IQTISADÇI KIMI FIKIRLƏŞIN (THINKING LIKE AN ECONOMIST
Hər bir elm yalnız özünəməxsus dildən istifadə edir və bu zaman müəyyən düşüncə tərzi tələb olunur. Riyaziyyatçılar aksiomalar, inteqrallar və vektorlar; psixoloqlar eqoistlik, xudpəsəndlik, uyğunsuzluq və s. haqqında; hüquqşünastlar – məhkəmə orqanlara, qanun pozuntuları, məhkəmə işlərinin aparılması haqqında danışırlar.
Iqtisadçı alim kimi(THE ECONOMIST AS SCIENTIST) Elmi metod: müşahidə, nəzəriyyə, yenə də müşahidə (THE SCIENTIFIC METHOD: OBSERVATION,THEORY, AND MORE OBSERVATION) Fərziyyənin rolu(THE ROLE OF ASSUMPTIONS)
Iqtisadçılar da istisnalıq təşkil etmirlər. Tələb, təklif, elastiklik, rəqabət üstünlüyü kimi anlayışlar iqtisadiyyatla məşğul olan mütəxəssislərin dilindən düşmür. Sonrakı fəsillərdə siz çox sayda yeni anlayışlarla tanış olacaq və iqtisadçıların başqa mənalarda işlətdikləri bir sıra tanış ifadələrlə rastlaşacaqsınız. Ola bilsin ki, ilk anlarda siz yeni dili tam anlamayasınız. Lakin siz onun dəyərliliyinə, iqtisadi düşünmə tərzinin mənimsəmə qabiliyyətinə və sizi əhatə edən dünyaya baxmağa kömək etməsinə dönə-dönə inanacaqsınız.
Bu kitabın əsas məqsədi – iqtisadi düşünmə tərzinə yiyələnməkdə kömək etməkdir. Əlbəttə, bir gecədə riyaziyyatçıya, psixoloqa, hüquqşünasa çevrilmək imkanına malik olmadığımız kimi, iqtisadi düşünmə tərzini öyrənmək üçün də müəyyən vaxt tələb olunur. Bizim kitab nəzəriyyələr və təcrübələr kombinasiyasını özündə əks etdirməklə, sizə öz dünya görüşlərinizi dəyişməyə gözəl imkanlar verəcəkdir.
Iqtisadi nəzəriyyənin mahiyyətinə varmaqdan öncə, iqtisadçının sizi əhatə edən dünyanı necə qəbul etdiyini bilmək əhəmiyyətlidir. Bu fəsil metodologiyaya həsr olunmuşdur. Iqtisadi dünyaya baxış başqalarından nə ilə fərqlənir? Iqtisadçı kimi fikirləşmək nə deməkdir?
Iqtisadçılar predmetin tədqiqinə elmi obyektivlik baxımından yanaşmağa cəhd edirlər. Onlar iqtisadiyyatı öyrənməyə bir çox cəhətdən fiziklərin materiyaya, bioloqların isə həyatın sirlərinə yanaşdıqları kimi yanaşırlar. Onlar nəzəriyyələri işləyib hazırlayır, faktiki məlumatları toplayır, bundan sonra onları nəzəri konsepsiyaların təsdiq və ya təkzibolunma baxımından təhlil edirlər.
Iqtisadiyyatı öyrənməyə başlayanlara iqtisadiyyatın nəzəri təlimin predmeti ola bilməsi qəribə gələ bilər. Xüsusilə də, iqtisadçılar tədqiqatda cihazlarsız, yaxud da teleskopsuz keçinirlər. Amma elmin mahiyyəti özünü elmi metodla yorulmadan işləməkdə və bizim dünyanın quruluşunun nəzəri izahının yoxlamasında tapır. Tədqiqatın elmi metodu həm iqtisadçıların, həm fiziklərin, eləcə də bioloqların ümumi silahıdır. Albert Eynşteyn demişdir: «Elm gündəlik düşüncənin cövhərindən başqa bir şey deyildir». Dahi fizikin fikri ekonomiks kimi sosial elmlərə aid olduğu halda, biologiya kimi təbii elmlərə də aiddir və bizlərdən çoxumuz təəssüf ki, cəmiyyətə alim gözü ilə baxa bilmirik.
Ona görə də, gəlin, elmi məntiqin bəzi üsullarının iqtisadiyyata tətbiqi üzərində dayanaq.
