Azərbaycan ədəbiyyatı kateqoriyası üzrə məqalələr

Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycan ədə­biy­yat­şü­naslığının görkəmli nümayəndəsi, tanınmış tənqidçi və mətnşünas alim, Azərbaycan Res­publikasının Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, fi­lo­lo­gi­ya elmləri doktoru, professor Əziz Mirfeyzulla oğlu Mirəhmədovun anadan olmasının 100 illiyi ilə bağlı 28 fevral 2020-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.

  Xalqların da böyüyü, kiçiyi olur ,dənizlərin, dağların da, okeanların, hətta ağacların, otların, çiçəklərin də ...Böyüklü — kiçikli, irili — xırdalı, — bütün yaranmışlar gözəgörünməz bir bağ ilə bağlanıbdır, bir harmoniya ilə həmahəngdir .Və bu harmoniya həyatı hər gün bir az da gözəlləşdirir .
İbrahim bunu hər an, hər dəqiqə hiss edir. Bax elə indi də hiss edir .Qarşısında yamyaşıl bir çəmənlik uzanır. Günəş sağ tərəfdə parıldayır, hələ göyün tən ortasına qalxmasına çox var. Şəfəqlər yer üzünə çəpəki düşür və isti də, sən deyən, hiss olunmur. Kəpənəklər gözə dəymir, quşların səsi də eşidilmir .Arabir tək -tək sərçələr görünür .Onlar da yay- qış, onsuz da, çəmənliyin yerli sakinləridir.

Əli BƏY AZƏRİ-
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.

" NƏSİMİ  İLİ "- nin baş mövzulu əsəri  

( Şiringül Musayevanın “Mən Nəsimiyəm” romanı haqqında )

 Nədənsə, hər hansı bir nəsr əsəri haqqında fikir yürüdəndə, yaxud, mülahizə aparanda mütləqdir ki, Avropa və rus məşhurlarından sitat gətirilir, ortaya müxtəlif ölkələrin yaradıcılıq nümunələri ilə paralellər qoyulur. Görünür, hələ də yaxşı öyrənilməyən, şəffaf təhlil aparılmayan 130 illik romançılıq tarixi olan Azərbaycan ədəbiyyatının tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində külüng çalanlar elə özləri də Avropa və rus mütəfəkkirlərinin sanballı hesab etdikləri fikirlərindən bolluca bəhrələniblər.

Rubrikamızda vaxtilə Azərbaycanda məşhur olmuş adlı-sanlı simalar barəsində arxivlərimizdə toz basmış materiallara işıq salınacaq. Tariximizdə iz qoymuş bu şəxslər bəlkə də yaşlı nəslin yadından çıxmayıb, amma orta və gənc nəsil onlar haqqında ya çox az bilir, ya da məlumatlı deyil.
Bu səbəbdən də arxivlərdə qorunan materialların dərc olunması kimlər üçünsə gərəkli sayıla bilər.
Elmin, hünərin, mərifətin varsa, buyur gəl,
Yoxsa, bu həyat aləminə olma bir əngəl!
Ərbabi-kamalın yeridir, bil ki, bu meydan,
Bədbəxt yaşar torpağın üstündəki nadan!

Azərbaycan ədəbiyyatı 50-ci illərdə yeni bir imza ilə tanış oldu — Tofiq Mehdiyev. Bu şəxs ədəbiyyata həvəslə, məhəbbətlə, ürəklə qədəm basdı. Onun ilk qələm təcrübələri diqqəti cəlb etdi. Şeirlə yaşayan şair illər ötdükcə nəsr əsərləri də yaradaraq Tofiq Mahmud kimi tanındı.
Tofiq Mahmud Azərbaycan uşaq və gənclər ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsidir. O, uzun müddət «Göyərçin» jurnalının baş redaktoru olmuş, maraqlı yaradacılıq yolu keçmişdir. Şair xarakterinə yaxın tanış mövzulara müraciət edirdi. Onun əsərlərində insanlara, vətənə, təbiətə sevgi, məhəbbət aşılanır.

