Anna Axmatova - Rus poeziyasının sevilən xanımı

Böyük təsirə malik əsərlər ən dərin iztirabdan, sürəkli əzab və hədsiz məhəbbətin nakam sonluğundan doğulur. Böyük rus tənqidçisi N.Q.Çernışevski yazırdı: “Sənət əsəri, doğrudan da, o zaman gözəl ola bilər ki, sənətkar öz əsərində bütün vermək istədiklərini vermiş olsun”.

Rus mədəniyyətinin ən zəngin inkişaf mərhələsi, heç şübhəsiz ki, XIX əsr hesab olunur. Həmin əsrin ənənələrinə istinad edərək yüksələn XX əsr rus ədəbiyyatı da özünün şeir-sənət korifeyləri ilə möhtəşəmdir. Yaradıcılıqları ilə təkcə rus ədəbiyyatında deyil, həm də dünya poeziyasında mühüm yer tutan A.Blok, N.Qumilyov, V.Mayakovski, S.Yesenin, B.Pasternak kimi ədəbi şəxsiyyətləri xatırlatmaq kifayətdir. Onlarla bir vaxtda poeziya səltənətinin taxt-tacında əyləşən və əbədi şöhrət qazanan xanım şairlər də yazıb-yaratmışlar – Anna Axmatova, Marina Svetayeva kimi… Azərbaycanda da vaxtilə az oxunub öyrənilən Anna Axmatova son zamanlarda bizim şair-tərcüməçilərin (Çingiz Əlioğlu, Vaqif Cəbrayılzadə, Mahir Qarayev və b.), tədqiqatçıların diqqətini cəlb etməkdədir.

Axmatovanın poeziyasında daha çox qəm, kədər motivləri, “dünyəvi iztirab” üstünlük təşkil edir. “Ruhun, qəlb aləminin dialektikası” onun şeirlərində incə lirizmlə ifadə olunmuşdur. Zəmanəyə, cəmiyyətə söyləmək istədiklərini o, birbaşa deyil, özünəməxsus simvolik obrazlarla deməyi bacarırdı. Əsərlərində bəşəri ideyalar, əzəli və əbədi mövzular, məhəbbət, gözəllik, xəyanət, qısqanclıq kimi hisslər, fəlsəfi mühakimələr, müdrik deyim tərzi başlıca yer tutur.

Təkcə qəm-kədərdir əbədi, heyhat,
Bir də hər səslənən şahanə kəlmə...
Öz doğma balanın boğazından kəs,
Bir tikə çörək ver o yad yetimə...

Ç.Əlioğlunun tərcüməsində verdiyimiz bu misralarda “Dirilməkdən, ölməkdən, yaşamaqdan yorulan” şair insanlığı ədalətə, insaf və humanizmə səsləyir. A.Axmatova mübariz şair olmaqla yanaşı, könülləri riqqətə gətirən lirik şeirlərin də müəllifidir. Şairin lirik əsərləri ilə yaxından tanış olduqca, onlarla səmimi ünsiyyət tapdıqca, bu həqiqət inandırıcı şəkildə üzə çıxır.

Anna Andreyevna Axmatova (Qorenko) 1889-cu ilin 23 iyununda Odessada, zadəgan ailəsində dünyaya göz açıb. Atası mühəndis-mexanik olub. Bəzi mülahizələrə görə, Anna özünü ana tərəfdən Qızıl Orda xanı Əhməd xanın nəslindən hesab edirdi və buna görə sonradan Axmatova təxəllüsünü (ulu nənəsi, tatar knyazları nəslindən olan Praskovya Axmatovanın xatirəsinə ehtiram olaraq) götürmüşdü.

1907-ci ildə Kiyevdə gimnaziya təhsilini başa vuran Anna on bir yaşından şeirlər yazıb. 1912-ci ildə “Axşam” adlı ilk şeirlər toplusu işıq üzü görür. Tənqidçilər tərəfindən müsbət qarşılanan Axmatova tez bir zamanda böyük rus şairləri cərgəsinə qoşulur. Bir qədər keçdikdən sonra onun adı artıq Aleksandr Blokla yanaşı çəkilirdi. Hətta Blok vəfat etdikdən sonra, tənqidçilərdən biri yazırdı: “...rus şairləri arasındakı birinci yer mübahisəsiz Axmatovanındır”.

1908-1910-cu illərdə ali təhsilini Kiyev Universitetində, sonradan N.P.Rayevin Sankt-Peterburqda təsis etdiyi Qızlar üçün Ali Tarix-Ədəbiyyat Universitetində davam etdirib. 1910-cu ildə şair Nikolay Qumilyov ilə ailə qurub. 1912-ci ildə oğulları – gələcəyin məşhur yazıçı və tarixçisi Lev Qumilyov dünyaya gəlib. 1914-cü ildə “Təsbeh” adlı ikinci kitabı işıq üzü görüb. Sonra daha bir neçə şeirlər toplusu çapdan çıxıb. 

