İrəvanı bizdən alan qüvvə

İsrael Ori də ona görə 1701-ci ildə Rusiyaya gəlir və  rus çarı I Pyotrla (1672-1725)  görüşməyə nail olur. Görüşdə İsrael Ori, guya, bütün ermənilərin adından yazılmış, əsas məğzini  “ Sizə yalvarırıq, başına  müxtəlif müsibətlər gətirilmiş  yazıq millətimizi, ALLAH xatirinə, azad edin. Göydə ALLAHdan, yerdə Sizdən başqa heç kimə gümanımız yoxdur” fikri təşkil edən  bir ərzi-halı da  çara təqdim edir I Pyotr isveçlərlə muharibə qurtaran kimi (Rusiyanın 1700-1721-ci illərdə Baltik dənizinə çıxmaq uğrunda İsveçlə apardığı Şimal müharibəsi) ermənilərə yardım edəcəyinə söz verir. İsrael Ori 1704-cü ildə yardım üçün yenidən Roma Papası XI Klimentlə   (1649-1721) görüşür.  
Daha sonra İsrael Ori rus çarından xahiş edir ki, erməniləri  azad etmək üçün İrana,  Şah Sultan Hüseynin (1668-1726 ) üstünə  mütləq 25 minlik qoşun göndərsin. Oriyə polkovnik rütbəsi verilir və o, böyük bir dəstəylə 1707-cü ildə İsfahana yola düşür. Məqsəd həm İran şahının fikrini öyrənmək, həm də yol boyu kəşfiyyat aparmaq idi. İsrael Orinin dəstəsinin əsl məramından xəbərdar olan fransız missionerləri İran şahını  vəziyyətdən hali edirlər ki, Rusiya Səfəvi torpaqlarında ermənilərə  dövlət qurmaq istəyir. İsrael Ori uzun sərgüzəştlərdən sonra 1709-cu ildə səfəvilərin o zamankı paytaxtı İsfahana  gəlir. İsrael Ori anlayır ki, səfəvilər  öz ərazilərində xoşluqla heç vaxt ermənilərə   dövlət qurmağa  imkan verməzlər. O, kor-peşman geri qayıdanda müəmmalı şəkildə Həştərxanda ölür.
Başı Şimal müharibəsinə qarışan I Pyotr da  “zavallı” ermənilərin ona yazdıqları ərzi-halı  unudur. 1725-ci ildə I Pyotrun  ölməsindən sonra hakimiyyətə gələnlərin də başları saray intriqalarına qarışdığından (I Yeketerina, II Pyotr, Anna İvanovna, VI İvan, Yelizaveta Petrovna, III Pyotr) erməni məsələsi bir müddət  unudulmuş görünsə də,  ermənilər sakit dayanmır, milli məqsədlərinə çatmaq üçün mümkün olan bütün imkanlarını səfərbərliyə alırlar.
1762-ci ildə II Yekaterinanın (1729 — 1796) hakimiyyətə gəlməsi yenidən ermənilərin ümidlərini qığılcımlandırdı. Ermənilər pravoslav (ortokoks ) xristian olmadıqları üçün mitropolit Kiprian (1330- 1406 )  onları  hətta “mürtədlikdən daha iyrənc münafiq — гнуснейше паче всех ересей" olmaqda  ittiham  etsə də  I Pyotrun cənuba doğru ekspansiya siyasətini davam etdirməyə başlayan II Yekaterina erməni kilsəsinin müstəsna  səyi nəticəsində 30 iyun 1768-ci ildə ermənilərə Rusiya imperiyası ərazisində  xüsusi imtiyazlar verən fərman imzaladı: “Bütün dürüst erməni xalqı bizim imperator mərhəmətimiz və nəvazişimiz altında tutulsun.
Çar Rusiyasının xarici siyasətində xüsusi əhəmiyyət təşkil edən Şərq məsələsini öz xeyrinə həll etmək həmişə gündəmdə olub. Bu məslədə onlar ələ keçiriləcək ərazilərdə yaradılacaq Ermənistan dövlətini forpost olaraq dəyərləndirmişdilər. 1825-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş I Nikolay da bu mənada istisna deyildi. 1826-1828-ci illlərdə baş vermiş İran- Rusiya müharibəsində İrəvan qalası hər iki tərəf üçün son dərəcə həyati əhəmiyyət daşıyırdı. Ruslar nəyin bahasına olursa-olsun  həmin qalanı almaqda qərarlı idilər.