XVII əsrin məşhur alim və riyaziyyatçısı Isaak Nyuton bir dəfə özünə belə bir sual verir, nə üçün alma həqiqətən alma budaqdan düşür? Belə çıxır ki, «uşaq» sualına cavab axtarışı təkcə almanın budaqdan düşməsinə deyil, kainatın digər istənilən iki obyektinə tətbiq edilə bilən qravitasiya (faydalı qazıntıları saflaşdırmaq üsulu) nəzəriyyəsinin işlənməsinə gətirib çıxarmışdır. I.Nyutonun nəzəriyyəsinin sonrakı sınaqları göstərdi ki, o, çox hallarda əla təsir edir. Lakin bir qədər sonra A.Eynşteyn qeyd etdi ki, bu, heç də bütün hallarda olmur. Amma qravitasiya nəzəriyyəsinin müşahidəsi müvəffəqiyyətlə sübut etdi ki, bu real faktdır və bu gün onu əvvəllər olduğu kimi dünyada bütün tələbələr – fiziklər öyrənirlər.
Real həyat uğrunda nəzəriyyə və müşahidənin sıx əlaqəsi iqtisad elminə də xasdır. Belə təsəvvür et ki, iqtisadçı qiymətin sürətlə artdığı bir ölkədə yaşayır. Belə şəraitdə tamamilə mümkündür ki, o, inflyasiyanı izlədiyi müşahidələr nəticəsində onun (infilyasiyanın) baş verməsi nəzəriyyəsini işləyib hazırlasın. Yəni, əmtəə və xidmətlərin qiymətlərinin artım sürətinə müvafiq olaraq, dövlət daha çox pul buraxdıqda, inflyasiya baş verir (oxucu bilir ki, bu, ekonomiksin on prinsipindən biridir). Öz konsepsiyasını yoxlamaq üçün iqtisadçı dünyanın müxtəlif ölkələrində qiymət və pulun miqdarı haqqında olan məlumatları toplayır və təhlil edir. Bu zaman tədavüldə pulun miqdarının artması bütün hallarda qiymətin yüksəlməsinə gətirib çıxarmırsa, onda alim özünün inflyasiya haqqında nəzəriyyəsindən şübhələnməyə başlayır. Əgər pulun miqdarının artma sürəti bütün dünya ölkələrində inflyasiya ilə möhkəm surətdə bir-birinə uyğun gəlirsə, iqtisadçı öz ağlının nəticələrini təsdiqləmiş olur.
Baxmayaraq ki, iqtisadçılar da başqa alimlər kimi nəzəriyyə və müşahidələrdən istifadə edirlər, amma öz tədqiqatçılıq fəaliyyətlərində maneələrlə rastlaşır və bu da onların qarşısında duran vəzifələri əhəmiyyətli şəkildə çətinləşdirmiş olur. Biz iqtisadiyyatda aparılan praktik eksperimentləri nəzərdə tuturuq. Qravitasiyanı öyrənən fiziklər öz nəzəriyyələrini yoxlayarkən heç bir cəzaya məruz qalmadan bütün laboratoriya qab-qacağını və əlaltı materiallarını sındıra bilər. Infilyasiyanı öyrənən iqtisadçıya isə sadəcə olaraq məlumat toplamaq xatirinə milli monetar siyasətlə «sınaq aparmağa» icazə verilmir. Iqtisadçılar həyatın təkamülünü öyrənən astronomlar, yaxud bioloqlar kimi adətən elə məlumatlarla işləyirlər ki, həyat özü onlara bunu «təklif» edir.
Iqtisadçılar laboratoriya təcrübələri imkanlarının olmamasından həyatın irəli sürdüyü təbii eksperimentlərə daha ciddi diqqət yetirirlər. Yaxın Şərqdə aparılan müharibə neft «axınının» qarşısını kəsən zaman, bütün dünyada karbohidrogen xammalının qiyməti kəskin surətdə yüksəlməyə başladı və bu da neft və neft məhsulları istehlak edən ölkələrdə həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxardı. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu axtarmaq siyasətçiləri çətinləşmiş problemlə üz-üzə qoydu.
Yaxın Şərq böhranı isə iqtisadçı alimlərə imkan verdi ki, müharibə qurtardıqdan bir çox illər sonra əsas təbii resursların dünya iqtisadiyyatına mümkün olan təsirini öyrənsinlər. Bu kitabda biz çoxlu faktiki təcrübələri araşdırırıq. Bunun əhəmiyyəti onunla müəyyən edilir ki, onlar bizə iqtisadiyyatın «dünənki gününə» nəzər salmağa imkan verir. Daha əhəmiyyətlisi odur ki, bu, müasir iqtisadi nəzəriyyələri suallarla aydınlaşdırmağa və qiymətləndirməyə imkan verir.
Əgər siz fizikdən soruşsanız ki, binanın onuncu mərtəbəsi səviyyəsindən qopan mərmər üzlük parçasının yerə çatmasına nə qədər vaxt tələb olunur, o, bu suala mində bir saniyə dəqiqliyi ilə cavab verə bilər. Lakin əvvəlcədən xəbərdar edir ki, onun hesablaması o şərtlə düzgün ola bilər ki, qopan daş vakuumda olsun. Məsələ ondadır ki, bina hava ilə əhatədədir, düşən mərmər parçasının hərəkətinə ləngidici təsir göstərir. Fizik qeyd etməyi unutmamalıdır ki, havanın düşən mərmər parçasına təsiri o qədər cüzidir ki, onun son sürətinə təsiri əhəmiyyətsizdir. Fərziyyə ondan ibarətdir ki, üzlük parçası havasızlıq mühitində düşür, ona görə də suala verilən cavaba ciddi təsir etmədən məsələnin həllini əhəmiyyətli dərəcədə sadələşdirir.
Iqtisadçılar da fərziyyəni həmin səbəblər üzrə edirlər. Belə ki, fərziyyə dünyanı dərk etməyi asanlaşdırır. Məsələn, beynəlxalq ticarəti öyrənərkən belə bir fərziyyə məqsədəuyğundur ki, dünya yalnız iki ölkədən ibarətdir və onlardan hər biri iki növ əmtəə istehsal edir. Aydındır ki, dünya miqyasında iki yüz ölkə var və onlardan hər biri minlərlə növ əmtəələr istehsal edirlər. Lakin nəzərdə tutsaq ki, təkcə iki ölkə və iki növ əmtəə mövcuddur, onda biz imkan tapırıq ki, diqqətimizi əsas amillər üzərində cəmləşdirək və az əhəmiyyətli məsələlərdən uzaq olaq. Iki ölkə, iki əmtəə istehsalı olan uydurulmuş dünyada beynəlxalq ticarəti təhlil edərkən, biz yaşadığımız və daha mürəkkəb olan dünyada ölkələr arasında mübadiləni yüksək səviyyədə başa düşürük.
Fizika, biologiya və istərsə də iqtisadi nəzəriyyələrdə elmi düşünmə tərzinin incəliyi fərziyyənin düzgün seçilməsindən ibarətdir. Hesab edək ki, biz onuncu mərtəbədən düşən mərmər parçasının enməsinə yox, futbol topuna baxırıq. Fərziyyə yalnız sərbəst düşən daşın hərəkətinə təsir edən qravitasiyanın tamamilə özünü doğruldan qüvvəsindən getdiyi halda, topun enmə trayektoriyasının öyrənilməsinə tətbiq edilə bilməz.
Iqtisadçılar da fərqli süallara cavab axtararkən, qeyd etdiyimiz müxtəlif fərziyyələr edirlər. Belə hesab edək ki, biz dövlətin tədavüldə pulun miqdarını dəyişəcəyi halda iqtisadiyyatda nə baş verəcəyini bilmək istəyirik. Təhlilin mühüm tərkib hissəsi qiymət reaksiyasına baxılmasından ibarətdir. Iqtisadiyyatda bir çox qiymətlər sabitdir (ABŞ-da jurnalların qiyməti, məsələn, bir neçə ildən bir dəyişir). Qiymətin bu xüsusiyyətini bilərək, biz müxtəlif vaxt kəsiklərində siyasi qərarların təsirinin öyrənilməsi zamanı müxtəlif fərziyyələr edəcəyik. Qısamüddətli vaxtlarda onların təsirini öyrənərək hesab edirik ki, qiymətlər çətin ki, əhəmiyyətli şəkildə dəyişsin və biz onların ciddi müəyyənləşdirilməsi haqqında süni təxminlərə baxa bilərik.
Lakin qiymətin uzunmüddətə dinamikasını təhlil edərkən, biz bütün qiymətlərin elastikliyini fərz edirik. Eləcə də, fizik mərmər parçasının və topun hündürlükdən düşməsini öyrənərkən müxtəlif fərziyyələr edir. Iqtisadçılar qısamüddətli və uzunmüddətli vaxtlarda pulun miqdarının dəyişməsinin qiymətlərə təsirini təhlil edərkən müxtəlif fərziyyələrə söykənir.