Tariximizdə iz qoymuş bu şəxslər bəlkə də yaşlı nəslin yadından çıxmayıb, amma orta və gənc nəsil onlar haqqında ya çox az bilir, ya da məlumatlı deyil.
Bu səbəbdən də arxivlərdə qorunan materialların dərc olunması kimlər üçünsə gərəkli sayıla bilər.
Keçən əsrin əvvəllərində alovlanan I Dünya Müharibəsi məğlub dövlətlərin və dağılmaq təhlükəsi (rus tarixində vətəndaş müharibəsi olaraq xatırlanır) ilə üz-üzə qalan Rusiyanın yerində yeni milli dövlətlərin yaranması həyəcanı ilə davam etdi. Azərbaycanın zəngin və ziyalı təbəqəsi də bu siyasi proseslərdən kənarda qalmayaraq, vətən torpaqları üzərində milli hökümətin yarandığını elan etdi. Təəssüf ki, milli dövlətimizin ömrü uzun sürmədi. Çar Rusiyasının sərhədlərini bərpa etməyə başlayan bolşeviklər Azərbaycanı da istila etdikdən sonra buradakı milli düşüncə sahibi olan insanlara qarşı illərlə repressiv tədbirlər görməyə başladılar.

Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxivində üç şəxsin sənədləri bir fondda mühafizə edilir. Akademik, məhşur seleksiyaçı alim Əhməd Rəcəblinin, onun həyat yoldaşı, — fizika sahəsində ilk elmlər namizədi Fəhimə xanım Mehdibəyova-Rəcəblinin, qızı Nigar xanım Rəcəbli-Koretskinin! Ölkənin ictimai, siyasi, mədəni həyatında mühüm rol oynayan bu ailə üzvlərinin keçdikləri şərəfli, lakin keşməkeşli, əzablı həyat yolunu əks etdirən sənədlər, yazışmalar XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu günə kimi olan həyat tərzini özündə əks etdirir. Saralmış vərəqlər, rəngi itmiş möhürlər, sovet dövrünün poçt məktubları, muxtəlif bayramların təbrikləri, müsbət xasiyyətnamələr, arayışlar, həsrət dolu kəlmələr, əsirlikdə soyuqdan donan arzular ....

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1870-ci il mayın 17-də Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan olub. Atası Əsəd bəy qəza idarəsində katib vəzifəsində işləyib. Üç yaşında ikən atasını itirən Əbdürrəhimi əmisi Əbdülkərim bəy öz himayəsinə alır. Kiçik Əbdürrəhimi atalığı H.Sadıqbəyov çox yaxşı qəbul edir, onun tərbiyəsilə məşğul olur. 1880-ci ildə atalığı, Əbdürrəhimi Şuşada Yusif bəyin müvəqqəti yay məktəbinə qoyur. Bu məktəbdə Haqverdiyev rus dilini öyrənir, rus yazıçılarını həvəslə oxuyur.

XIX əsrin II yarısından sonra Azərbaycanda qüvvətlənən maarifçilik hərəkatının görkəmli nümayəndələrindən biri kimi tanınan Seyid Əzim Şirvani xalqının xoşbəxt gələcəyi haqqında gözəl arzular bəsləyir və onu dünyanın maariflənmiş, tərəqqi etmiş millətlərindən biri kimi görmək istəyirdi.

Əssəlam, ey əhaliyi Qafqaz,
Ey rəisani-sahibül-ezaz!

Pristavın müavini Zеynal bəy sabah еrtə dəftərхanaya gələndə оrada ayrı halət gördü; qоrоdоvоylar süpürhasüpür salmışlar, pristav da dəli kimi оtaqda о yan-bu yana qaçır, qоrо- dоvоyların üstünə çığırırdı:
– Müftəcə məvacib alıb il uzunu bircə qəpikliksə də iş görmək istəmirsiniz. Elə оnu bilirsiniz ki, dəftərхanaya girəndən rüşvət alırsınız. Budur, qubеrnatоr üç günə kimi gəlir, hamınızı it kimi qulluqdan qоvacaq.
Zеynal bəy qubеrnatоrun gəlməyini еşidəndə qоrхusundan qıçları nağara ağacı kimi tərpənməyə başladı. “Pristav qоrоdоvоylarımı qоrхudur, yохsa еlə gеrçəkdən qubеrnatоr gəlir?” sözlərini başından kеçirdisə də, həllinə aciz qaldı.
– Nikоlay Sеmyоnоviç, dоğrudan, qubеrnatоr gəlir?
Zеynal bəy yüngül bir təbəssüm və cəsarətsiz bir səslə sual еtdikdə pristav acıqlı: