Sosial-mədəni quruculuq (1970-1980)

Respublikanın iqtisadi inkişafı əhalinin sosial-mədəni həyatını və onların maddi rifah vəziyyətini müəyyən edirdi.
70-80-ci illərdə bu sahədə əsaslı dönüş başlamışdı. 1989cu il siyahıyaalınmasına görə, respublikada 7,1 milyon əhali yaşayırdı.
Əhali. 70-80-ci illərdə Azərbaycanın iqtisadi inkişafı əhalinin sosial strukturunda ciddi dəyişikliklərə, əhalinin sayının artmasına səbəb oldu.
1970-1988-ci illərdə Azərbaycan əhalisinin artım dinamikası aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır:

Şəhər əhalisi respublika əhalisinin ümumi sayının 54 faizini, kənd əhalisi isə 46 faizini təşkil edirdi. Müvafıq olaraq 1970-ci ildə kişilərin sayı əhalinin ümumi sayının 49 faizini, qadınlar isə 51 faizini təşkil edirdisə, bu rəqəm 1988-ci ilə qədər dəyişməmişdir.
Respublika əhalisinin milli tərkibi 1989-cu ildə aşağıdakı kimi olmuşdur:

Cədvəldən göründüyü kimi, 1989-cu ildə respublikada 1 milyon 216 min nəfər qeyri-azərbaycanlı yaşayırdı.
1990-cı ildə respublika əhalisi 7,037,9 min nəfərə, 2001-ci ildə 9 milyon 81 min nəfərə çatmışdı. Onlardan 51 faizini şəhər (4 milyon 107 min nəfər), 49 faizini (3 milyon 974 min nəfər) isə kənd əhalisi təşkil etdirdi.
Doğum, ölüm, nigaha daxil olma, nigahın pozulması halları da əhalinin təbii artımına təsir edən amillərə daxildir.
1970-ci ildə respublikada doğulanların ümumi sayı 151,0 min nəfər idisə, bu rəqəm 1987-ci ildə 184,6 min nəfər olmuşdur. 1970-ci ildə əhalinin hər 1000 nəfərinə 6,8 nigah qeydə alınmışdır. Bu rəqəm 1980-ci ildə 9,8, 1987-ci ildə isə 9,9 təşkil etmişdir. Müvafıq olaraq, nigahın pozulması 1,3; 1,2; 1,2 olmuşdur.
70-80-ci illərdə əhalinin təhsil səviyyəsi: 1970-ci ildə əhalinin hər 1000 nəfərindən 471 nəfəri ali və ya orta təhsilli idisə, 1979-cu ildə bu rəqəm 652 nəfər, 1986-cı ildə isə 741 nəfər təşkil edirdi.
70-80-ci illərdə respublika əhalisinin xalq təsərrüfatı sahələrində işləyən hissəsinin sayı 20,2 faiz artmışdı və onların 75,3 faizi maddi istehsal sahələrində çalışırdı. Qeyri-istehsal sahələrində çalışanların sayı 25,0 faizdən 26,1 faizə qalxmışdı. Xalq təsərrüfatında çalışan ali və orta ixtisas təhsilli mütəxəssislərin sayı artaraq 1970-ci ildəki 274 min nəfərdən 1987-ci ildə 625 min nəfərə çatmışdı. Onlardan ali təhsilli mütəxəssislərin sayı 366 min nəfər, orta ixtias təhsillilərin sayı isə 129 min nəfər idi.
70-80-ci illərdə istehsal sahələrində işləyən ziyalıların üçdə iki hissəsi sosial mənşəyinə görə fəhlələr və kəndlilər içərisindən çıxmışdı. 1970-ci ildə əhalinin ümumi sayında fəhlələrin sayı 51,5 faiz, qulluqçuların sayı 27,4 faiz və kolxozçuların sayı 20,6 faiz təşkil edirdisə, 1986-cı ildə
fəhlələrin sayı 26 faiz və kolxozçuların sayı 13 faiz olmuşdu.
70-80-ci illərdə əhalinin maddi rifah halı xeyli yaxşılaşmışdı. İşçilərin əmək haqqı, pensiyalar, təqaüdlər və müavinətlər və s. artmışdı. Əhalinin qaza, elektrikə, suya olan ehtiyaclarının təmin olunmasında xeyli işlər görülmüşdü. İstehlak mallarına olan ehtiyacın ödənilməsinə diqqət artırılmışdı. Mənzil tikintisi sahəsində əvvəlki on illə müqayisədə böyük irəliləyişlər var idi.
70-80-ci illərdə respublikada ümumi sahəsi 38 milyon kv.m. olan yaşayış evləri tikilmişdi. Lakin yenə də əhalinin mənzilə olan ehtiyacı ödənilmirdi. Mənzillərin tikintisi tələbatdan 2,4 dəfə geri qalırdı.
70-80-ci illərdə abadlıq işləri xeyli genişlənmişdi.

