Filosof | Firuz Mustafa

Sən nə iş­lə­yir­sən?..
Bə­li, bə­li, sən... Nə?.. Ha­ra­da?
Lap yax­şı... Mən isə fi­lo­sof iş­lə­yi­rəm. Ni­yə təəc­cüb­lə­nir­sən ki? Yox, mən fi­lo­sof de­yi­ləm, sa­də­cə ola­raq fi­lo­sof iş­lə­yi­rəm. Bə­li, be­lə bir iş də var.
Mə­nim fi­lo­sof iş­lə­mə­yi­min əsas­lı sə­bə­bi var. Bir də­fə tə­sa­dü­fən qatarda iki nə­fər­lə yol yol­da­şı ol­dum; üz­dən şə­hər adamına oxşasalar da, bir-birinə "kəndçim"- deyirdilər. Gör­düm ki, on­lar yol bo­yu nə ba­rə­də­sə ağ­zı kö­pük­lə­nə-kö­pük­lə­nə elə hey mü­ba­hi­sə edir­lər. On­lar­dan bi­ri de­yir­di ki, "əv­vəl­cə ide­ya olub", o bi­ri­si isə iki aya­ğı­nı bir baş­ma­ğa di­rə­yib is­rar edir­di ki, yox, "əv­vəl­cə ma­te­ri­ya olub". Məət­təl qal­mış­dım. Sə­fər yol­daş­la­rım mə­sə­lə­ni adam di­li­lə həll edə bil­mə­yib, baş­qa üsu­la əl at­dı­lar - kupedə az qa­la rin­qə çıx­dı­lar. Mən köh­nə id­man­çı­yam; or­ta­ya gi­rib on­la­rın hə­rə­si­ni qan­tel ki­mi bir tə­rə­fə at­dım. De­yə­sən, mə­nim əmə­li işim bəh­rə­si­ni ver­di: hə­rə çə­ki­lib öz ye­rin­də əy­ləş­di. Söh­bət əs­na­sın­da öy­rən­dim ki, on­lar fi­lo­sof iş­lə­yir­lər. Hımmm... Fi­lo­sof... Mən o vax­ta­can be­lə bir sə­nə­tin möv­cud ol­du­ğu­nu bil­mir­dim. Bir-bi­ri­nin üs­tü­nə yum­ruq çə­kib çox qə­liz bir mə­sə­lə­ni qey­ri-konstruk­tiv yol­la həll et­mək is­tə­yən­lə­ri, axır ki, bir­tə­hər ba­rış­dır­dım. Çan­tam­dan çı­xart­dı­ğım araq şü­şə­si­ni və soyutma şə­hər to­yu­ğu­nu sto­lun üs­tü­nə qoy­dum. Ba­yaq­dan ide­ya və ma­te­ri­ya yolunda az qa­la şə­hid olan sə­fər yol­daş­la­rım, sən de­mə, dün­ya ne­mət­lə­ri­nə bi­ga­nə de­yil­miş­lər. Hə­rə öz qa­ba­ğın­da­kı do­lu stə­ka­nı qa­pıb ba­şı­na çək­di. İkin­ci şü­şə­yə ke­çən­də on­lar­dan so­ruş­dum ki, mən ölüm, bir izah edin gö­rüm bu "ma­te­ri­ya- ide­ya" nə olan şey­dir ki, siz onun üs­tün­də bir-bi­ri­ni­zi qı­rır­sı­nız? İzah et­di­lər. Mən de­yi­lən­lər­dən çox az şey qan­dım. Bir­cə onu qan­dım ki, bu ide­ya-ma­teri­ya mə­sə­lə­si nə­sə ada­ma yu­mur­ta-to­yuq mə­sə­lə­si­ni xa­tır­la­dır.
