Azərbaycan ədəbiyyatı kateqoriyası üzrə məqalələr

BU  YOLLARIN ÇİLƏSİ — 2 / Şiringül Musayeva
* 
'' Bu  yolların çiləsi '' isimli Şeirli Romanımın 2-ci Hissəsinde istifadə olunmuş şeirlər; tanınmış Türk Şairi Hikmet Okuyarındır.
......
BU  YOLLARIN ÇİLƏSİ — 2 / Şiringül Musayeva 
......
Yüregim bülbül sana, güllerinde unuttum
Acıları aşqınla dillerinde unuttum
Ellerim bende degil, ellerinde unuttum
Bülbülce sevdaları güllerinde unuttum.
…

Karda, kışda, kar yolları kesende,
                                Egribelde dağ rüzgarı esende,
                                Kırat gelir, murat olur desen de…
                                Yoldaş heç durmasın yoldan yol alsın.

 Eğribel Təpəsindən baxanda yollar çox qəribə görünürdü; bəzən dümdüz uzanır, bəzən də ilan kimi qıvrılırdı.Uşaq vaxtı böyük maraqla baxardı yollara; nə vaxtsa böyüyüb yekə kişi olacağını və bu yollarla uzaq-uzaq yerlərə gedəcəyini hiss edərdi: düşünməzdi yollar kim tərəfindən və nə vaxt salınıb, çünki elə gözünü açandan, özünü tanıyandan yolları beləcə haralarasa- bilinməz məkanlara uzanan görmüşdü.

Hüseyn Cavid (Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə) 1882-ci il oktyabrın 22-də Naxçıvanın indiki Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndində ruhani ailəsində dünyaya gəlib. 

İbtidai təhsilini Naxçıvanda molla məktəbində, orta təhsilini Molla Tağı Sidqinin «Məktəbi-tərbiyə» adlı yeni üsullu məktəbində alıb (1894-1898).
1899-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanda olub, Təbrizin «Talibiyyə» mədrəsəsində təhsilini davam etdirib. İstanbul Universitetinin ədəbiyyat şöbəsini bitirib (1909), Naxçıvanda, sonra isə Gəncə və Tiflisdə, 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik edib.

H.Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirən sənətkarlardandır. O, XX əsr Azərbaycan mütərəqqi romantizminin banilərindən olub.

Günlərin bir günü biz ayrılmaz dostlar bağda oturub səssiz-səmirsiz, hərə öz fikrində, zoğal mürəbbəsi ilə çay içirdik.

Nə oldu, nə olmadı, niyəsini, nə üçününü biz bilmədik, elə sakit-sakit oturduğu yerdəcə Rüstəm kişinin gözləri qıyıldı, xəyalı uzaqlara uçmuş şəkildə, ahəstə və bir az da sirli səslə bizdən soruşdu:
— Möcüzə istəyirsiz, sizə bir möcüzəli əhvalat danışım?! Sonra da bizim cavabımızı gözləmədən Rüstəm kişi bu əhvalatı danışmağa başladı. Günlərin bir günü qonşu kəndlərin birində, kəndin adını nə o dedi, nə də biz soruşduq, dənizin qırağında bir uca qayanın başında bir arvad, çox yaşlı bir arvad, səsini başına atıb qışqırırmış:

— Ay aman, ay aman, qoymayın, ay camaat, yetışın, imdad! Xilas edin!..
— Nolub, ay arvad, səsini niyə atmısan başına?
– Yaxınlıqda kimlərdisə iş görürmüş, kisələrə qum yığırmışlar, aralarında bu arvadı tanıyanlar olub, işlərini saxlayaraq bir-birinə göz vura-vura buna üz tutub soruşublar.

Kayabaşı, adın, sanki bir inci,
                                                 Yaylalar içində yerin birinci.     
… Dağlar..dağlar çox gözəldi, yamyaşıldı, biri o birini əvəzləyirdi, dik zirvələr sıraya düzülmüşdü, yamacları çiçəklərlə bəzənmişdi: haça zirvələrin başı üzərində masmavi səma görünürdü və mavi səma çox yaxında görünürdü. Hikmətə elə gəlirdi; haça zirvəni aşmaq və mavi səmaya ağ, pəmbə buludlara əllə toxunmaq olar. Və Hikmət çox istəyirdi mavi səmaya, ağ, pəmbə buludlara əllə toxunsun. Hikmət eləcə irəliyə şığıyırdı; sanki bir qartala dönmüşdü, özünü çox yüngül, qayğısız hiss edirdi, dik zirvələr, yamyaşıl, çiçəklərə bürünmüş dağ yamacları-hamısı ona gəl-gəl deyirdi, heç bir çətinlik çəkmədən dağların sinəsində gəzişirdi, birindən o birinə adlayırdı, dağlar özü onu bir-birinə ötürürdü.
 Dağlar ...çəmənlər ..otlar… al-əlvan çiçəklər… necə gözəldi...Səma necə gözəldi...Günəş necə gözəldi… Günəş...Gözünü dünyaya açandan bəri gördüyü günəş. Günəş, babası, nənəsi, ata-anası, bax bu dağlar, bu çəmənlər, bu Şebingülü baxçaları onun həyatıdır. Bunlar eləcə var idi; Hikmət gözünü açandan onları görmüşdü, babasını dinləmiş ,nənəsini sevmişdi, bu dağları, bu masmavi göy üzünü seyr etmişdi. Dünya elə bu yamyaşıl dağlardan, dağların zirvəsinə toxunan masmavi səmadan,tazə, tər Şebingülü baxçalarından və şəfəqlər içərisində gülümsəyən al Günəşdən ibarətdir. Amma… Hikmət eşitmişdi: nənəsinin söhbətlərindən, babasının söylədiklərindən eşitmişdi; haradasa böyük bir dünya var: o dünya çox böyükdür, sonsuzluqdan başlayıb, sonsuzluğa gedir, başdan-başa dağlardan, çəmənlərdən, dənizlərdən, quş uçurmayan meşələrdən, cəngəlliklərdən ibarətdir. Bu meşələrin, ormanların, çəmənlərin, dağların, çeşmələrin sayı-hesabı yoxdur, amma nədənsə Şebinkarahisar, Yeşil Giresun, Kelkit vadisi, Kayabaşı ,Köprübaşı, Eğribel Təpəsi, Çobanlar Çeşməsi, Sarıçiçək yaylası birdir-babası belə deyir. İnsanların sayı-hesabı yoxdur; milyon illər bundan əvvəl yaranıblar, milyon illər bundan sonra yaranacaqlar,amma Hikmətin babası birdir, nənəsi birdir, Koroğlu birdir, elə Hikmət özü də birdir. Çox qəribədir və çox müəmmalıdır...
 Hikmət Okuyar xəyaldan ayrıldı, yanağında gilələnmiş göz yaşlarını əli ilə sildi.Hə belə ...belə işlər...xocam...Nədənsə bu gün xəyallar ona heç rahatlıq vermir.… Babası Bektaş Ağası Qara Memed kişi əlindəki kərki ilə Şebingül kollarının dibini təmizləyir və onun üzünə baxmadan danışır. Nədənsə bir qədər pərtdir.
 -Cavanlar quş olur, uçub uzaqlara gedirlər,ayağı yer tutan gedir. Bəs bu torpaqlar nə olsun? Dünyanın heç bir yerində belə gözəl yaylalar, torpaqlar yoxdur. Gedənlər geri dönsələr, bu torpaqlar üçün nə isə etsələr belə olmaz, bu torpaqlar da inkişaf edər, canlanar. Gedən geri dönmür ki…
 -Baba, mən dönəcəyəm…
 -Böyük adam...Aşıq Veysəl də öz torpağından quş olub uçumuşdumu? .Daha bizlərə ehtiyac yoxdur.   

-İstəmirsən böyük adam olum ? 
                                               Sevdigim Çamoluk şöhrete erse
                                               Servetleri bir kuşuna değişmem.
                                                Bütün gözellikler siraya girse
                                                Bizimkinin bir kaşına değişmem.

                                                           …… ... 

