Bakı quberniyasında ruhani işləri Bakı vilayəti qazısının əlində toplanmışdı. 1904-cü ildən 1918-ci ilədək bu işə Axund Mir Məmməd Kərim Mircəfərzadə başçılıq edirdi. O, həm Bakı quberniyasının qazısı və həm də Bakı quberniya şiə məclisinin sədri idi. Bakı quberniyasına daxil olan Bakı, Quba, Şamaxı, Lənkəran, Göyçay və Cavad qəzalarında din, ruhani işlərini idarə etmək çox çətin bir iş idi. Məscidləri idarə etmək, prixod molla işləmək istəyənləri imtahandan keçirmək və onların əhali içərisində rəftarına nəzarət etmək qazıdan gərgin iş tələb edirdi. Vəqf işləri, kəbin-talaq bu idarə vasitəsilə aparılırdı. Məlum olduğu üzrə o zamanlar hər məscidin öz axundu vardı. Bunlardan başqa mollalar da vardı ki, bunlar məscidlərdə mərsiyə oxuyur, mədrəsələrdə uşaqlara şəriət dərsi öyrədirdilər.
O zaman Bakıda aşağıdakı məscidlər vardı: İçərişəhərdəki məscidlər: Gileh məscidi, Xıdır məscidi, Sınıq Qala, yaxud Məmmədyar məscidi — ən qədim məsciddir. 12-ci əsrdə şəhər hələ hasar içərisinə alınmamışdan qabaq tikilmişdi. Buna bəzən Sınıq Qala məscidi ona görə deyirdilər ki, I Pyotrun qoşunu şəhəri işğal etmək istədikləri zaman yaylım top atəşindən məscid minarəsinin başı uçub parçalanmışdı. Şıx İbrahim məscidi, Ləzgi məscidi, Mirzə Əhməd məscidi və ya Hacı Ağaməli məscidi, Molla Əhməd məscidi, Molla Mirzə və ya Məktəb məscidi, Cümə məscidi. — Bu qədim məscid sonralar 20-ci əsrin əvvəllərində Hacı Şıxəli Dadaşov tərəfindən sökülüb, təzədən tikilmişdir. Köhnə məscidin ancaq minarəsi saxlanmışdır. Şah məscidi — qədim Şirvanşahlar sarayı kompleksinə daxildir. Bunlardan başqa İçərişəhərdə bir neçə təkiyə də olmuşdur ki, bunlar minarəsiz və günbəzsiz binalardı. Burada ancaq namaz qılınır və mərsiyə oxunurdu.
Bayır şəhərdəki məscidlər: Hacı Cəbrayıl məscidi, Hüseynqulu məscidi, Məhəmmədli məscidi, Kərbəlayi Əbdülhüseyn məscidi, Hacı Cabbar məscidi, Hacı Cavad məscidi, Hacı Bağı məscidi, Hacı Əbdül məscidi, Seyidlər məscidi, Hacı İmaməli məscidi, Hacı Hacıbabalı məscidi, Hacı Qasım məscidi, Hacı Zərbəli məscidi, Hacı Ağababa məscidi, Nəzər məscidi, Hacı Heybətqulu məscidi, Hacı Qurban məscidi, Çəmbərəkənd məscidi, Dağlı məscidi, Hacı Hüseyn məscidi, Hacı Pirverdi məscidi, Sultanəli məscidi (bu məscid 1910-cu ildə şəhərin Poluxin və Sverdlov küçələrinin tinində Balaxana varlısı Hacı Sultanəli Haşımov tərəfindən inşa edilmişdir. Bu məsciddən başqa o doğma kəndi Balaxanada və Ləhişdə də məscid tikdirmişdir), Bibiheybət məscidi, İranlılar məscidi. Bunlardan əlavə iki böyük məscid vardı ki, onları xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bunlardan biri Təzə Pir məscidi idi. Bu məscidi məşhur Aşurbəyovlar nəslindən olan Nabat xanım tikdirmişdi. Nabat xanımın Sabunçuda neft mədənləri vardı. O görkəmli Bakı tacirlərindən Rzayevin arvadı idi. Təzə Pir şəhərin yuxarı hissəsində qədim pir — dərviş Əbu Səidin qəbri yerində tikilmişdi. Məscidin inşasına başlamazdan əvvəl şəhərin mülki memarı Zivər bəy Əhmədbəyov İstanbul və Qahirə şəhərinə göndərilir ki, oraların görkəmli məscid və camələri ilə tanış olsun. O geri qayıdandan sonra tərtib etdiyi layihə əsasında işə başlayır. Məscidin ilk özül daşı 1905-ci ildə qoyulur. 1911-ci ildə tikilib, qurtarır. Nabatxanım və oğlu Hacı Abbasqulu ağa məscidin əzəmətli bina olması üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər. Məscidin günbəzinin layihəsini memar, polşalı Skibinski vermişdi. Məscidin tikilişində şəhərin ən məşhur bənna və ustaları Məmməd Hənifə, usta Hacı Xeyrulla, Hacı Abbas və başqaları iştirak etmişdilər. Məscidin daxili tərtibatı məşhur ustalardan Kərbəlayi Sadıq ilə Kərbəlayi Məcidindir.
Nabat xanım və oğlu Hacı Abbasqulu ağa — hər ikisi məscidin həyətində dəfn edilmişlər.
Şəhərin ikinci böyük məscidi Əjdər bəy Aşurbəyovun "İttifa" məscididir. Camaat arasında bu məscid «Göy məscid» adlanır. 1912-ci ildə tikilmişdir. Məscidin layihəsi Zivər bəy Əhmədbəyovun, ornament və naxışlar Kərbəlayi Sadıq ilə Kərbəlayi Məcidindir.
Məscidlərdən əlavə Bakıda daha bir dini müəssisə vardı. Bu da Bəhailərin mədrəsəsi idi. Üç, dörd otaqdan ibarət olan mədrəsə indiki Mirzəağa Əliyev küçəsində 216 nömrəli evdə yerləşirdi. Bu dini müəssisə bir neçə nəfər tərəfindən idarə olunduğu üçün «Heyəti mədrəsəyi bəhaiyan» adlanırdı.