Maarif və elm

XX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda elm və maarif sahəsində ciddi irəliliyişlər baş vermiş, təhsilin inkişafına diqqət xeyli güclənmişdi.
1972-ci il avqustun 10-da Azərbaycan KP və Nazirlər Soveti «Gənclərin ümumi orta təhsilə keçməsinin başa çatması və ümumtəhsil məktəblərinin işinin daha da inkişaf etdirilməsi haqqında» qərar qəbul etmişdi.
Qərarın icrası əsasında təkcə 1973-cü ildə respublikada 49 yeni məktəb binası tikilib istifadəyə verilmişdi.
1971-1975-ci illərdə Azərbaycanda 146.581 yerlik 254, o cümlədən kənd yerlərində 65.488 yerlik 173 məktəb binası tikilib istifadəyə verilmişdi. Qeyd olunan illərdə 23250 yerlik məktəbəqədər müəssisə, məktəblərin nəzdində 1780 yerlik internat binaları, müəllimlər üçün 1575 kvadrat metr yaşayış binası tikilmişdi.
Bu illərdə məktəblər əyani və metodik vəsaitlərlə təmin olunmuş, kitabxana şəbəkələri genişləndirilmişdi.
70-80-ci illərdə tədrisin keyfıyyəti də əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdı.
1971-1975-ci illərdə 8 fənnüzrəkabinetlərtəşkil olunmuşdu.

70-80-ci illərdə axşam və qiyabi təhsil məktəblərinin geniş şəbəkəsi yaradılmışdı. Orta və ali məktəblərin fəaliyyəti kökündən yaxşılaşdınlmış, tədrisin keyfıyyətinə diqqət artmışdı.
1975-1984-cü illərdə ümümtəhsil məktəblərinin şəbəkəsi xeyli genişləndirilmişdi. Respublikada fəaliyyət göstərən 4280 ümumtəhsil məktəbindən 3437-i, yaxud 76,1%-i kənd yerlərində yerləşirdi. 1982-ci ildə Bakı şəhərində 142 orta məktəb fəaliyyət göstərirdi.
70-80-ci illərdə aparılmış məktəb islahatı ixtisasların artırılmasına, tədrisin keyfıyyətinin yüksəldilməsinə, təlimtərbiyə işləri səviyyəsinin gücləndirilməsinə gətirib çıxardı.
70-ci illərdə və 80-ci illərin birinci yarısında Azərbaycanda təhsil sisteminin inkişafı ilə bağlı xeyli əhəmiyyətli tədbirlər keçirilmişdi. Nəticədə, respublikada təhsil sistemində 70-ci illərə qədər mövcud olan nöqsanların aradan qaldırılması sahəsində, inkişafında, əhalinin təhsil səviyyəsinin, işləyənlərin tərkibində ali və orta təhsillilərin xüsusi çəkisinin artmasında, təhsil ocaqlarının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində, təhsil alanların hərtərəfli biliklərə yiyələnməsində, hazırlıqlı mütəxəssislərin hazırlanmasında böyük işlər görülmüş, əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə edilmişdi.
1970-1980-ci illərdə respublikada təhsil sisteminin dinamik inkişafı ilə bağlı əldə edilmiş nailiyyətlər və mövcud olan vəziyyət haqqında aşağıdakı cədvəldə verilmiş statistik

Cədvəllər üzrə verilmiş statistik rəqəmlərdən aydın görmək olur ki, 70-ci illər və 80-ci illərin birinci yarısında elmitexniki tərəqqinin təsiri altında ümumi orta ixtisas və ali təhsil sistemləri şəbəkəsi xeyli genişlənmiş, əhalinin ümumtəhsil hazırlığı, ali və orta ixtisas təhsili səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmiş, elmi biliklərə yiyələnmə kütləvi xarakter almışdı.
Bütün respublikada hamılıqla orta təhsilə keçilməsi başa çatdırılmışdı.
1976-1980-ci illlərdə xalq təsərrüfatı üçün 189,8 min nəfər ali və orta ixtisas təhsilli mütəxəssis hazırlanmışdı. Qeyd olunan vaxtda 3.863 gənc İttifaqın müxtəlif ali məktəblərinə təhsil almağa göndərilmişdi ki, bu da 1971-1974-cü illərdəkinə nisbətən 25 dəfə çox idi. Elmi işçilərin sayı da xeyli artaraq, 2,14 mindən 21,9 minə qalxmış, 1985-ci ildə isə onların sayı 23182 nəfər olmuşdu.