İ. F. Paskeviçin (1782- 1856) komandanlığı ilə rusların İrəvan qalasının alınmasında İrəvan qalasındakı ermənilərin də rolu olmuşdur. O vaxtlarda, yəni, 1826-1827-ci illərdə İrəvanın  əhalisinin ümumi sayı təqribən 110 mindən çoxdu və bunların 90 mini müsəlman idi. Mühasirəyə alınmış qalanı müdafiə etmək üçün Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xan ermənilərə müraicə edəndə onlar qalanın müdafiəçilərinə kömək etmək əvəzinə qalanı bir neçə yerdən uçurmuşdular ki, ruslar şəhərə asanlıqla girsinlər. Qaladakı erməni topçular qəsdən hədəfdən uzağa atəş acır, faktik olaraq qala müdafiəçilərinin məhdud  cəbbəxanasına ziyan vururdular .
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının müəllimi K.Şulginin yazdığına görə, ruslar İrəvan qalasını 8 gün mühasirədə saxladılar,  ermənilər İrəvan qalasını Təpəbaşı adlanan istiqamətdə qala divarını partlatdıqdan sonra Paskeviçin əsgərləri qalanı ələ keçirdilər. Qalanı ələ keçirən əsgərlər qala müdafiəçilərinə qarşı çox amansız davranırdılar, hətta xanın hərəmxanasına mənsub qadınları da qaladan aşağıya, Zəngi çayına atırdılar.
İlk vaxtlarda “erməni bölgəsi”ndəki ermənilər etnik baxımdan ümumi əhalinin heç üçdə bir hissəsini də təşkil etmirdilər. Lakin qısa  zaman içərisində Osmanlı və Qacar xanədanlığı ərazilərindən – İrandan – buraya ermənilərin kütləvi köçü başladı. Məsələn, 1838-ci ildə  Persiyadan (İrandan) İrəvana 23 min 568, Naxçıvana 10 min 652; Osmanlı dövləti ərazisindən isə İrəvana 21 min 639 nəfər erməni köçüb gəlmiş, ərazidə ermənilərin sayı bir neçə il ərzində 82 min 377 nəfərə çatmışdı.
Çar Rusiyasının havadarlığı və birbaşa dəstəyi ilə ermənilər köçüb gəldikləri ərazilərdəki yerliləri – türkləri sıxışdırması, özlərini yeni torpaqların dominantı kimi aparması, cəfəng “Böyük Ermənistan” xəyalını gerçəkləşdirmə cəhdləri bu ərazilərin daimi və əzəli sakinlərinin haqlı narazılığına səbəb olurdu. 2 oktyabr 1837-ci ildə Birinci Nikolay Eçmiədzinə (Üç müəzzinə) gələndə, onun qarşısında diz çökmüş erməni arxiyepiskopu Karapetdən nə arzuladığını soruşanda, Karapet belə  deyib: Böyük Hökmdar, Sən yeni sadiq təbəələrin – erməni xalqının atası və hamisi ol, mən erməni xalqımı Sənə, Səni də ALLAHa tapşırıram".
Ermənilər məskunlaşdıqları yerləri dərhal erməniləşdirməyə,  o yerlərin ən qədim vaxtlardan ermənilərə məxsusluğunu “isbatlamaq” işinə girişdilər. Ən birinci də, İrəvan sözünün erməni mənşəli olduğunu “sübuta yetirməyə” başladılar.