                                                  Gül rengin içimi yakar, kovurar 
                                                  Sevdanı könlümde bil Şebingülü’m.
                                                  Dert alma,derman al çözümlerde dur
                                                  Bülbüle yar kimi gül, Şebingülü’m. 
                                                   … ...
— Olmaz ki getməyəsən,elə burada yaşayaq?
 -Burada nə işləyəcəm?
— Çoban.
 -Mən çoban ola bilmərəm, Birgül.
 -Al-Birgül qönçə Şebingülü üzüb ona uzadır-məni xatırlayarsan.
 Görəsən dünyada ona gül uzadan mavi gözlü, teli burma-burma,al yanaqlı, bal dodaqlı qızdan gözəl məxluq varmı? Gözləri masmavidir...masmavi. Sonralar heç bu rəngdə, bu təmizlikdə bir göz görmədi. Bəlkə getməsin...Amma getdi...Yollar onu çəkib apardı.…
                                                  Karda, kışta kar yolları kesende,
                                                 Eğribel’də dağ rüzgarı esende,
                                                  Kırat gelir, murat olur desen de…
                                                  Yoldaş heç durmasın yoldan yol alsın.
                                                     ....      ...    ...

...Birgül qarşısinda durmuşdu ,mavi gözləri dolmuş səma kimiydi ....Egribel səmasına oxşayırdı.Soyuq payız yağışı yağırdı üzərinə, üşüyürdü.
 -Məni də apar özünlə.
-Aparacağam, Birgül, sən hələ böyü,mən də işlərimi yekunlaşdırım.
 Amma...gələ bilmədi… ..
 ...-Gələ bilmədim, Birgül...-Hikmət Okuyar ağrıyan sinəsini ovuşdurdu; acı qəhər boğazına dirənmişdi; nədəndir qədrini bilmədiyi günün, üstündən yel kimi ötdüyü anın həsrətini çox çəkir.
  Hə...belə..belə işlər...İnsan oğlu belədir, xocam. Cavanlıqda geriyə dönməyi heç sevməz...Amma… İnsan oğlu sevdiyini də heç unutmaz. Unutmaq mı ..bəlkə də heç ayrılmaz; necə ki bu torpaqlardan ayrıla bilmədi, necə ki uşaqlığından ayrıla bilmədi, necə ki babalı, nənəli, atalı- analı günlərindən heç ayrılmadı, eləcə də Birgüldən heç ayrılmadı. 
 Böyük şəhərlərdə oxudu. İnsanların gurluğu, maşınların gurluğu, hay-küyü, gənclik coşqusu onu alıb apardı.Getdi ...Karadeniz, Şebinkarahisar, Giresun yörəsi, Kelkit vadisi, Dikmetaş, Altınova, Altınçevre, Hacıömer çiftliği, Karşıyaka, Avutmuş, Köprübaşı, İkioğul, Değirmenönü, Qırkgöz, Birogul, Altıntepsi ovası, Erentəpə, Kınık, Karacaören, Kılıçkaya Barajgölü, güllü-bülbüllü Şebingülü bağçaları–hey xəyalındaydı. Arada bir gördüyü vətən oğullarından sordu 
                                            Özledim hemşehrim hele bir anlat
                                            Tepelerden, derelerden nə xeber?
                                             Bir az da meyveden, sebzeden söz et
                                             Buzluklardan, seralardan ne xeber ? 

                                               Ayrık otlarını yola bildin mi ? 
                                               İlacı,gübreyi bula bildin mi?
                                              Tohumluk buğdayı ala bildin mi ?
                                               Sökülmemiş meralardan ne haber ?  -deyə sordu
 Gözlədi, o torpaqlara dönəcəyi günü hey gözlədi İçindəki həsrət ,vətən sevgisi, xəyalındakı bülbüllü sebingülü baxçaları dilində, dodağında şeirlərə döndü-möhtəşəm şeirlərə, oxuyanın, dinləyənin qəlbində bənzərsiz, tayı,bərabəri olmayan izlər buraxan, duyğular oyadan, vətən sevgisini gücləndirən şeirlərə…