1921-ci ildə həyat yoldaşı Nikolay Qumilyov əksinqilabi fəaliyyətdə ittiham edilərək güllələnir. Bir il sonra Anna sənətşünas Nikolay Puninlə nikah bağlayır. 1923-cü ildən 1934-cü ilə qədər, demək olar ki, çap olunmayıb. Daima ora-bura köçən şairə yazdığı şeirlərin çoxunu yollarda itirib. Axmatova o vaxtlar “Özüm haqda bir-iki kəlmə” başlıqlı qeydlərində yazırdı: “Mənim köhnə şeirlərimi yada salan, təzələrini isə çap edən yoxdur”. Cüzi sayda işıq üzü görən şeirlər isə ciddi senzuraya məruz qalırdı.

1938-ci ildə oğlu Lev Qumilyov azadlıqdan məhrum edilir. Şairə 1935-1940-cı illərdə o illərin repressiyalarını və özünün ağır həyatını əks etdirən məşhur “Rekviyem” əsərini yazır. “Rekviyem” avtobioqrafik poeması 1930-cu illər repressiyalarına həsr olunmuş ilk bədii əsərlərdən hesab olunur. Oğlunun həbsindən sonra o da SSRİ Yazıçıları İttifaqından xaric edilmişdi.

1951-ci ildə A.Fadeyevin təşəbbüsü ilə A.Axmatova Yazıçılar İttifaqına üzvlüyə bərpa olunur. 1962-ci ildə A.Axmatova ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına təqdim olunur. Elə həmin il İtaliyada “Etna-Taormina” mükafatına layiq görülür. 1965-ci ildə Oksford Universitetinin fəxri doktoru diplomunu alır. Həmin il “Vaxt Tanrısı” adlı şeirlər toplusu işıq üzü görür. A.Axmatova 1966-cı il 5 martda vəfat edib.

***

Şöhrəti bu gün də azalmayan, hələ sağlığında rus ədəbiyyatının klassiki hesab olunan şairə, yaradıcılığı ilə yanaşı, faciəvi taleyi ilə də məşhurdur. Doğrudur, A.Axmatova özü həbs edilməyib, sürgün olunmayıb. Amma sovet rejimi onun doğmalarına qarşı amansız davranıb. Əri Nikolay Qumilyovun güllələnməsindən sonra oğlu Lev Qumilyov isə ömrünün 10 ilini barmaqlıqlar arxasında keçirib. Özünün isə yaradıcılığı daimi qadağa altında olub. Əsərlərinə qoyulan qadağalara, Kommunist Partiyasının ona qarşı nifrətinə baxmayaraq, A.Axmatova sağlığında rus ədəbi mühitini daima öz ətrafına yığa bilib, dövrünün ən istedadlı gəncləri ilə əhatə olunub.

Şair İ.Brodskinin dəqiq ifadəsinə görə, Axmatova ömrünün son illərini “ölkənin köhnə və yeni paytaxtları arasında gedib-gələn, evsiz-eşiksiz kraliça kimi keçirmişdir”.

O, xarici dilləri asan öyrənirdi, fransız dilini uşaqlıqda bacısına keçilən dərslərdə mənimsəmişdi. Ailə həyatı qurduqdan sonra Parisdə olarkən fransızcasını təkmilləşdirdi və bu dili bütün həyatı boyu unutmadı.

Rus ədəbiyyatı qarşısında böyük xidmətlər göstərən Axmatova öz sahəsində durmadan işləyib, rus ədəbiyyatına səmərəli töhfələr verərək böyük təsir göstərib.Ədəbiyyata yeni ruh, yeni baxış və yeni istiqamət gətirib.

Hər şeydə — hisslərin çılğınlığında, mənanın dərinliyində, fikrin emosionallığında kişilərlə bərabərliyə üstünlük verirdi. Bir zaman ulu nənəsinin şərəfinə tatar ismini özünə təxəllüs seçəndə qayğısız Annanın ağlına gəlməzdi ki, sonralar Axmatova yanğısıyla belə yazacaq:

Taleyimə yapışıb.
Fəlakətdir siqləti
Hər dərd ilə tapışır.

O, ədəbiyyata yeni və diktə olunmamış şair kimi daxil oldu. Bütün qadağalara rəğmən, ruhdan düşmədən yazırdı. Əzab çəkdiyi üçün yazırdı...

Qır-qızıl paslanar, çürüyər polad,
Mərmər də məhkumdur, axır ölümə.
Təkcə qəm-kədərdir əbədi heyhat
Bir də hər səslənən şahanə kəlmə!

80-ci illərin sonlarında Rusiyada A.Axmatovanın əsərlərinin kütləvi çapı geniş vüsət aldı. Bu illərdə şairin toplularını həm Moskva, həm də Leninqrad nəşriyyatları bir-birinin ardınca yüksək tirajla nəşr edirdilər. Bundan sonra A.Axmatovanın şeirləri bir çox dünya xalqlarının dilində də yayılmağa başlayır. Bu gün Azərbaycanda A.Axmatovanın həyat və yaradıcılığını araşdırmaq şeirlərini dilimizə çevirmək dövrün və zamanın zərurətindən daha çox, müasir oxucunun ehtiyacını ödəmək baxımından vacibdir. Gəlin, Anna Axmatova şeirlərinin işığından ruhumuza nur alaq…

Aynurə ƏLİYEVA
«Mədəniyyət» qəzeti