Nə zaman yaşadığı dəqiq bəlli olmayan (bəzilərinə görə, V əsr, digərlərinin ehtimalına əsasən, VII əsr, hətta bir başqa fərziyyəyə görə, IX əsr) Musa Qalanqaytuqlu (qrabar ermənicəsində Movses Xorenatsi) öz kitabında İrəvan toponiminin mənşəyini, guya,  Nuh Peyğəmbərin söylədiyi sözlə  açıqlamışdır. Tufandan sonra dünya suya qərq olanda yəhudi Həzrəti- Laməkin oğlu şeyxü’lənbiya sayılan Nuh Peyğəmbərin gəmisi  Ağrı dağının zirvəsində dayananda  su basmayan quru torpaq sahəsi görüb və həyəcanından ermənicə  (?!) “yerevats” deyə qışqırıb, ona görə də burada  salınmış şəhərin adı İrəvan olub. Bu ehtimalın, əlbəttə, həqiqətlə bir bağlılığı yoxdur. Birincisi, Nuh Peyğəmbər niyə öz ana dilində— ibranicə deyil, heç vaxt bilmədiyi ermənicə qışqırmalıydı ki? İkincisi, Ağrı dağının 5137 metr hündürlüyü var, İrəvan isə dəniz səviyəsindən təxminən 1000 (min ) metr yüksəklikdədir. Deməli, o zaman Nuh Peyğəmbərin gəmisi Ağrı dağında qərar tutanda, hesabla, İrəvan 4 min metr dərinlikdə, suyun altında qaldığından Nuh Peyğəmbər İrəvan adlandıracağı yeri qətiyyən görə bilməzdi. Üçüncüsü, Tövrata görə, Nuh Peyğəmbər dünyanın ilk sakini Həzrəti- Adəmin 9-cu nəslidir və ulu dədəsinin vəfatından təxminən 1056 il sonra dünyaya gəlib. Tövrata görə isə, Nuh tufanı Nuh Peyğəmbərin 600 yaşı olanda  (yəni, miladdan 1656 il əvvəl) baş verib.
Ermənilər isə  2018-ci ildə İrəvanın 2800 illliyini qeyd edirdilər. Bəzi ermənilər Musa Qalanqaytuqlunun ehtimalının tutarsızlığını anlayaraq başqa rəvayətlər uydururlar. Məsələn,  İrəvan adının mənşəyini miladdan əvvəl III əsrin ikinci yarısı ilə II əsrin başlanğıcında yaşamış hökmdar Yervandın adıyla bağlamağa çalışırlar.  “İrəvan adının  yalnız 3-cü əsrə aid Manihey yazısında keçdiyini” etiraf  edirlər. Bir para tarixçi də İrəvan adının “yeri” və ya “eri” adından yarandığı fikrindədir.
Oxuculara xatırladaq ki, Urartu hökmdar I Argişti miladdan öncə 786-764-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. 1950-ci ildə Vanda (Türkiyə ) tapılan mixi lövhəni “oxuyan”  erməni tədqiqatçıları bu mülahizəyə gəlib ki, I Argişti hökmdarlığının 5-ci ilində Van çarlığının ərazisində Erebuni adlı qala inşa edib və o Erebuni qalası Vandan 811 km aralıda yerləşən İrəvandan başqası ola bilməz. Ermənilər təəssüf hissi ilə qeyd edirlər ki, Erebuni qalası miladdan öncə 585-ci ildə iskitlər və ya Saka türkləri tərəfindən darmadağın edilmişdir.
Ermənilərin İrəvan haqqında ciddi- cəhdlə düzüb qoşduqları nağıl heç bir məntiqə sığmır. Biz bu sözü xalq ehtimalogiyası ilə də “yeri Van”, yəni, Vandan gələn; Rəvan (qulu) xanın adıyla “İrəvan” ( dilimizdə “r” səsi ilə başlayan sözlər əcnəbi mənşəli olduğundan biz o sözlərə bir sait artıraraq deyirik: irazı, irayon, irəhim, irçal, uruzi vs ) izah edə bilərik. Məşhur türk səyyahı Evliya Çələbi ( 1611- 1685) “Səyahətnamə” əsərində verdiyi məlumatına görə, 1504-cü ildə Şah İsmayıl Xətai öz vəziri Rəvan xana Zəngi çayının sahilində möhtəşəm qala inşa etdirməyi buyurur. Rəvan xan da əmrə əsasən yeddi ilə  deyilən ərazidə tələb olunan qalanı inşa etdirir. Qala tamamlandıqdan sonra Rəvan xan  görülən iş barədə Şah İsmayıla məktub ünvanlayır. Şah İsmayıl da Rəvan xanın işini təqdir edir və o qalanın Rəvan qalası adlandırılması barədə fərman verir. Xalq da o gündən qalaya İrəvan qalası demişdir. İrəvan sözünün mənşəyini başqa yolla da açıqlamaq olar.
Yəqin ki, “yer” və “ər” sözünün bizim sözümüz olduğunu bilmək üçün xüsusi filoloji səviyyə tələb olunmur. “An/ van/yan/qan” dilimizdə cəmlik, çoxluq bildirən şəkilçi kimi işlənir. Məsələn,  Türkan (türklər), Qazyan (qazilər), Mərdəkan  (kişilər), Nardaran-Nərdaran- ( dəvəçilər ), Əsgəran ( əsgərlər ), Şirvan (cəsurlar) və s.