Bəhaizm keçən əsrin axırlarında yaradılmışdı. Onun əsasını qoyan Mirzə Hüseyn Əli idi. Sonralar o Bəhaulla təxəllüsu ilə şöhrət tapmışdı. Bəhaulla Babın müridlərindən biri idi. O babilik içərisindən çıxsa da tamamilə yeni dünya görüşü təlqin edirdi. Babilərin üsyankar əhvali-ruhiyyəsindən fərqli olaraq, Bəhaulla itaəti və mübarizədən imtina etməyi təlqin edirdi. Bəhailiyin əsas qanunları Bəhaullanın 1872-ci ildə tərtib etdiyi «Kitabi Əqdəs» adlı kitabında geniş izah edilir. Bu kitab bəhailər üçün Quranı və habelə Babın məşhur «Bəyan» əsərini əvəz edirdi. «Kitabi Əqdəs»ə görə qardaşlıq ilə sinfi mübarizə bir araya sığmır. Bəhaullanın oğlu və onun işini davam etdirən Əbdül Bəha isə tətil və üsyanları qadağan hesab edir və fəhlələri itaəta çağırırdı. Əbdül Bəha Bəhaullanın təlimini davam etdirərək, babilərin cəmiyyətin dəyişdirilməsi uğrunda silahlı mübarizə kimi babilik ənənələrindən imtina edirdi.
Bəhaizm mahiyyət etibarilə yeni, müasir din idi. Nə bəhailər özləri və nə də müsəlmanlar onu İslamın bir hissəsi kimi qəbul etmirdilər. Buna görə də onlar dəfələrlə təqiblərə məruz qalmışdılar.
Bəhaizmin etik tərəfi başqa müsəlman təriqəti kimi L. N. Tolstoy tərəfindən müdafiə olunurdu. Tolstoy 1909-cu ildə M. M. Krımbayevə göndərdiyi məktubunda belə yazırdı: «Bu hərəkət Məhəmməd dininin ölü xarici fərmanlarından azad edilməsinə doğru irəliləyişdir».
Bəhaizmin vətəni əsasən Qərbi Avropa və Amerika idi. Rusiyada və onun ucqar ölkələrində də yayılmışdı. Bəhaizm dini ideyaları təbliğ etməklə adamların və xalqların ümumi qardaşlığına nail olmağa, bəşəriyyət üçün vahid dil və vahid din yaratmağa çalışırdı. Bir sözlə, bəhaizm İslamın islah edilməsi formalarından biri idi.
İnqilabdan qabaq ta 1920-ci illərədək Azərbaycanda da bəhailər öz tərəfdarlarını tapmışdılar. Yuxarıda adını çəkdiyimiz mədrəsə də bəhailərin qızğın təbliğat mərkəzinə çevrilmişdi. Hətta yeni iqtisadi siyasət dövründə də onlar öz təbliğatlarından əl çəkməmişdilər. Azərbaycanda daha çox yurd saldıqları yer Bərdə rayonu idi. Bakının Balaxana kəndində də bəhailər güclü idilər. Köhnə balaxanalıların dediklərinə görə burada evlərin çoxunda vaxtı ilə Bəhanın şəklini divardan asardılar. Bəhailər inqilabın ilk illərində yüksək vəzifəli adamlara da yol
tapa bilmişdilər. Bakının qocaman müəllimlərindən Əli Raqib Qasımov, Məmməd və Qulam Ələkbərov qardaşları da vaxtı ilə bəhai olmuşdular. Bakı milyonçularından Musa Nağıyev də bəhai təşkilatının üzvü idi. Yeni iqtisadi siyasət dövründən sonra bəhailər hökümət orqanları tərəfindən təqib olunurdular. Onların Bakıdakı mədrəsələri də bağlanmışdı.
Müəllim Əli Raqib Qasımovun Amerikada bəhailər barədə xüsusi kitabçası çap olunmuşdu.
Bakıda və quberniyanın başqa qəzalarında bir çox görkəmli müsəlman üləmaları yaşamışdır. Onların əksəriyyəti ruhani təhsillərini, Məkkədə, Mədinədə, İraqda, İranda və başqa İslamın müqəddəs şəhərlərində almışdılar. Vətənə döndükdən sonra iri məscidlərdə axundluq etmişdilər. Bu üləmalər hətta ağır irtica illərində də xalqın mədəniyyəti və maariflənməsi sahəsində dövrün maarifpərvər ziyalıları ilə çiyin-çiyinə durmuşdular. Onlardan hərəsinin öz mövqeyi, öz çəkisi vardı. 1920-ci ilədək Azərbaycanda nəşr olunan mətbuatı səhifələrkən belə üləmaların din və mədəniyyət barədə, elm və maarifin tərəqqisi, ictimai əxlaq və tərbiyə barədə bir sıra gözəl publisist məqalələrinə rast gələrsən. Onlar qəzetlərdə bir mühərrir kimi çıxış edir, cəmiyyətin gündəlik ictimai-əxlaqi məsələlərinin həllində yaxından iştirak edirdilər. Bəzilər tərcümə sahəsində də fəaliyyət göstərərək, Şərq dillərindən ayrı-ayrı əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə məşğul olmuşlar. Bakının üləmaları içərisində dörd üləmanı xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanda ilahiyyat elminin inkişafında, habelə elm və maarifin tərəqqisində, onların böyük fəaliyyət və xidmətləri olmuşdur. Kim idi bunlar? Axund Mirzə Əbu Turab Axundzadə, Axund Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadə, Axund Molla Ağa Əlizadə. Hər dördü Bakıdandır, hər dördü ərəb və Şərq ölkələrində ali ruhani təhsili alıb, Vətənə qayıtmış və Bakı məscidlərində axund kimi fəaliyyət göstərmişlər. Bunların içərisində nisbətən yaşlı nəslə mənsub olanı Axund Mirzə Abu Turab idi.