Səhiyyə

Müasir dövrün ən qlobal problemlərindən biri də əhalinin sağlamlığının qorunmasıdır. Bu istiqamətdə 70-80-ci illərdə respublikada səhiyyənin, əhaliyə tibbi xidmətin yaxşılaşdırılması sahəsində mühüm tədbirlər görülmüşdür.
Respublika Nazirlər Sovetində 1977-ci il 22 sentyabr-da «Xalq səhiyyəsini daha da yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında», 1982-ci il 18 avqustda «Əhalinin sağlamlığının qorunmasının yaxşılaşdırılması sahəsində təxirəsalınmaz tədbirlər haqqında» və digər məsələlər müzakirə edilmiş və səhiyyənin, tibbi xidmətin inkişafına təsir edən qərarlar qəbul olunmuşdur. Daha sonra Səhiyyə Nazirliyinin işində olan nöqsanların aradan qaldırılması ilə bağlı 1979-cu ilin iyununda Azərbaycan KP MK-nın bürosunda məsələ müzakirə edilmişdir. Bütün bunlar səhiyyənin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
XX əsrin 70-80-ci illərində respublika səhiyyəsinin inkişafını əks etdirən vəziyyət aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəldə verilmiş rəqəmlər göstərir ki, 1970-1980-ci illərdə respublikada əhaliyə tibbi xidməti yaxşılaşdırmaq üçün səhiyyə xeyli iş görmüşdü. Respublikanın şəhər və kəndlərində müalicəprofılaktika müəssisələrinin, elmi-praktik mərkəzlərin şəbəkəsi genişlənmiş, çoxlu miqdarda yeni xəstəxanalar, poliklinikalar, qadın məsləhətxanaları və ambulatoriyalar tikilib istifadəyə verilmişdi. Əhalinin hər 10000 nəfərinə düşən həkimlərin, orta tibb işçilərinin, çarpayıların sayı artmışdı.
70-ci və 80-ci illərdə bir çox xəstəxana kompleksləri, dispanserlər, sağlamlıq ocaqları salınmış, ən yeni avadanlıq və tibb texnikası ilə təchiz edilmiş bir sıra ixtisaslaşdırılmış mərkəzlər yaradılmışdı.

Din

Sovet imperiyası dövründə dinə münasibət kəskin xarakter daşıyırdı. Xüsusilə, islam dini sıxışdırılırdı. Xalqın dinimənəvi ənənələri özgələşdirilirdi. Dini bayram və mərasimlər qadağan edilmişdi. Ateizmin inkişafına diqqət artırılmışdı. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, əhali gizli də olsa, öz dini adət və ənənələrini qoruyub saxlamağa çalışırdı. Novruz bayramının keçirilməsinə rəsmi icazə verilmirdi.
Respublikada yüzdən çox müqəddəs pir və ocaq var idi.
70-ci illərdə Azərbaycanda dini birliklərin sayı xeyli artmışdı. Onların əksəriyyəti gizli fəaliyyət göstərirdi.
Orta və ali məktəblərdə dinin tədrisi birtərəfli xarakter daşıyırdı. O, tənqid olunur, ateizmin tədrisinə və təbliğinə geniş yer verilirdi. Dini birlikləri nəzarətdə saxlamaq üçün Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1976-cı ildə «Azərbaycan SSR-də dini birliklər haqqında Əsasnamə» qəbul etmişdi.
Dini birliklərin çoxu sonralar rəsmi məscidlərə çevrildi.
Dinin, o cümlədən islamın inkişafına yalnız Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra şərait yaradıldı.

Kütləvi informasiya vasitələri və ədəbiyyat

Sovetlər dövründə kütləvi informasiya vasitələri, o cümlədən dövri ədəbiyyat və mətbuat üzərində ciddi nəzarət həyata keçirilirdi. Bu sahələrin inkişafı kommunist ideologiyasının tələblərinə uyğunlaşdırılmışdı. Azərbaycanda 1946-1960-cı illərdə 90-a yaxın qəzet, 29 jurnal və digər mətbuat orqanları fəaliyyət göstərirdi. «Kirpi» jurnalı (1952), «Bakı» (1958), «Baku» axşam qəzetləri, «Pioner» (1946), «Göyərçin» (1958), «Elm və həyat» (1961), «Ulduz» (1967), «Qobustan» (1969) jurnalları 40-60-cı illərdə nəşr olunmağa başlamışdır.
Ümumiyyətlə, 1989-1991-ci illərdə Azərbaycanda 168 qəzet, 91 adda jurnal və digər dövri nəşrlər çap olunurdu.
1946-80-ci illərdə Azərbaycanda kitab nəşri də xeyli inkişaf etmişdi. 1988-ci ildə 1349 adda kitab və kitabça, monoqrafıya nəşr olunmuşdu. Dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin çapına diqqət xeyli artırılmışdı. On iki cildlik «Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası», üç cildlik «Uşaq ensiklopediyası»da 70-80-ci illərdə nəşr olunmuşdu.
Bu illərdə Azərbaycanda klassik şair və yazıçıların əsərləri külliyyatı, 20 cildlik klassik Azərbaycan ədəbiyyatı kitabxanası, 50 cildlik dünya uşaq ədəbiyyatı kitabxanası, «Azərbaycan nağılları» və digər dəyərli əsərlər işıq üzü görmüşdü.
XX yüzilliyin 70-80-ci illərində Azərbaycan ədəbiyyatı sosialist ideyalarının, kommunist ideologiyasının tələblərinə uyğun olaraq inkişaf etsə də, ədəbiyyatda tənqidi realizm də mövcud idi.
Müharibədən sonrakı dövrdə də ədəbiyyatda sosializm realizmi, partiyalılıq-xəlqilik prinsipləri davam etməkdə idi.