Təəssüf ki, XX əsrin başlanğıcında bizə real kömək edə biləcək siyasi-hərbi qüvvə — Osmanlı xanədanlığı, dünyanın siyasi səhnəsindən getməkdə idi. Ermənilərin isə bəxti gətirirdi. 1913-cü ildə Cənubi Qafqaza gəlmiş rus imperatoru II Nikolay onu ziyarətə gəlmiş nüfuzlu erməni nümayəndə heyətini bu sözlərlə xatircəm etmişdi:  İstanbul boğazı və Çanaqqala da bizim olanda siz xoşbəxt olacaqsınız. O zaman mən sizə Cənubi Qafqazda, Kiçik Asiyada “Böyük Ermənistan” yaratmaq sözü verərəm”.
Ermənilər kütləvi şəkildə məlikləndikləri ərazilərdə türk izini yox etməyə başlamış, İrəvandakı Azərbaycan memarlığına aid müxtəlif binaları, o cümlədən, Hüseynəli xan, Hacı Novruzəli bəy və Zal xan məscidlərini müxtəlif bəhanələrlə uçurmuşlar. Məsələn, 1649-cu ilə inşa olunmuş Zal xan məscidi 1950-ci illərə qədər öz mövcudiyyətini qorusa da ermənilər onu dağıdıb yerində Rəssamlar İttifaqının binasını inşa ediblər. İrəvan ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra Rəcəb Paşa məscidini 1827-ci ildən kilsəyə çeviriblər. 1606-cı idə tikilmiş Şah Abbas məscidi də yerlə yeksan olmuşdur.
İrəvanı Ermənilərə verən qüvvə hər zaman onlara havadar çıxır. 1918-ci ilədək ancaq əsatir və nağıllarda öz dövləti olduğu ilə öyünənlərə məhz həmin havadar qüvvə paytaxtı İrəvan olan bir müstəqil dövlət də bağışladı. Çarizmin əl bəbək-gül bəbək olaraq gördüyü ermənilər sovet dönəmində də yağ içində böyrək kimi yaşadılar. SSRİ viranə qalanda liberal cildli, badəpərəst Boris Yeltsin də onlara qahmar çıxdı.
1992-ci ilin payızında Azərbaycan Ordusu Xankəndinə yaxınlaşanda erməni rəsmiləri yalvararaq rus hərbiçilərini müdaxilə etməyə və cəbhədəki vəziyyətdə dönüş yaratmağa dilə tutdular. Havaya qalxan rus hərbi helikoptərlərinin endirdiyi zərbələr sayəsində  Azərbaycan Ordusunun hücumunun  qarşısı alındı.
1992-ci ilin 8 mayında Şuşanı, mayın 18-də isə Laçını ələ keçirən erməni işğalçılarına Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında sarsıdıcı zərbələr endirməsi erməni havadarlarının heç xoşuna gəlmədi.
Çox gedişli münaqişə kombinasiyasını dəqiq hesablayan hərbi strateqlər zərərli hesab etdikləri siyasi fiqurları nüfuzdan salmaq məqsədilə öz emissarları vasitəsilə fasiləsiz olaraq şayiələr yaymağa, ayrı-ayrı şəxslər arasında nifaq salmağa, diqqəti əsas məqsəddən yayındırmağa, hadisləri məqsədyönlü şəkildə tam fərqli məcraya yönəltməyə, ayrı-ayrı qruplara arasında yaranan narazılığı barışmaz ədavətə çevirməyə, hərbi-siyasi ambisiyaları daha da alovlandırmağa başladılar. Güclü şəkildə qütbləşən   müxtəlif sosial təbəqələrdən, siyasi partiyalardan olanlar bilərəkdən və ya bilmədən bu ümumi intriqanın iştirakçısına çevrildilər.  Siyasi səriştəsizlər, iddiaları ilə imkanları tərs mütənasüb olanlar, özünü qabiliyyət zirvəsində təsəvvür edənlər, təbii ki, yaranmış ciddi seytnot vəziyyətində doğru həll yolunu tapa bilmədilər.