Axund Mirzə Əbu Turab Bakı şəhərinin İçəri şəhər hissəsində anadan olmuş və fəaliyyəti də əsasən Bakı ilə bağlı olmuşdur. O, dövrünün bütün ictimai və mədəni hadisələrində yaxından iştirak etmişdir. Məsələn, 1905-ci ildən nəşr olunan «Həyat» qəzetinin mühərriləri: Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Hadi, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi yazıçı və ictimai xidmətlər sırasında Axund Mirzə Əbu Turabın da imzasına tez-tez rast gəlmək olur. O, təhsilini Mədinədə alaraq, ərəb dilinə mükəmməl yiyələnmişdi. Əmirhacıyan məscidində və habelə şəhərin bir çox məscidlərində öz moizələrini bəzən ərəb dilində oxuyurdu. Öz dövründə ilahiyyat elminin ən görkəmli nümayəndəsi hesab olunurdu. Elmin, maarifin dostu, mövhumatın, dini fanatizmin qatı düşməni idi. Şəbeh çıxarmaq, baş yarmaq, zəncir vurmaq, şaxsey-vaxsey kimi dini adətlərə qarşı çıxaraq, müsəlmanları İslamiyyətə dəxli olmayan belə zərərli adətlərdən çəkinməyə çağırırdı. Həm minbərdən və həm də mətbuat səhifələrindən. Buna görə də fanatik qara qüvvələr onu sevmirdilər. Onu açıq-açığına hədələyərək, deyirdilər ki, bu axund bizi bidətə çağırır. Axundun öz qızını Tağıyevin qız məktəbinə qoyması onun düşmənlərini daha da qəzəbləndirmişdi. Həyatı bir neçə dəfə təhlükə qarşısında qalmışdı. Belə hallarda o, Mərdəkandakı bağında gizlənirdi. Moizələrində həmişə sünni-şiəçiliyin əleyhinə çıxırdı. İslamda təfriqə salanlarla mübarizədə silahını heç zaman yerə qoymamışdı. Cəmiyyətin mütərəqqi ziyalıları ilə onun arasında bəzən münaqişə və mübahisələr də baş verirdi. Xüsusilə «Həyat» qəzetində dərc edilmiş və sonralar 1907-ci ildə Tiflisdə kitabça şəklində nəşr edilmiş «Bizə hansı elmlər lazımdır?» məqaləsində irəli sürülən məsələlər ətrafında qızğın mübahisələr getmişdir. Söhbət hansı elmlərin vacibliyi barədə idi. Bəzilərinin düşündüyü kimi müəllif elm ədyanla elm əbyanı heç zaman bir-birinə qarşı qoymamışdı. O, yalnız hansı elmi əvvəlcə öyrənməyin əhəmiyyətindən danışır və özünün bütün mülahizələrini də bunun əsasında qururdu. Axund Əbu Turab ilk növbədə insanın daxili aləminin paklığını, təmizliyini və zənginləşməsini lazım bilirdi. Mənəvi daxili aləmi zənginləşdirmədən təbii elmlərin öyrənilməsi fayda verməz — deyirdi. İnsanda insaniyyəti tərbiyələndirmək üçün onun fikrincə birinci növbədə ilahiyyata yiyələnmək lazımdır. Bu barədə belə yazırdı: «Hikməti təbiini bilməklə insan olmaq olmaz. Hikməti ilahi ilən kamil olmaq insanı insan edər». Söhbət ancaq bu barədə gedirdi. Bəziləri isə Axund Əbu Turabı düzgün başa düşməyərək, belə nəticə çıxarırdılar ki, guya o, dünyəvi elmləri inkar edir, yalnız dini elmlərə, ilahiyyata rəvac verir. Əslində Axund Əbu Turabın məqsəd və məramı hər şeydən əvvəl insanın daxili aləmini zənginləşdirmək idi. Belə olmadıqda onun fikrincə insanın məşğul olduğu təbii elmlər heç bir səmərə verməz. «Bəs lazımdır insan əvvəl dəyanət elmini təhsil edib, sonra sair ülum və maarifə iştiqal etsin».
Məlum olduğu üzrə elmlə din arasındakı mübahisəyə hələ qədim zamanlarda Əbu Əli Sina, Fərabi, İbn Rəşad kimi üləmalar da girişmişdi. Axund Mirzə Əbu Turabın məqaləsi ətrafında gedən mübahisələrdə Əli bəy Hüseynzadə bu məsələ ilə əlaqədar çıxış edən Ömər Faiq Nemanzadə və «Molla Nəsrəddin» jurnalından fərqli olaraq, məsələyə daha mötədil və ehtiyatla yanaşırdı. O, yazırdı: «Russo ülum və fənnin ziddinə, əleyhinə idi. Lakin Əbu Turab bu qədər irəli getmir. O, ancaq buyurur ki, ülum və fünun təhsil etməməkdə, onlardan məhrum olmaqda bir zərər yoxdur. Yetərki ülum diniyəyə və məzhəbiyəyə, nəqliyəyə həqq ilə vaqif olaq. Elm və din, ixtilafi din və məzhəb… qorxulu sözlər deyilmi? Lakin heç qorxmayın. Çünki həqiqət halda niza və ixtilaf elm ilə din arasında deyildir. Çünki nə haqq və mubin (aşkar) olan din elmdən qorxar və nə də elmi həqiqət din və məzhəbə düşməndir. İxtilaf bunların arasında deyildir». Əli bəy Hüseynzadə ixtilafı özlərini din bilicisi hesab edən mollalarla din elmindən xəbəri olmayan elm və maarif xadimləri arasında görürdü. Beləliklə söhbət nə dinin və nə də elmin inkarından deyil, onlardan birinin üstünlüyündən gedirdi. Şübhəsiz ki, Axund Mirzə Əbu Turab üstünlüyü dinə verirdi. «Tibb elmində - yazırdı - bədənin xəstəliklərinə əlac etmək olar, lakin onunla insanlıq kəsb etmək olmaz».
Axund Əbu Turab fəal publisist idi. Hansı mövzuda yazırsa-yazsın, insanları həmişə maarifə və birliyə çağırırdı. Öz dərin biliyi, mərifəti və xeyirxahlığı ilə hamının hörmətini qazanmışdı. H. Z. Tağıyevin ona xüsusi ixlası vardı. Axund Mirzə Əbu Turabın ölümündən sonra 1914-cü ildə Orucov qardaşlarının nəşriyyatı tərəfindən onun "İslamın təfriqəsi səbəbləri" adlı kitabı nəşr edilmişdir. Bu kitabda İslamiyyət içərisindəki təfriqənin əsas səbəbləri geniş izah olunurdu. Axund Mirzə Əbu Turab 1910-cu ildə vəfat etmişdir.