Son­ra üçün­cü şü­şə or­ta­ya gəl­di və söh­bət çox də­ri­nə get­di. Dör­dün­cü şü­şə­ni açıb süf­rə­də­ki to­yu­ğun so­nun­cu qa­na­dı­nı əli­mə alan­da mən hər şe­yi çox gö­zəl an­la­dım və sa­də bir işi yo­lu­na qo­ya bil­mə­yən bu adam­la­ra gül­mə­yim tut­du. Özü­mü bir­tə­hər ələ alıb tə­zə dost­la­rım­dan so­ruş­dum: "A­də, qı­rış­mal­lar, elə isə siz mə­nə ca­vab ve­rin gö­rüm, to­yuq bi­rin­ci­dir ya yu­mur­ta?" Bi­rin­ci fi­lo­sof şi­rin-şi­rin gə­yi­rə­rək ağ­zı­nı əli­nin ar­xa­sı ilə si­lib de­di ki, to­yuq bi­rin­ci­dir. De­yə­sən, ikin­ci­si on­dan bir az ağıl­lı imiş; o, ara­ğın son qur­tu­mu­nu ba­şı­na çə­kib diş­lə­ri­nin di­bi­ni to­yu­ğun bel sü­mü­yü ilə qur­da­la­ya-qur­da­la­ya de­di ki, to­yuq da, yu­mur­ta da ma­te­ri­ya­dır; bu­ra­da ide­ya xo­ruz ola bi­lər. Sən de­mə, bi­rin­ci fi­lo­sof heç də mə­nim əv­vəl­cə dü­şün­dü­yüm qə­dər sə­feh de­yil­miş; o, ar­tıq ta­mam bo­şal­mış və bu gör­kəm­də ye­tim uşa­ği xa­tır­la­dan araq şü­şə­si­nə mə­sum bir nə­va­ziş­lə ba­xıb de­di ki, cə­nab­lar, unut­ma­yın ki, elə xo­ruz da ma­te­ri­ya­dır. Mə­sə­lə ye­nə qə­liz­ləş­di. Mən, elə­mə­yib tən­bəl­lik, boş şü­şə­lə­ri tə­pik­lə kə­na­ra itə­lə­yə­rək bir da­ha uca­dan so­ruş­dum: yax­şı, to­yuq da, cü­cə də, xo­ruz da, yu­mur­ta da ma­te­ri­ya­dır­sa, bəs on­da bi­zim özü­mü­zün to­yu­ğa, cü­cə­yə, yu­mur­ta­ya, xo­ru­za be­lə son­suz ma­raq gös­tər­mə­yi­mi­zin sə­bə­bi nə­dir? Ma­te­ri­ya­dır ya ide­ya? Bi­ri əl­bəəl dil­lən­di ki, bax, bu ide­ya­dır. O bi­ri­si də de­yi­lə­ni təs­diq et­di; bə­li, sən de­mə, iş­ta­hı­mız ide­ya imiş. Söh­bət xo­şu­ma gəl­di. Elə yol yol­daş­la­rım da ürə­yi­mə yat­dı. Ge­dib va­qon-res­to­ran­dan tə­zə­dən iki şü­şə araq al­dım. Qay­na­dıl­mış yum­şaq şə­hər to­yu­ğu da ki, öz ye­rin­də... Üz­dən şə­hər adamına oxşasalar da bir-birinə "kəndçim" deyən bu adamlar girişdilər şə­hər toyuğuna, nə girişdilər. Söh­bət ye­nə qı­zış­dı.
E­lə ora­da­ca qə­ra­ra al­dım ki, mən də fi­lo­sof iş­lə­yim.

Mən id­man­çı ol­mu­şam. Vax­ti­lə id­man­çı­lar ha­zır­la­nan yer var ha, in­di, de­yə­sən, adı­nı də­yi­şib­lər, unut­mu­şam, hə, nə isə, bax ora­nı bi­tir­mi­şəm. Sən de­mə, oxu­du­ğu­muz il­lər­də bi­zə id­man­la ya­na­şı, fəl­sə­fə də ke­çib­lər­miş. Am­ma mən çox vaxt ya­rış­lar­da iş­ti­rak et­di­yim üçün bu pe­şə­nin sa­hib­lə­ri­ni heç yer­li-dib­li gör­mə­mi­şəm... Öm­rüm­də ilk də­fə idi ki, fi­lo­sof gö­rür­düm. Gö­rü­nür, mü­ha­ki­məm ma­raq­lı alın­mış­dı. Və hə­min gün mən öz ar­zum­la və tə­zə dost­la­rı­mın tə­kid­li tək­li­fi ilə fi­lo­sof iş­lə­mə­yi qə­ra­ra al­dım. Elə on­lar ki­mi...
İn­di mə­nə möv­zu da ve­rib­lər. Köh­nə bir sua­la ca­vab ax­ta­rı­ram: nə bi­rin­ci­dir- ma­te­ri­ya, yox­sa ide­ya? Ar­tıq mən əsr­lər bo­yu bu sua­la ca­vab ax­ta­ra-ax­ta­ra bir-bi­ri­ni qı­ran fi­lo­sof­la­rı mat və­ziy­yət­də qoy­mu­şam! Bə­li, bə­li, təəc­cüb­lən­mə! Mən "nə bi­rin­ci­dir?"- sua­lı­nın ca­va­bı­nı tap­mı­şam. Əzi­zim, be­lə ki, hər şey və­ziy­yət­dən ası­lı­dır- bə­zən, ide­ya bi­rin­ci olur, bə­zən­sə ma­te­ri­ya. Ola bil­məz ki, bir şey elə hə­mi­şə bi­rin­ci ol­sun. Bi­rin­ci bə­zən, güc­dən dü­şüb, zəif­lə­yib ikin­ci olur; ikin­ci isə zi­rək tər­pə­nib, fə­ra­sət­li çı­xıb olur bi­rin­ci. Bu­ra­da hər hal­da bir dia­lek­ti­ka da var. Heç bi­lir­sən dia­lek­ti­ka nə­dir? Ay-hay... Ha­ra­dan bi­lə­sən ki? Sən də, yə­qin, mə­nim ki­mi vax­ti­lə fəl­sə­fə dər­si ke­çi­lən­də baş­qa yer­lər­də ol­mu­san. Yax­şı, ye­ri gəl­miş­kən, bir de gö­rüm, sən han­sı mək­tə­bi bi­tir­mi­sən? Xalq tə­sər­rü­fa­tı­nı? Hə, yə­qin ki, dərs ke­çi­lən vaxt­lar hə­mi­şə ye­yib-iç­mək­də ol­mu­san...

Mən hal-ha­zır­da öz ye­ni kəş­fi­mi, elə o vaxt­kı sə­fər yol­daş­la­rı­ma - in­di­ki həm­kar­la­rı­ma çək­di­yim həm konk­ret, həm də klas­sik bir mi­sa­lın tim­sa­lın­da el­mi şə­kil­də əsas­lan­dır­maq­la məş­ğu­lam. Bir qu­laq as: bax, mən be­lə he­sab edi­rəm ki, to­yuq ma­te­ri­ya­dır. Doğ­ru­dur­mu? İş­tah isə ide­ya­dır. Bu, ne­cə, səhv nə­zə­riy­yə de­yil ki? Ay sağ ol! Bə­zən, ide­ya əv­vəl ya­ra­nır. Hə də, iş­ta­hı de­yi­rəm. İde­ya, yə­ni, iş­tah, üzə çı­xan ki­mi o, özü­nə ma­te­ri­ya- yə­ni, to­yuq tə­ləb edir... Yox, əzi­zim, bu ide­ya­nın Pav­lov nə­zə­riy­yə­si ilə heç bir əla­qə­si yox­dur. Bu nə­zə­riy­yə­nin əsas­la­rı­nı mə­nə qon­şu­muz­da­kı it­bo­ğuş­du­ran ki­şi izah edib. Ona gö­rə də mən yax­şı bi­li­rəm ki, sən in­di şər­ti ref­lek­si de­yir­sən. Ay zır­ra­ma, ora­da to­yu­ğu yox, iti mi­sal çə­kir­lər. İt ha­ra, to­yuq ha­ra? Ye­nə to­yuq olan yer­də tül­kü­nü qeyd et­sən, dərd ya­rı­dır.

Bir qu­laq as... Mən de­yən mə­sə­lə - yə­ni, iş­tah, əs­lin­də, mə­həb­bət ki­mi bir şey­dir. Bax, mə­həb­bət - ide­ya­dır. Adam se­vir, son­ra ev­lə­nir... Mə­nim­lə ra­zı­san? Yox? Ni­yə? Sən be­lə he­sab edir­sən ki, mə­həb­bət ev­lə­nən­dən son­ra mey­da­na gə­lir. Qoy sən de­yən ol­sun! Hə­qi­qə­tən, bə­zən, mə­həb­bət ev­li­lik­dən son­ra gə­lə bi­lər. Əs­lin­də, mən də sən­dən elə bu ca­va­bı göz­lə­yir­dim... Bə­li, bə­li, düz tap­mı­san, sən de­yən də düz­dür, mən de­yən də... De­yir­sən, bu ne­cə ola bi­lər? Elə mə­nim kəş­fi­min də ca­nı bun­da­dır... Bir qu­laq as də...
Hə, ha­ra­da qal­dım? De­mə­li, bə­zən, iş­tah əv­vəl ya­ra­nır, mə­həb­bət ki­mi - yə­ni ide­ya ki­mi. Bə­zən­sə ma­te­ri­ya, yə­ni, to­yuq əv­vəl ya­ra­nır; bu cür hal­lar­da ide­ya, yə­ni, iş­tah, bir az da sa­də şə­kil­də de­sək - mə­həb­bət son­ra gə­lir. Konk­ret və sa­də mi­sal­la izah et­səm bu, be­lə olur: or­ta­ya to­yuq (ya­xud xo­ruz, yu­mur­ta) gə­lir və son­ra iş­tah mey­da­na çı­xır; yə­ni, bə­zən qa­baq­ca ev­lə­nir­sən, son­ra vu­ru­şur­san. Əl­bət­tə, or­ta­lı­ğa gə­lən ma­te­ri­ya­dan da çox şey ası­lı­dır. Bə­zən­sə elə hal olur ki, ide­ya, yə­ni, iş­tah ge­ri çə­ki­lir: sə­bə­bi də bu­dur ki, to­yuq qo­ca olur və ya­xud yax­şı bi­şi­ril­mir. Nə­ti­cə­də dad­sız xö­rək alı­nır. Elə mə­həb­bət - ev­li­lik mə­sə­lə­sin­də də bu­na bən­zər şey­lər olur: ma­te­ri­ya, yə­ni, sa­də dil­lə de­sək - qa­dın ada­mın yə­ni, sa­də dil­lə de­sək - ki­şi­nin ide­ya­sı­nı, yə­ni, sa­də dil­lə de­sək - gü­nü­nü qa­ra edir.
Bax, əzi­zim, ma­tie­ri­ya ilə ide­ya ara­sın­da bu cür dia­lek­tik əla­qə möv­cud­dur. Bu, mə­nim kəş­fim­dir. Oğul is­tə­yi­rəm qa­ba­ğı­ma çı­xıb mə­nim ide­ya­mı in­kar et­sin. Mən köh­nə id­man­çı ki­mi, la­zım gə­lər­sə, hər kə­sin ca­va­bı­nı la­yi­qin­cə ver­mə­yə ha­zı­ram. Mə­nim üçün ar­tıq ide­ya­nı ma­te­ri­ya­ya və ya, ək­si­nə, ma­te­ri­ya­nı ide­ya­ya çe­vir­mək elə də çə­tin mə­sə­lə de­yil­dir. Bə­zən, ən çə­tin sua­lın ca­va­bı­nı cox asan­lıq­la, yə­ni, sa­də dil­lə de­sək- bir yum­ruq zər­bə­si ilə həll et­mək müm­kün olur.