Daxili və xarici qüvvələrin intensiv müdaxilələri, səriştəsizlik, səhlənkarlıq və ardıcıl ciddi səhvlər nəticəsində 1993-cü ilin fevral ayında Azərbaycanda hərbi- siyasi vəziyyət böhran şəklini aldı.  Bu böhran ermənilərə Dağlıq Qarabağın şimali-qərbi ilə Ermənistan adlandırılan ərazi arasında yerləşən, bizim üçün həyati dərəcədə  strateji əhəmiyyət daşıyan Kəlbəcər rayonunu ələ keçirmələrinə  fürsət yaratdı. Döyüşçülərimizin durumunu, mövqelərini və hərbi təchizatını havadan və qurudan  dəqiq öyrənən  erməni işğalçılar   7-ci ordunun hərbi dəstəyi və iştirakı ilə 27 mart 1993-cü ildə Vardenis tərəfdən güclü hücuma başladılar və nəticədə,  döyüşçülərimiz 3 aprel 1993-cü ildə Kəlbəcəri tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Kəlbəcərin işğalı Elçibəy iqtidarına  sarsıdıcı zərbə oldu.
Kəlbəcəri ələ keçirməklə ermənilər Qarabağda mühüm üstünlük qazandılar. İlk dəfə olaraq ermənilər hərbi əməliyyatları Dağlıq Qarabağ ərazisindən kənarda gerçəkləşdirmək fürsəti qazandılar. Bu fakt onların  ərazi iştahasını və əhval-ruhiyyəsini daha da artırdı.  Əbülfəz Elçibəy ABŞ Prezidenti B. Klinton başda olmaqla dünyanın nüfuzlu dövlət başçılarına yardım üçün dəfələrlə müraciət etsə də, onlar olub-bitənlərdən sadəcə təəssüfləndiklərini bildirməklə yetindilər. Güclü havadarlarına arxayın olan erməni işğalçıları   1993-cü ilin yay və payızında Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli və Zəngilan rayonlarını da ələ keçirdilər. Ermənilər BMT Təhlükəsizlik Şurasının nə 30 aprel 1993-cü il tarixli, nə də sonrakı 3 qətnaməsinə məhəl qoydular.
Ermənistanla rəsmi Moskvanın ənənəvi dostluq münasibəti və erməni diasporunun səyi ilə  B. Yeltsinlə  L.Ter-Petrosyan arasında yaranan səmimi əlaqə Dağlıq Qarabağ hərbi münaqişəsində qüvvələr nisbətini dəyişdi. Ter-Petrosyan özü etiraf edir ki, “Ermənistanın Rusiya silahı ilə təchiz edilməsinə dair Yeltsin şəxsən özü göstəriş vermişdi.
Rusiya dumasının deputatı, general Lev Yakovleviç Roxlinin (1947- 1998)   araşdırmalarına görə, 1990-cı illərin birinci yarısında ermənilərə 720 milyon dollar dəyərində  hərbi texnika, silah-sursat verilmişdir. Yol xərcləri, ehtiyat hissə və yanacaq qiymətləri də hesablansa bu rəqəm 1 milyard dollar təşkil edər.
L.Roxlin bu açıqlamanı ictimailəşdirdikdən  bir neçə ay sonra, 3 iyul 1998-ci ildə, müəmmalı şəkildə qətlə yetirildi. Rəsmi məlumata görə, generalı ailə münaqişəsi zəmnində öz arvadı öldürüb.
Diqqət edirsinizmi, super-gücün siyasi ssenaristinin istəyi ilə zaman-zaman sosial gündəmə müxtəlif məsələlər gətirilir; müxtəlif şayiələr yayılır, efir və klaviatura qəhrəmanları dərhal canfəşanlığa başlayırlar, “şok ifşaedici”materiallarla  kimlərsə nüfuzdan salınır, kimlərsə qəhrəmanlaşdırılır, yeni “variantlar”, “platformalar”, “konsepsiyalar” irəli sürülür, kimlərisə asıb-kəsirlər və sairə və iləaxirə?...

Düşmən isə sakitcə öz işini görür, ələ keçirdiyi ərazilərdə böyük inzibati binalar, ictimai-iaşə obyektləri, otellər tikir, yollar salır, o yerləri məskunlaşdırır. İrəvanı bizdən alan qüvvənin qurduğu tələyə düşən Azərbaycan vətəndaşları isə hələ də öz aralarında günahkar və xain axtarışındadırlar. İstər-istəməz böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadənin tanış və hələ də öz güncəlliyini qoruyan məşhur misraları yada düşür
Ədu qırır qapıyı, biz evdə bixəbəriz,