Bakının ikinci görkəmli ruhanisi Bakı Vilayət qazısı, camaat içərisində «Kəşf-ül həqayiq» adı ilə Quranın üç cilddən ibarət azərbaycanca təfsirini vermiş
Axund Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadədir. Təfsirin hər cildi 800-1000 səhifədən ibarətdir. Quranın tərcüməsi də, çap edilməsi də H. Z. Tağıyevin pulu ilə başa çatdırılmışdır. O dövrdə Bakıda çətin elə bir ev tapılaydı ki, orada «Kəşf-ül həqayiq» müqəddəs bir kitab kimi əziz tutulmasın. Bakılılar bir qayda olaraq, dünyaya gəlmiş övladlarının ad və yaşlarını bu müqəddəs kitabın cildinə yazırdılar. Hazırda bəziləri təfsirin özünün də mürəkkəb, çətin bir üslubda yazıldığını haqlı olaraq, qeyd edirlər. Ancaq nə edəsən ki, təfsirin meydana çıxdığı illərdə Azərbaycanda bütün dini və ilahiyyat ədəbiyyatı yalnız bu üslub tərzində yaradılırdı. Quranın təfsiri kimi mühüm bir işdə Axund Mirzə Əbu Turab və Axund Molla Ruhulla Məmmədzadə də öz məsləhət və köməyini əsirgəməmişdilər.
«Kəşf-ül həqayiq»in ikinci cildi çapdan çıxdıqdan sonra mollanəsrəddinçilərlə Axund Mir Məhəmməd Kərim arasında bir narazılıq baş vermişdi. «Molla Nəsrəddin» bu narazılığını 1911-ci il 10 iyul tarixli 25-ci nömrəsində çap etdirdiyi «Zina» adlı felyetonunda bildirmişdi. Məlumdur ki, Quranın hər bir ayəsini açmaq və təfsir etmək məqsədilə müəllif müxtəlif Ərəb tarixçi və yazıçılarının əsərlərindən də istifadə etmişdir. Mir Məhəmməd Kərimin müraciət etdiyi belə kitablardan biri də İbn Xəldanın «Fiyat əla əyyan» adlı əsəri idi. Həmin kitabdan götürülmüş əhvalatın bəzi yerləri açıq-saçıq yazıldığından mollanəsrəddinçilərin qəzəbinə səbəb olmuşdu.
Mir Məhəmməd Kərim Bakıda çıxan bir sıra qəzetlərdə mühərrir kimi çıxış edirdi. Məqalələrində dini fanatizmi qamçılayır, mövhumat qalıqlarına qarşı çıxaraq, müsəlmanları haqq yolunda birləşməyə və düzgünlüyə çağırırdı. Ancaq ciblərini güdən müxtəlif yalançı və riyakar din xadimlərini məhşər ayağına çəkirdi. 1910-1911-ci illərdə Nəcəf uşaqları adı ilə tanınmış dörd qardaş Bibiheybət ziyarətgahını özlərinin gəlir mənbəyinə çevirmişdilər. Onlar müxtəlif yollarla topladıqları sərmayəni ziyarətgahın təmirinə, onun ətrafındakı ərazini, ziyarətgaha gedən yolu abadlaşdırmaq əvəzinə öz keflərinə xərc edirdilər. Bunu Axund Mir Məhəmməd Kərim gördükdə şəhər Bələdiyyə idarəsinə müraciət edir, ancaq heç bir nəticə vermir. Əksinə, hökümət ziyarətgahı müzaidə yolu ilə təzədən Nəcəf uşaqlarına verir.
Axund Mir Məhəmməd Kərim Bakının bir sıra xeyriyyə cəmiyyətlərinin üzvü idi. Üzvü olduğu «Hidayət» cəmiyyətinin camaata olan müraciətnaməsinə o da imza etmişdi. İslam xürufatına qarşı çevrilmiş bu müraciətnamədən qəzəblənmiş qaragüruh dəstələr Mir Məhəmməd Kərimlə cəmiyyətin katibi Əlibəyovu öldürməyi qərara alırlar. Əlibəyov qorxudan həftələrlə evdən bayıra çıxa bilmir. Axundun yaşadığı evin qapısına neft töküb yandırmaq istədikdə xəbər tutan qonşular tez yanğını söndürə bilirlər.
Axund Mir Məhəmməd Kərim 1853-cü ildə Bakıda anadan olmuşdur. Burada mədrəsə məktəbini bitirdikdən sonra 17 yaşında ikən atası tərəfindən Bağdad şəhərinə göndərilir. On il burada təhsil alıb Bakıya qayıdır və İçərişəhərin Şah məscidində axundluq eləyir. Bakı Vilayət qazısı təyin edildikdən sonra şəhərin ictimai və mədəni həyatında fəal iştirak etməyə başlayır. Onun əsas fəaliyyəti tərcüməçilik idi. Şərq dillərindən — xüsusilə ərəb dilindən bir sıra əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Misir yazıçısı Gürcü Zeydanın İslam tarixinə aid məşhur romanlarının Azərbaycan dilinə tərcüməsi onun qələminin məhsuludur. Bu romanların tərcüməsi üzərində xeyli vaxt sərf edilmişdir. Həmin romanlar bunlardır: "Ərmənusa" 470 səhifə, "Üzərayi Qüreyş" 534 səhifə, «On yeddi Ramazan» 374 səhifə, «Kərbəla yanğısı» 537 səhifə.
Beləliklə Axund Mir Məhəmməd Kərim ömrünün böyük bir hisəsini Quranın və adlarını çəkdiyimiz romanların tərcüməsinə sərf etmişdir. 1913-cü ildə onun çap edilmiş «Səlib müharibəsi» adlı kitabı tarixi əsərdir. Kitab iki hissədən ibarətdir. Şam və Fələstində müsəlmanlarla xristianların arasında baş verən iki yüziliik Səlib müharibəsinin təsviri kitabın əsasını təşkil edir. Məlum olduğu üzrə bu müharibə 490-cı il hicridə başlamış, 690-cı ildə qurtarmışdır. 690-cı ildə müsəlmanlar böyük tələfatdan sonra xristianları məmləkətlərindən çıxara bilmişdilər.
Axund Mir Məhəmməd Kərimin çap edilməmiş bir sıra əlyazmaları da qalmışdır. Bunlardan «Harunəlrəşid bacısı Abbasiyə», "Əbülmüslim Xorasani", "Əmin və Mömin qardaşları" və "İran kəndlilərinin halı, yaxud Təbrizdə gördüklərim" və sairə. Bu axırıncı realist tərzdə yazılmış xatirələrdən ibarətdir.
