Sonu qoşa samitlə bitən təkhecali sözlər
Yadda saxla! Müxtəlifcinsli qoşasamitli təkhecalı sözlərdə iki fərqli xüsusiyyət yaranır: İkinci variantda verilmiş qayda çoxhecalı sözlərə də aiddir. Məs:sərbəstlik [sərbəsdix`], xoşbəxtlik [xoşbəxdix`] və s. Ümumiyyətlə, st, ft, şt hərf birləşmələri ilə bitən sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi gələrsə, ikinci samit düşür. Dilimizdə son səsi [x] və ya [ğ] kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər q ilə yazılır. Söz şəkilçisiz tələffüz olunduqda q-x əvəzlənməsi baş verir. Məs: uşaq [uşax], qonaq [qonax] və s. Bu cür sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda q-ğ əvəzlənməsi baş verir. Bu təkcə tələffüzdə deyil, yazılışda da belədir. Məs: uşağa, qonağın və s. Bu tipli sözlərin hamısı milli sözlərdir. Son səsi [x`] kimi tələffüz olunan çoxhecalı milli sözlər ke ilə yazılır.Bu cür sözlər şəkilçisiz k ilə yazılır. Məs:bilik [bilix`], külək [küləx`], ürək [ürəx`] və s. Belə sözlərə saitlərə başlanan şəkilçi artırılanda yazılışda k-y əvəzlənməsi baş verir. Məs: biliyi, küləyə, ürəyin və s.
Dilimizdə bəzi təkhecalı sözlər var ki, sonu iki samitlə bitir.
Belə sozlər iki növə bölünür: 1.Eynicinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər. 2.Müxtəlifcinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər.
Eynicinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər əsasən ərəb mənşəli sözlərdir. Məs: haqq, sirr, sədd, fənn, xətt, hədd, zidd, həzz, həll, rədd, hiss, küll və s. Belə sözlərə samitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda son samit düşür. Məs: hədsiz, haqlı, sirli və s.
Mürəkkəb sözün tərkibində ikinci tərəfdə işlənən belə sözlərdə qoşa samitlərdən biri yazılır:rəsmxət, hüsnxət və .s
Mürəkkəb sözün tərkibində birinci tərəfdə işlənən belə sözlərdə şəkilçisiz qoşa samitlərin hər ikisi yazılır və mürəkkəb söz defislə yazılır. hədd-hüdud, haqq-hesab, hədd-buluğ və s.
Hiss və küll sözləri tək samitlə işləndikdə ayrı leksik məna ifadə edir.
His-balığı hisdə bişirdim.
Kül-Ocağın külünü təmizlə!Müxtəlifcinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər
1) Samitlərdən ən azından birinin cingiltili olduğu belə sözlərdə tələffüz zamanı samitlərin arasına sait səs artırılır. Məs:qəbz, qəsr, əmr, zülm, nəbz, nəfs, hüzn, həsr, üzv, həbs, kəsr, sədr, mətn, fəhm, sehr və s. Bu sözlərə samitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda da səsartımı hadisəsi baş verir. Məs: zülmkar [zülümkar], fəhmli [fəhimli] və s.
2) Sonu iki kar samitlə bitən sözlərə samitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda ikincisi tələffüz olunmur. Məs: dostluq [doslux], neftçi [nefçi] və s.
Bəzi sözlər var ki, onların tələffüzü təkhecalı qoşasamitli sözlər kimi tələffüz olunsa da, yazılışında onlardan fərqlənir. Həmin sözlər bunlardır: qəbir, qədir, eyib, ətir, zehin, izin, səbir, ömür, isim, cisim, nəsil, sətir, sinif, fəsil, fikir, şəkil, heyif, meyil, şeir, əsil və s.Sonu “q” ilə bitən sözlər
Sonu q ilə yazılıb [k`] kimi tələffüz olunan sözlər ərəb mənşəli sözlərdir. Həmin sözlər bunlardır: müttəfiq, ittifaq, nifaq, istintaq, şəfəq, üfüq, hüquq, eşq, əxlaq, vərəq, aşiq, natiq, irq və s. Belə sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda heç bir fərq yaranmır. Məs: müttəfiqimiz, aşiqi və s.
Qeyd: Sonu q ilə yazılan təkhecalı sözlərə də saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda son samit dəyişmir: xalq-ım, irq-i və s.Sonu “k” ilə bitən sözlər
Qeyd: Sonu k ilə bitən təkhecalı milli və çoxhecalı alınma sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul etdikdə son samit dəyişmir. Məs: türk-ü, börk-ü, lək-in, idrak-i və s.
Həmçinin bax:
Samit səslər