                                                            Kayabaşı, gəlib üstə çıkarsam
                                                            Burcuna varmadan dönmiyecegim.
                                                            Yeşili seyr edip, maviyi görsem
                                                            Nadimak dermeden inmiyecegim

 Hələ o torpaqlara dönmədən o torpaqların, o dağların, gur çeşmələrin, sərin yaylaların, o torpaqlarda yaşayan sadədən sadə insanların: dağda tütək çalan çobanın, tarlalarda, bağlarda kətmən vuran əməkçinin, Şebingülü baxçalarında çiçək dərən –gül qoxulu qızların dilində Bizim Hikmətə döndü; Çoban dağa yolu düşən hansısa yad ölkə adamına dilboğaza qoymayaraq Bizim Hikmətdən bəhs etdi, nənələr mürgülü nəvələrin gələcəyə dikilən xəyal, arzu dolu dünyalarına şirindən şirin bir Bizim Hikmət dastanı ilə nəqş vurdu. Kelkit vadisi ,Şebinkarahisar insanı onu Dağların ve Çobanların Şairi kimi sevdi, əzizlədi. Adı hər obada, eldə sevilərək çəkildi. 
   ...-Hikmət Okuyar...Hikmət Okuyar..Hikmet Okuyar! — Egribel, Kayabaşı, Çobanlar Çeşməsi, Köprübaşı, Aşıq Veysəl, babası, Birgüldürmü hər gecə yuxusuna girən, qulağına pıçıldayan...
                                              Nerde erenlerin fermanı nerde ?
                                              Nerde dertlilerin dermanı nerde ?
                                              Duyur sözlerimi namerde, merde…
                                              Duyur sözlerimi namerde,merde! ’
   … Və Bizim Hikmet söz verdi; qışı soyuğuyla, sazağıyla, tufanıyla ,yazı bənzərsiz, ucsuz bucağsız yaşıl çəmənləriylə, zümrüd dağlarıyla, məsmavi səmalarıyla, yayı –payızı buludlu, bol meyvəli bağlarıyla dünyanın heç bir yerində bənzəri olmayan bu torpaqları dünyaya tanıdacağına söz verdi; Şebinkarahisara, Kerkit vadisinə, Kayabaşına, Çobanlar çeşməsinə, Köprübaşına, Aşıq Veysələ, Birgülə söz verdi...
                                              ...Çözüm türkümüzü dinləsin bir yol,
                                                 Naramızla dağlar inləsin bir yol,
                                                 Sevgi sözümüzdən anlasın bir yol,
                                                 Netice almadan dönmiyecegim.
                                                              ....   … ...
  — Çətin məsələdir, çətin məsələyə toxunursunuz -Yakub bəy başını buladı.
  -Nəymiş o çətinlik? Bu gözəllikdə torpaq diqqətdən kənarda qalmalıdır? Mənim məqsədim bu torpaqları inkişaf etdirmək,gediş-gəlişi asanlaşdırmaq,bu gözəllikləri dünyaya tanıtdırmaqdır.Qoy oradakı insanlar dünyaya çıxış alsın.İndiki texnika əsrində çətin işdirmi bu?Sadəcə diqqət lazımdır,bu torpaqlara ürəyi yanan vətən oğlu lazımdır.
                                              ....  Kelkit vadisində titən ocaqlar.
                                                    İçində birikmiş özlemi saklar
                                                    Bizim Hikmet indi netice bekler
                                                    Ben olsam bekletmem ”Buyur al ”derim.
 -O zaman mən də yolun açıq olsun deyirəm-Yakub bəy gülümsünərək ayağa durdu.
 Sanki Hikmet Okuyarın üzərindən ağır bir yük götürüldü.Dərindən nəfəs aldı. 
                                                       ....           .....           ....