Axund Mir Məhəmməd Kərim 1938-ci ildə 85 yaşında şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün qurbanı olmuş, yalnız ölümundən sonra bəraət qazanmışdır.
Elm və maarifin yayılmasında, qadın rolunun təbliğində mühüm rol oynamış ruhanilərdən biri də
Axund Molla Ruhulla Məmmədzadədir. O, 1850-ci ildə Novxana kəndində anadan olmuşdur. On beş yaşında ikən Qəzvin şəhərinə gedir. Burada üç il təhsil aldıqdan sonra 28 yaşında Novxanıya qayıdır. Əvvəllər Novxanada, sonralar isə 18 il Bakının Hacı İmaməli məscidində prixod mollası işləyir. Camaatın xahişi ilə eyni zamanda rus-müsəlman məktəblərində şəriət dərslərini aparırdı.
Axund Molla Ruhulla millətin həyat və məişətində zərərli mövqe tutan din xadimlərinin ilahiyyatla əlaqəsi olmayan moizələrinin mahiyyətini təhlil edərək, belə qərara gəlmişdi ki, millətə yalnız tərəqqi və mədəni inkişaf baxımından yanaşan, öz moizə və çıxışları ilə yalnız insan qəlbinin saflığına çalışan ruhanilər zəmanəmizdə düzgün həqiqət yolunu tuta bilərlər. Xürufata uyan mollalardan, onların düzgün insanlıq yolundan saparaq, camaata ancaq zərərli fikirlər təbliğ etməsindən bilmərrə narazı idi. Çünki məhz belə mollalar camaatın əbədüldəhr cəhalətdə qalmasına səbəb olur. 1324 hicridə köhnə dumanın binasında düzəldilmiş ümumi təziyə zamanı çıxış edərək, demişdi: «Milləti bu hala salanlar dəxi biz olmuşuq. Bir para mollalar olubdur».
Bu fikirlər onun fəal bir publisist kimi M. R. Məmmədzadə imzası ilə çıxış etdiyi «Həyat», "İrşad", «Tərəqqi», «Dəbistan» kimi qəzet və jurnallarda, Hindistanın Kəlküttə şəhərində nəşr edilən «Hübbül vətən», İstanbulun «Məlumat» qəzetlərində tez-tez çap olunan məqalələrində öz əksini tapırdı. Din Axund Molla Ruhulla üçün müqəddəsdi. Lakin quru dindarlığın heç bir fayda verməyəcəyini qeyd edərək, insanlara və həyata işıq gətirməyi ruhaniliyin əsas və müqəddəs vəzifələrindən hesab edirdi. O insanları həyatda fəal mübarizəyə çağırırdı. «Günəş» qəzetində «Axundların xidməti» məqaləsində yazırdı: «Qeyrət budurmu ki, xalqlar sənin torpağını arayıb, faydalar götürsün, sənin çırağın ilə işıqlansın, amma sən zülmətdə otur, acından öl. Bunun axırı nədir? Dinə də zəəf gəlir, dünyaya da. Quru dindarlıq fayda verməz, para gətirməz. Parasız da iş aşmaz. Şəhərlərdə məscidlər dolusu fəqirlər quru dindarlıq edənlərdir. Bu gün bu fəqirliyin bəlasından bütün məmaliki İslamiyyə fəlakətə düşmüşdür».
Axund Molla Ruhulla ürək ağrısı ilə məsləhət bilirdi ki, boş-boş sözlərdən bir iş aşmaz, qollarını çırmayıb həyat mübarizəsinə girişmək lazımdır. Xalqlara işıq və nur yolunu göstərmək lazımdır, elmin və maarifin ətəyindən yapışmaq gərəkdir. Cəhalət bütün bəlaların ümdə səbəbidir. Ona uymayın, amanın bir günüdür — deyirdi. "İrşad" qəzetinin 1906-cı il tarixli 134-cü nömrəsində dərc etdirdiyi «Hamımıza dair» məqaləsində bu fikrini daha da genişləndirərək, yazırdı: «Hamıya məlumdur ki, nə qədər maarifin çıraqları sönübsə, cəhalət çoxalırsa, səfil millət o qədər zillət və zəlalətə səbəb olur. Bu dünyada bundan da alçaq, dəni və rəzil adam bulunarmı ki, əbnay növünü deyil, öz qardaşını, övladını bu səfalətdə, bu cəhalətdə mülahizə edib, mükatib qapıların mıxladıb, maarif məşəllərin torpaqlasın, bu fəqir, pəristar millətin halı günbəgün pərişanlığa üz qoyduğuna bais olsun… Qeyrət, qardaşlar, qeyrət… Allah eşqinə bir qeyrət edin. O səfalı və pak yaradılmış qəlbinizi alçaq və dini qərəzlərlə məşğul edib, binəva millətin yetim balalarını cəhalət yoluna yaxmayın».
Axund Molla Ruhulla elm və maarifə bir tərəfli yiyələnmənin əleyhinə idi. Onun fikrincə elmə yiyələnən adamlar qollarını çırmayıb, həyat mübarizəsinə girməyincə öz məqsədlərinə nail olmayacaqlar. 1906-cı il «Günəş» qəzetinin 103- cü nömrəsində «Bizlər-bizimkilər» adlı məqaləsində yazırdı: «Kamallı mühərrirlərimiz bizə „Ülum və maarif gərəkdir“ — deyirlər. Mən isə bizə vücudlu kişilər, hümmətli şəxslər, qəyyur rəislər gərəkdir — deyə fəryad edirəm. Əvət bizə nər kişilər, ər kişilər» gərəkdir ki, vücudların xalq faydasına, ümum mənafeyə həsr etsin, maarif və mədəniyyəti müsəlmanlar arasında nəşr etməyə qeyrət etsin. Bizim üçün qəvaid, üsul bilən mürəbbilər, müəllimlər, alimlər cəlb etsin. Bütün şəhərlərdə, kəndlərdə köhnə üsul və məktəb və mədrəsələrimizi yeni üsuli təlimə təbdil etsinlər".
