilən alıcıların vəziyyəti, istifadə ediləcək xammal və materiallar haqqında məlumatlar verilməlidir. Bundan başqa firmanın fəaliyyət göstərdiyi sahənin vəziyyəti, əsas rəqiblərinin iş təcrübəsi, satış və gəlirlərin artımı,bazara yeni daxil olan və çıxan subyektlər barədə də fikirlər söylənilə bilər.
Bazarın təhlilində əsas diqqət hər bir məhsul və xidmət növü natural və dəyər ifadəsində satışın həcminə, daha çox satılmış məhsulların ümumi satışındakı xüsusi çəkisinə, reklamasiyaların və istehlakçılar tərəfindən qaytarılan məhsulların miqdarına, alıcılara müqavilədə göstərilən müddətə çatdırılmayan məhsulların miqdarına və buna görə də firma tərəfindən ödənilən cərimələrin məbləğinə,hansı diler və distrebyuterlərin xidmətindən istifadə olunmasına, başlıca məhsul və xidmət alıcılarının kim olmasına,nə üçün onların bu məhsula üstünlük verməsinə diqqət yetirilir. Bazarı örənərkən firmanın məhsul və xidmətlərinə tələbin səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün “Boston məsləhət qrupunun matrisasından” istifadə etmək məqsədəuyğundur.
Marketinq strategiyası hazırlandıqda firmanın planlaşdırdığı satış həcminə hansı yollarla çatacağı araşdırılır. Rəqib firmaların məhsul və xidmətlərin güclü və zəif tərəflərinə real qiymət verilir. Firmanın məhsulları rəqib məhsulların qiymətinin səmərəliliyi, etibarlılığı, texniki xidmətin xüsusiyyətləri və sairə ilə müqaisə edilir. Ardıcıl olaraq bazarın seqmentləşdirilməsi, məqsədli bazarın seçilməsi, əmtəənin mövqeləşdirilməsi, satış kanallarının maliyyələşdirilməsi, satışın stimullaşdırılması, məhsulun reklam və təbliğatı yolları tapılmalıdır.
Marketinq strategiyası hazırlandıqda qiymətqoymaya xüsusi diqqət verilir. Bəzi firmalarda biznes-planda qiymətqoymaya ayrıca bölmə həsr edilir. Məhsul və xidmətə qoyulan qiymət bazarın konyukturasına cavab verməlidir. Qiymət firmada “təklifin” səviyyəsini sabit saxlamağa və artırmağa, rəqabətin olmasına baxmayaraq bazarda firmanın iştirakını saxlamağa və genişləndirməyə, bunların müqabilində mənfəət qazanmağa imkan verməlidir. Sahibkar bazarda möhkəmlənmək üçün hətta qiyməti də aşağı endirməlidir. Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, aşağı qiymət manevr etmək üçün firmaya az yer qoyur.
Müasir firma bir tərəfdən diversifikasiya yolu ilə gördüyü işlərin sayını artırmağa, digər tərəfdən isə yekcins və oxşar məhsul və xidmətlər təklif etməyə çalışmalıdır. Bu mütənasibliyin gözlənilməsi a) məhsulların hazırlanması və mənimsənilməsinə, istehsalın təşkili və yenidənqurulmasına qoyulan sərmayələri əsasən daxili imkanlar vasitəsilə aparılmasına, b) məhsulla texnologiyaya və tələbin həyat tsiklinin uzadılması vasitəsilə mənfəətliyin fasiləsizliyinə və firmanın qısa, yaxud uzunmüddətli dövrdə artımına şərait yaratmalıdır. İstehsalın inkişaf konsepsiyası müəyyən edilərkən hansı vasitələrlə istehsal gücünün artırılması xüsusi olaraq təsdiq edilir. Firma aşağıdakı üsullarla öz istehsal gücünü genişləndirə bilər:
1) daxili maliyyə resursları vasitəsilə mövcud istehsal gücünün genişləndirilməsi,
2) digər firmalarla qovuşma,
3) lisenziya
4) müştərək müəssisənin yaradılması və şirkətlərin istehsal resurslarının birləşməsi,
5) lazım olan avadanlığın və ya istehsal sahəsinin icarəsi,
6) podrat müqaviləsi əsasında birgə tikintinin aparılması.
Bunlardan hansının seçilməsi isə sanasiya lahiyəsini hazırlayanlardan asılıdır.
Bazara çıxmazdan qabaq hər hansı bir məhsulun yenidən işlənməsinə və dizayna ehtiyacı varsa onda bu iş tam həcmdə izah olunmalıdır. Adətən, belə işlər məhsulun cazibədarlığını, texniki xidmətini yüksəltmək üçün edilir. Biznes-planın bu bölməsində dizayn və yenidən işləməyə çəkilən xərclərin hesablanması uyğun sayılmalıdır.
Firmanı sağlamlaşdırmaq üçün onun idarə edilməsi sistemi də təkmilləşdirilməlidir. Menecmentin müasir tələblərinə uyğun olaraq təşkilati quruluşda müvafiq dəyişikliklər aparılmalı və hakimiyyət xətti dəqiqləşdirilməlidir.Yeni yaradılan istehsal və funksional bölmələrin fəaliyyətləri, vəzifələri və səlahiyyətləri açıqlanmalıdır. Kənardan cəlb edilən menecerlərin tutduğu vəzifələr və onların ixtisas bacarığı da burada göstərməlidir.
Biznes-planın maliyyə strategiyası bölməsində firmanın maliyyə potensialını mənfəət və zərərlər haqqında proqnozlarını, rentabelliyini, tədiyyə qabiliyyətini, borc alma qabiliyyətini izah edən göstəricilər təsvir edilir.
Beləliklə sanasiya layihəsinin hazırlanması və həyata keçirilməsi müəssisənin müflisləşmədən çıxmasına şərait yaradan mühüm addımdır.
Mənbə: Məmməd Məmmədov Əməliyyatlar menecmenti kitabından