  — Biz şairlərin,şeirlərin, Dağların və Çobanların Şairi Bizim Hikmət'i axtarırıq- qarşıdan gələn, üçü də bir –birindən gözəl qızlardan biri Metehandan soruşdu.
 -Əvvəlcə tanış olaq. Mən Metehan.
 -Mən Birgül.
 -Mən Fatimə.
 -Mən Xədicə.
 -Neynirsiniz onu?-Metehan soruşdu.
 -Şeirlərimiz var,əfəndim ,oxuyacağıq ona.Bir də onun şeirlərini dinləyəcəyik –öz dilindən.
 -Onu çətin buralarda taparsınız.Tapsanız ...tapsanız Eğribel Təpəsindəki Çobanlar Çeşməsi başında taparsınız. 
                                           Hikmetin deyişleri Bülbülün nefesinde.
                                           Dinleyene sözü var, Egribel tepesinde. 
  — Eləysə gedək, ləngiməyək.
 Kayabaşı, Egribel Təpəsi, Çobanlar Çeşmesi, Sarıçiçək yaylası tazə -tər çiçəklərlə örtülüb.Hər tərəf gül-çiçəkdir.Çiçəklərin ətri adamı bihuş edir. Hikmət Okuyar Çobanlar Çeşməsinin başında əyləşib.Qəlbi çox kövrəlib, incədən incə olub,bir gül yarpağı kimi titrəyir. Ətrafına baxınır: bu həmin Çobanlar Çeşməsidir mi ?
 Ah, zaman bir dəli atlı kimi şütüyüb keçdi yanından. Suların şırıltısı necə də o vaxtı andırır,sanki heç üstündən illər ötməyib, heç dəyişməyib. Ah,bu çöllər, çəmənlər, başı üstündə duran məsmavi səma, şəfəqlər içərisində gülümsəyən gözəl Günəş..-illər onlara heç toxunmayıb. İçindəki məsum qəlbli oğlana da heç nə toxunmayıb. Elə indi də dünyaya o məsum qəlbli, gözəl gözlü oğlanın baxışlarıyla baxır. Hələ də buludların ardıyca qaçmaq, əl uzadıb onlara,mavi səmaya toxunmaq istəyi var içində.
 -Salam.
 -Salam.
 -Siz, Bizim Hikmetsiniz? Bu, Dağların ve Çobanların Şairi Bizim Hikmet.
 Hikmət Okuyar başını qaldırır: qarşısında mavi, səma kimi lacivərd, gözəl gözlü bir qız görür; saçları burma-burma çiyinlərinə dağılıb, yanaqları, qönçə dodaqları Şebingülü rəngindədir.
 -Salam-qız ona gülümsəyir: təbəssümü eynən Birgülü xatırladır, illər heç toxunmayıb ona. Zaman hər şeyə rəğmən geriyəmi qayıdıb?
 -Al-qız ona bir şebingülü uzadır. Birgülün vaxtilə ona verdiyi şebingülünün eynisidir.Olurmu bu?
 -Adın nədir?
 -Birgül.Mən sizi tanıyıram, şeirlərinizi şox oxumuşam.
 Hikmət Okuyar gülümsünür, mərd çöhrəsi işıqlanır.
 -Siz bu dağların oğlusunuz, bu dağları dünyaya tanıtmaq istəyirsiniz, şeirləriniz də elə bu dağlardan bəhs edir, siz bizi sevirsiniz-Birgül irəli yeriyir.
 Elədir...İllər ötmüş bu sevgidən heç nə əskilməmişdi... 
Metehan gülümsünür:
 -Ustad, qızlar sizi çox axtarmış. Aradabir şəhərə də dönün.
 Onlar əl-ələ verərək qarşıdakı zirvəyə doğru irəliləyirlər. Başları üzərində Günəş zərrin şəfəqlərini yayaraq gülümsəyir...
                                       Çağır gidenleri tut bas bağrına,
                                       Çağlasın yeniden o gur sesimiz.
                                       Umutlar dağılsın yarınlarına…
                                        Şenlensin köyümüz ve mahellemiz...

   Not: '' Ümidlər yayılsın sabahlarına '' isimli Şeirli Hekayə'mdəki şeirlər; tanınmış Türk Şairi Hikmet Okuyar’ındır. Müəllif: Şiringül Musayeva

Aqşin. Elxan, əziz qardaşım, təslim ol! Sizin üzərinizə yanlız Ərəbistan ərəbləri deyil, başlıca olaraq, ana Türküstanın göy monqolları yürüyürlər.

Bütün silahdaşların təslim oldu.

Sənin qüvvətindən istifadə ilə baş qaldırmış Şirvan şəhriyarlığı da, artıq xəlifənin hakimiyyətini təsdiq edib boyun əydi. Bax, iyirmi ildən bəri dinsizlik yuvası olan üsyan mərkəzi Xürrəm amansız odların bağrında quru çubuqlar kimi yanır.

Sənin ayaqlar altında tapdanmış, qırılmış bayrağın, budur, mənim əlimdədir. Artıq hər şey bitmişdir. Yetər, qardaşım, əl çək dinsizlikdən.

Bəlli olduğu üzrə Azərbaycan ədəbiyyatı Füzulidən sonra öz originallığını itirmiş bir halda idi.
Füzuli Azərbaycan ədəbiyyatını fars və ərəb girdabından dartıb çıxarmış və dörd yanını sarmış boşluq içərisində yeni doğurmuş ədəbiyyatını çiyinlərinə almış və yenilməz addımlarla ta yüksəklərə qaldırıb, parlaq bir sentimentalizm ədəbiyyatı olmaq üzrə vaxtında təqdim etmişdir. Füzulinin dord əsr bundan əvvəl yazdığı sentimentalist əsərlər bu gün belə bütün sentimentalizm ədəbiyyatının ilk sıralarında gedə bilər. O öz mövzülarında bəzən böyük ədəbi keçmişə malik yazıçılarla yarışmış, onların yazdıqları mövzulardan istifadə etmiş, lakin bu yarışda onlardan geri qalmamış və hər halda “Leyli və Məcnun” kimi dahiyanə əsərlərində öz qoca rəqiblərini geri buraxmış və hamısından yüksəyə qalxmışdır.

Şəriət alimin qorxudur xortdan,
Azman pəhləvana dov gəlir cırtdan,
Ulaqlar qabağa keçib Qıratdan- 
Mən belə dünyadan necə küsməyim?..

Bu hekayəni nağıl eləməmişdən qabaq bunu istəyirəm deyəm ki, bir para uşaqlarda belə bir pis xasiyyət olur ki, əllərinə karandaş düşən kimi başlayırlar evin divarlarını yazmağa. Hələ çoxusu kömürnən də, tabaşirnən də yazır. Hələ sən kömürü və tabaşiri deyirsən, mən elə pis uşaq görmüşəm ki, əlinə mismarı, ya bıçağı alıb, divarları cızıb xarab eləyir.

Nədənsə, divar yazan uşaqlarnan mənim aram yoxdu; ondan ötrü ki, həyə sən yaxşı uşaqsan və könlün məşq eləmək istəyir, götür kağız-qələmi, bir yerdə otur və nə qədər kefindi, yaz.

Atası bu gün də Kərimi danladı.
— Vaxtını boş keçirirsən, belə yaramaz. Hələ dərslərin başlanmağına çox qalıb. Heç olmasa kitab oxu, bir işdən yapış.
Kərim başını aşağı salıb dinmədi.
— Bu gün sənə tar alacağam, çalmağı öyrənərsən, — deyə ata dilləndi.
Kərim sevindi.
— Lap elə bu gün?
— Elə bu gün.
Atası gedən kimi, Kərim eyvana çıxdı. Həyətdə dənlənən quşları görüb fikirləşdi. “Görəsən onlardan bir neçəsini tuta bilərəmmi?.. Bax, o sığırçınları ələ keçirə bilsəydim yaxşı olardı. Onlara yuva tikərdim, dən verərdim”.

Kərim evdən bir ovuc çörək qırıntısı götürüb həyətə çıxdı. Arxadan quşlara yaxınlaşdı. Əlini irəli uzadıb “cib-cib” deyə onları səslədi. Ürkmüş sığırçınlar pırıltı ilə uçub getdilər. Kərim onların arxasınca baxdı. Quşlar binanın qabağındakı tiyanda qır əridən qırçıların yanında yerə endilər. Kərim də ora getmək istədi. Kimsə onun qoluna toxundu. Kərim geri dönüb sinif yoldaşı Zöhrabı gördü.