Bəli, Axund Molla Ruhulla maarif və mədəniyyəti yayan belə fəal mübarizlər arzulayırdı. Elə mübarizlər ki, elmin inkişafında, yenilik yaradılmasında canlarını əsirgəmədən meydana atılsınlar. Bu işdə zülm və təzyiq olsa da ona dözə bilsinlər. 1910-cu ildə oğlu Məmməd Sadıq Axundov həbsdə ikən* ona göndərdiyi məktubda haqq işi uğrunda mübarizədə dözümlü olmağı, təzyiqə davam gətirməyi ona məsləhət bilirdi. Bu, ruhani atanın öz publisist oğluna ən birinci məsləhəti idi. Məktubda yazırdı: "İnsanlığın birinci pilləsinə təzə qədəm basdın. Məlul olma. Bəhhəmdulla səndə xilaf əməl yoxdur… Sənin yazdığın məqalələr də biltamam ülum və maarif, insaniyyət qəsd olunmuşdur… Ancaq bizlərə yetişən zülmləri deməkdən və bu barədə yazıb, danışmaqdan çəkinməyəcəyik… İstintaq zamanı özünü itirmə. Fikirləş, insan üçün öz həyatına çalışmaq eyib deyil, «Panislamizm töhməti ilə biçarə müəllimləri də bədbəxt etmək istəyirlərmiş. Bu da bəzi fitnəkar casusların əlində bir sərmayə, maaş olubdur».
1904-cü ildə Bakıda «Hidayət» adlı bir cəmiyyət yaradılmışdı. Bu cəmiyyətin təşkilatçıları əsasən ruhanilər və ziyalılar idi. Bakıda qaniçən qoçular və qatillərlə mübarizə aparmağı, dini fanatizmin qarşısını almağı bu cəmiyyət öz qarşısına məqsəd qoymuşdu. Məhərrəmlikdə camaatın dəstə-dəstə şəhərin küçələrini gəzib, baş vurmaları, zəncir vurmaları cəmiyyət tərəfindən pislənir, məscid minbərlərində Axund Molla Əbu Turab, qazı Mir Məhəmməd Kərim tərəfindən İslam dininin əsl mahiyyəti camaata başa salınırdı. Quduzlaşmış qoçuların qabağını almaq işində də cəmiyyət hökümətə yaxından kömək edirdi. Qoçuların siyahısı tutularaq, onların barəsində cəza tədbirləri görmək üçün hökümətə təqdim olunurdu.
«Hidayət»in on nəfərdən ibarət idarə heyəti vardı. Onun üzvlərindən H. Z. Tağıyev, İsa bəy Hacınski, Bakı qazısı Mir Məhəmməd Kərim, Axund Molla Ruhulla, Əhməd bəy Ağayev, Musafa bəy Əlibəyovu qeyd etmək olar. Cəmiyyətin məramnaməsi camaata müraciət şəklində elan edildikdə qaragüruh qüvvələr onun üzvlərinə qarşı təərrüzə keçdilər. Cəmiyyətin katibi Əlibəyov həftələrlə evindən bayıra çıxa bilmədi, Axund Mir Məhəmməd Kərimin evini yandırmaq istədilər. Yaxşı ki, qonşular həyət qapısının yandığını görüb, yanğını tez söndürə bilmişdilər. Axund Molla Ruhullanın isə taleyi daha faciəli oldu. Onun həmkəndlisi novxanalı qoçu Məşədi Hacı oğlu Bakıdan sürgün edilmək üçün adının qubernatora təqdim edilməsində Molla Ruhullanın barmağı olduğunu öyrənib, onu öldürmək üçün fürsət axtarmağa başladı. Nəhayət, 1912-ci ilin yanvarında onu namaz qılan yerdə öldürdülər. Axundun öldürülməsi bütün Bakını sarsıtmışdı. Dəfnində 10 minədək adam iştirak etmişdi. H. Z. Tağıyev dəfn mərasimində çıxış edərək demişdi: «Həzarət, mən neçə ildir dad-fəryad eləyirəm ki, camaat, oxuyun, balalarınızı oxudun ki, belə müsibətlərə düçar olmayaq. Bu gün həmin elmsizliyin nəticəsidir ki, belə qanlı vaqiəni görürük».
Axund Ruhullanın ölümü dövrün qabaqcıl ziyalılarını xüsusilə kədərləndirmişdi. Məşhur publisist Hüseyin Minasazov «Kaspi» qəzetinin 1912-ci il 15-ci nömrəsində yazırdı: «Molla Ruhulla xeyirxahlıq və həqiqətin dönməz və cəsur müdafiəçisi idi. Ruhani ata, publisist və müəllim-ictimai fəaliyyətin bu üç sahəsində o özünü xalq mənafeyinin alovlu müdafiəçisi kimi göstərmişdi. Minbərlərdən onun birliyə, işə, işığa-səsləyən gurultulu çağırışlarını tez-tez eşitmək olardı. Qəzet səhifələrində onun fanatizmə, qüvvələrimizin pərakəndəliyinə qarşı, bizim vaxtı keçmiş xürufat və zehniyyətimizə qarşı etirazlarına tez-tez rast gəlmək olardı. Bu həqiqi mənada qəhrəmanlıq idi. Bu parlaq zəka bir dəqiqə də olsun unutmurdu ki, həyatımızın quruluşunda başlıca ünsür qadınlardır. Qadın təhsili ideyası, müsəlman qadınlarının taleyi onun simasında özünün parlaq müdafiəçisini tapmışdı». M. Ə. Rəsulzadə isə onun haqqında belə yazırdı: «Zənn etmə ki, sənin maarif yolunda etdiyin fədakarlıqlar həpsi əfsanəd Xeyr, olamaz».
Şeyxülislam Axund Molla Ağa Əlizadə Azərbaycanın görkəmli din xadimlərindəndir. Azərbaycanın ilk Şeyxülislamı olub 1870-ci ildə Bakının Pirşağı kəndində anadan olmuş, 1954-cü il dekabr ayının 19-da Bakı şəhərində vəfat etmişdir.
Axund Molla Ağa ilk təhsilini evdə almışdır. Atası Axund Hacı Məhəmməd Cavad övladlarının dünyəvi təhsil almalarını vacib bilərək, Bakı şəhərində ev tikdirmiş və ailəsi ilə birlikdə şəhərə köçmüşdür. Qısa bir müddət gənc Ağa İçərişəhərdəki Məhəmməd məscidinin nəzdindəki mədrəsədə oxumuşdur. Sonra atası onu o dövrdə maarifpərvər bir müəllim kimi tanınmış şair Həsib Qüdsinin yanına aparır. Ağa burada astronomiya, riyaziyyat və təbabət elmləri ilə tanış olur. Başqa dünyəvi elmlərə də yiyələnir, təbabət elminə xüsusi maraq göstərir. Bu maraq, deyilənə görə ona dayısı həkim Mirzə Xalıq Axundovdan keçmişdi. Bununla bərabər o ərəb və fars dillərini də səy ilə öyrənir, Quranı öyrənərkən onun bütün incə mətləblərinədək nüfuz edir.
Bundan sonra təhsilini davam etdirmək məqsədilə atası onu İraqa göndərir. O burada Nəcəfül-Əşrəf universitetinə daxil olur. Təhsil müddətində çox şeyləri özünə haram edib, özünü tamamilə elmə həsr edir. Bunun nəticəsidir ki, o təhsilini ləyaqətlə başa vurub, axund rütbəsi alır və vətənə qayıdır.
O zaman bir qayda olaraq, ərəb ölkələrində təhsil alıb qayıtmış gənclər məhəllə məscidlərinə axund təyin olunurdular. Ağa da təyinatını Bakı şəhərinin məscidlərindən birinə alıb, orada fəaliyyətə başlayır. 1904-cü ildə o Qafqaz Müsəlmanlarının Şiə Ruhani İdarəsinə üzv seçilir.
1905-1906-cı illərdə Bakıda erməni-müsəlman qırğını günlərində Axund Molla Ağa o dəhşətli hadisələrə laqeyd qala bilmir. Həm minbərdən moizələrində, həm də camaatla söhbətlərində bu qantökmənin qarşısını almağa çalışırdı. Quranı başı üstünə qaldıraraq, hamını qardaşlığa, Quranda yazılanlara əməl etməyə, düz yola, Allah yoluna çağırırdı.
1918-ci ildə Azərbaycanda Demokratik hökümət yarandıqda öz moizələrində indi yalnız Quran ayələrindən deyil, Azərbaycan Demokratik Respublikasının vəziyyətindən də bəhs edir, camaatı bu respublikanı möhkəmlətməyə, onun ətrafında sıx birləşməyə və ona kömək etməyə çağırırdı. Camaatı başa salırdı ki, istiqlaliyyət böyük qənimətdir, onun qədrini bilmək lazımdır. Gənc höküməti möhkəmləndirmək üçün adamları öz övladlarını ordu sıralarına göndərməyə təşviq edirdi. O deyirdi: «Allah-taalanın buyruqlarını yalnız ölkənin istiqlaliyyəti şəraitində intişar etdirmək olar».
Axund öz dini fəaliyyətini, demək olar ki, gənc dövlətin möhkəmləndirilməsinə tərəf istiqamətləndirmişdi. Məhz belə fədakar fəaliyyətinə görə o Maverayi-Qafqaz Müsəlmanlığının Ruhani İdarəsinin sədri seçilmiş və Şeyxülislam təyin edilmişdi.
Axundun bu nəcib fəaliyyəti 1920-ci ilədək davam edir. Azərbaycan XI bolşevik ordusu tərəfindən zəbt edildikdən sonra ruhanilik üzərinə qara bir xətt çəkildi. Ruhani idarələri, məscidlər bağlanıb binaları anbara çevrildi. Hətta ruhanilərin bəziləri həbs edildi.
Ruhanilərin təqibi, din əleyhinə kompaniya, allahsızlar hərəkatı 1941-ci ilədək davam etdi. Müharibənin qanlı-qadalı illərində camaat sanki dinə, Allaha tərəf qayıtdı. Dini mərasimlərin dövlət tərəfindən qadağan edilməsinə baxmayaraq, camaatın zorla əllərindən alınmış dini etiqadları özlərinə qayıtdı. Bu elə kütləvi bir hal almışdı kl, hökümət özü də istər-istəməz buna göz yummalı oldu. Nəinki göz yumuldu, hətta dini mərasimlərin rəvacına icazə verildi. Məscidlərin bağlı qapıları açıldı. Din xadimləri üstündən, təbir çaizsə, veto götürüldü.
Axund Molla Ağa Əlizadə ikinci dəfə Şeyxülislamlığa təyin olundu.Artıq bu böyük ruhani şəxsiyyətin minbərdən əsl vətənpərvər kimi səsi eşidilməyə başladı. O öz moizələrində Vətəni qorumağa gedən cavanlara xeyir-dua oxuyur, cəbhə arxasında çalışan adamları yeni qələbələrə ruhlandırırdı.
Müharibə qurtarandan sonra da Axund Molla Ağa Əlizadə susmamışdı. İndi o bütün dünyada sülhün carçısı kimi çıxış edirdi. Səsi xarici ölkələrin kürsülərindən eşidilirdi. Xarici ölkələrdə keçirilən sülh konqreslərinə tez-tez dəvət olunan axund sülhün mübariz qorucusuna çevrilmişdi. Vyanada keçirilmiş sülhü müdafiə konqresində çıxış edərək demişdi: «Bütün Qafqaz və dünya müsəlmanlarına, bütün namuslu adamlara üzümü tutaraq, deyirəm: sülhü müdafiə uğrunda aparılan müqəddəs işə qoşulun, müharibəyə qarşı öz səsinizi qaldırın».
1954-cü il dekabr ayının 19-da Bakı və bakılılar öz böyük ruhani atasını ləyaqətlə son mənzilinə yola saldılar.Bakıda yaşayan başqa millətlərin də öz məbədgah və kilsələri vardı. Pravoslavların ən böyük kilsəsi Zərgərpalan küçəsi ilə Muxtarov küçəsinin arasında köhnə müsəlman qəbiristanlığının yerində tikilmiş Aleksandr Nevski kilsəsi idi. O Sovet hakimiyyəti illərində uçurulanadək bakılılar içərisində «Qızıllı kilsə» adlanırdı. Kilsənin özülü 1888-ci ildə qoyulmuşdu. Bu zaman çar III Aleksandr öz ailəsi ilə birlikdə Bakıya gəlmişdi. O kilsənin özülünün qoyulmasında şəxsən iştirak edir və hətta özülə iki qızıl kərpic qoyur. Buna qədər kilsənin burada tikilməsi dumada böyük mübahisələrə səbəb olmuşdu. Müsəlman qlasnıları buna heç cür razılıq vermirdilər. Çünki qəbiristanlıq müqəddəs yerdir və
yaxın zamanlaradək şəhər əhli orada öz ölülərini basdırırdılar. Lakin onların çığır-bağırlarına baxmayaraq, çar məmurları öz bildiklərini elədilər və kilsənin tikilməsini III Aleksandrın Bakıya gəlməsi ilə əsaslandırdılar. Əlbəttə, belə əzəmətli bir tikilinin başa çatdırılması çar müstəmləkə siyasətinin qələbəsi idi. Kilsə hazır olandan sonra müsəlmanlar o zaman, Tağıyev qız məktəbinin yeri hələ boş olduğu vaxtlarda orada Cümə məscidi tikməyi qərara aldılar. Lakin Bələdiyyə idarəsi və çar məmurları isə buna mane oldular. Onların dəlili bu idi ki, orada belə bir məscid tikilərsə, Aleksandr Nevski kilsəsinin əzəmətinə xələl yetirə bilər. Beləliklə müsəlmanların arzusu ürəklərində qaldı. Şəhərin ən uca yerlərindən belə görünən kilsə bütöv bir kvartalı, işğal etmiş, dörd tərəfi dəmir çəpərlə əhatə edilərək, həyətin yerliyinə asfalt döşənmişdi. Gündə üç dəfə nəhəng zənglərin səsi şəhərin üzərinə yayılırdı. Kilsənin içərisində divarlar və haşiyələr də qızıl suyuna çəkilmişdi. İri büllur çılçıraqlardan göz qamaşırdı.
İkinci kilsə bundan qabaq, 1858-ci ildə İçərişəhərdə Qoşa qala qapısının yanında tikilmiş Nikolay kilsəsi idi. Bu kilsə də iyirminci illərədək fəaliyyət göstərirdi.
Üçüncü kilsə Zərgərpalan küçəsi ilə Vidadi küçəsinin tinindəki Donanma kilsəsi idi. Bu kilsə Donanma idarəsi tərəfindən tikildiyindən belə adlanırdı. Daha bir kilsə Dəmir yolu kilsəsi idi. Kilsə 1898-ci ildə dəmir yolu vağzalı arxasındakı Belvü meydanında əvvəlcə taxtadan, sonra sökülüb, daşdan tikilmişdi. Azadlıq prospekti ilə Ş. Əzizbəyov küçəsinin tinində olan bu kilsə hazırda da fəaliyyət göstərir.
Bakı liman kilsəsi 1868-ci ildə tikilməyə başlayıb. Kilsəni tikdirən Dəniz nazirliyi idi. Rəsmi açılışı 1871-ci il 28 noyabrda olmuşdur.
Salyan polku kilsəsi isə 1873-cü ildə tikilmişdir. Kaspi donanmasına məxsus olan bu kilsə, Bayılda yeni kilsə tikiləndən sonra Bakı Salyan polkuna bağışlanmışdır.
Bakı həbsxana kilsəsi 1898-ci il 8 martda Bayıldakı həbsxananın içərisində açılmışdır. Bakı general-qubernatoru Roqte də onun açılışında iştirak edib.
Bunlardan başqa Şibayovun, Xatisovun, Nobelin Turşu zavodları yanında, III Aleksandr gimnaziyası nəzdində də kilsələr təşkil olunmuşdu. Ermənilərin Bakıda erməni — Qriqoryan kilsələri olub: İçərişəhərdə ən qədim kilsə, 1898-ci ildə Parapetin yanında tikilmiş kilsə, keçmiş Bondarnı, hazırki Ş. Bədəlbəyli küçəsində Budaqovun tikdirdiyi kilsə də ermənilərin olub. Bu axırıncı Sovet hakimiyyəti illərində sökülüb yerində indi konservatoriyanın qabağında Ü. Hacıbəyovun heykəli qoyulmuşdur.
Torqovı (indiki Nizami) və Kaspiyski (indiki R. Behbudov) küçələrinin tinində yəhudilərin sinaqoqu olub. İndi bu binada Mahnı teatrı yerləşir.
Keçmiş Telefon (indiki 28 may) küçəsində almanların Kirxası olub. İndi bu binada kamera orkestrinin konsertləri keçirilir.
Roma-katolik kosteli 1912-ci ildə mühəndis Ploşko tərəfindən qotik üslubda tikilmiş əzəmətli bir tikili idi. O bu yaxın zamanlarda söküləndən sonra yerində Şəhriyar adına klub tikilmişdir.
Funikulyordan yuxarıda böyük bir sahədə, indiki Dağüstü parkın yerində böyük qəbiristanlıq salınmış və hər millət üçün ayrıca yer ayrılmışdı. Ən böyük hissəsini müsəlmanlarla pravoslavların qəbiristanlığı təşkil edirdi. Onlarla yanaşı Erməni — Qriqoryans, Katolik, Lüteran, Malakan qəbiristanlığı vardı.
Biri Aleksandr Nevski kilsəsinin yerində, o biri isə təxminən Cəfər Cabbarlı bağının ərazisində iki müsəlman qəbiristanlığı vardı. Axırıncı qəbiristanlıqda gözü olan neftxuda erməni Mirzəyev iddia edirdi ki, qəbiristanlığın yeri onundur. Hətta bu yerə kupçisi olduğunu da bildirir. Bunu sübut etmək üçün muzdlu adamlar tutaraq, gecələr qəbiristanlığın başdaşlarını çıxarıb, yeri hamarlayır. Bundan xəbər tutan camaat hay-küy qaldırır. Bütün qəbiristanlıqlar Şəhər idarəsinin sərəncamında olduğu üçün o öz hüququnu müdafiəyə qalxır. Mirzəyev məhkəməyə verilir. İş Tiflisdəki palataya gedib çıxır. Tiflisdən bu işi yoxlamaq üçün nümayəndə göndərirlər. Çıxarılan başdaşlarından və orada-burada atılıb qalmış insan sümüklərindan məlum olur ki, bu yer doğrudan da qəbiristanlıq olub. Tapılan sümüklərdən bəziləri tədqiq olunur və aşkar edilir ki, doğrudan da bu yaxınlaradək burada ölü basdırılırmış. Beləliklə, Mirzəyevin bütün iddiaları rədd olunur
Müəllif: Qılman İlkin. BAKI VƏ BAKILILAR
Mənbə: BAKI VƏ BAKILILAR (Üçüncü nəşri).ISBN-9952-426-12–7
