Azərbaycan ədəbiyyatı kateqoriyası üzrə məqalələr

Yay qurtarmışdı. Plyaj boşalmışdı. Qum soyumuşdu. Onlar qumun üstünə xalça salıb yanaşı uzanmışdılar.
 
Arada Şərqiyyə başını qaldırıb ağır- ağır gözlərini onun üstündə gəzdirirdi. Murada elə gəldi ki, dənizlə, sahillə birgə bu ala gözlərin dərinliyində də sükut və rahatlıq vardır. O, xəyalən bu gözlərdən öpüb qımışdı.
 
— Şərqi, səssizliyə fikir verirsən?
— Mənim fikrim sənin maşınındadır. Ağ “ Volqa”dan yaman xoşum gəlir. Bir dön bax. Səncə nəyə oxşayır?
Murad yanakı boylanıb çiynini çəkdi:
— Məncə, elə “ Volqa”ya oxşayır.
— Bir də bax.
— Baxdım.
— Elə yox. Üzünü yerə söykə aşağıdan bax. Bir də gözünü yum. Elə elə ki, maşınla göydən başqa heç nə görünməsin.
— Sən mənim başıma oyun açırsan, Şərqi. Kosmik gəmiyə oxşadırsan nədir, sən bu maşını?
— Afərin, afərin! – Şərqi sevinclə əlini əlinə vurdu. – Mən bu qənaətdəyəm ki, bir- birinə yaxın olan adamların zövqü də, hissi də, fantaziyası da uyğun gəlməlidir. Doğrudan oxşayır, ya yox, hə, Murad?
— Düzünü deyim?

Dünya qələmli ədib, milli ər qırımlı xarakter, xəlqi ədəb-ərkanlı Müəllim — İsmayıl Şıxlı...
Onun Müəllimlik obrazı haqda — dərsləri necə bir məhəbbət və məharətlə deməsi, bu sənətə Məcnun məftunluğu barədə çox danışmamaqçün, 70 illik yubileyində həmkarlarından birinin söylədiyi bir nüansa diqqət edək: “Bizim çoxumuz zamanın havasına uyduq, ad-sanımızı qoruya bilmədik, İsmayıl Şıxlı isə bu adı ürəyi kimi — tər-təmiz saxladı!..”

Bəli, tariximizin “sovet dövrü” illərində tez-tez səslənən “dovşana qaç, tazıya tut”, “dünyanın düz vaxtları”, “bu dünyanın herti-pertisinə lənət!” kimi deyimlər, 3 növ təyini söz birləşmələrindən əlavə, hərdən belə bir “dəvədə buynuz” da eşidərdik: —

“Kristal adam”...
O dövrün ali məktəb tələbələrinin hər birinin ayrılıqda öz “ideal müəllim”i olsa da, İsmayıl Şıxlı hamı üçün ortaq “İdeal Pedaqoq”, milli “Kristal Müəllim” sayılırdı…

Cəfər hündür barıya dırmaşıb həyətə boylandı. Zakirin yer qazdığını görüb qışqırdı:
— Ey! Orda neyniyirsən?
— Ağac əkirəm, — deyə Zakir astadan cavab verdi.
Cəfər barını aşıb onun yanına gəldi. Zakir nazik zoğlu balaca alma ağacının birini Cəfərə uzatdı:
— Al, bağınızda əkərsən, bir-iki ildən sonra böyüyər, bar verər, -dedi.
Cəfər çiyinlərini çəkdi:
— Nəyimə lazımdır? Uşaqlar sənin adını bağban qoyublar, özün də ək.
— Pis iş deyil ki, sən də öyrən.

“Qurban оlum pir sana!
Nə yatıbsan, dursana!”
 
Mirzə Cavad bərk yоrulmuş, hıqqına-hıqqına qapıdan evinə daxil оlub, əbasının altından bir yeşik çıxardıb qapının ağzına qоydu. Bir dəsmala da bağlı üç-dörd kitab pəncərənin taxtasının üstünə qоyub, özünü yıxdı оcağın qırağına. Arvad əlində tоxuduğu cоrabı atıb, qalxdı ərinin başı altına bir mütəkkə qоydu. Mirzə başını mütəkkənin üstünə qоyub uzanmaqda оlsun, biz də оnun kim оlduğunu nəql edək. Mirzə Cavad küçə mirzəsi idi. Böyük şəhərlərdə, məsələn, Tiflisdə, Bakıda, Irəvanda, Gəncədə оnları görmək mümkündür. Bunları ya məscid darvazasının altında, ya meydanlarda, ya məhz küçələrdə görərsiniz. Bir xırda palaz salıb, qabaqlarında bir yeşik və yeşiyin üstündə İki-üç kitab, bir qələmdan, neçə varaq kağız, əyləşib müştəriyə müntəzirdirlər. Bu mirzələrin müştəriləri əksərən İran hambalları оlar ki, gəlib vətənə kağız yazdırarlar. Şəhər əhalisindən də bunların yanlarına gəlib kağız yazdırarlar, istixarə etdirərlər, fala baxdırarlar, dua və cadu yazdırarlar…

Sәrvәr әsgәrlikdәn bir ayrı vaxt gәlmiş olsaydı, bәlkә kәnddә belә tez darıxmayacaqdı. Ancaq o, payızda gәldi. Payızın lap axırlarında. Gәlib gördü ki, çöl-bayırdan әl-ayaq kәsilib, atasının һәr il kolxoza әkdiyi bostan sovuşub… Dağlarda ayrı vaxt adam boyunca qalxan ot-әlәf son çöpünәcәn biçilib-daşınmışdı; bağların mer-meyvәsi çoxdan dәrilmişdi, xәzәli yandırılmışdı; Sәrvәrgilin һeyva ağaclarındakı beş-altı һeyva vә döşlәrdә, kolxoz xırmanlarında saralan üç-dörd taya saman — meşәli, bağlı-bağçalı Buzbulaq kәndinin bir dünya payızından qalan xırdaca xatirә idi, özgә bir şey deyildi.
 
Әsgәrlikdәn gәlәn günü Sәrvәr kәnd arasına çıxıb üç il görmәdiklәrinin һamısını bir neçә saatda nә ki var gördü. Gördü ki, yenә qızlar, qadınlar çeşmәlәrdәn su daşıyır, kişilәr çayxanada çay içir, uşaqlar klubda domino oynayır. Gördü ki, axşamüstü adamlar yenә çinarın dibinә yığışırlar, futboldan, siyasәtdәn danışırlar, sonra küçә-küçә, mәһәllә-mәһәllә evlәrinә dağılışırlar vә üç il bundan qabaqkı kimi yenә dә gedә-gedә, yol uzunu eyni sözlәr deyib, eyni qayda ilә bir-birlәrini axşam çayına-çörәyinә dәvәt elәyirlәr.

Boğazının altını bağlasana -əri bərkə-bərk onun plaşının yaxasını çəkib bağladı – soyuq olar. Həmişəki kimi iri əlləri ilə onun saçlarına sığal verib beretkasının altına yığdı. 
    Və həmişəki kimi Nahidə bütün bunlardan gizli bir təsəlli və zövq aldı. 
Amma bu gün bu təsəlli və zövqə nə isə bir acı zəhər də qarışmışdı. Və bu acı zəhər qadının qəşəng üzünü sapsarı saraltmışdı. Əri isə bunu heç hiss etmirdi. Əksinə, onun sevinci yerə-göyə belə sığmırdı. Gör bir neçə illər idi uşaq arzulayırdılar. Hər axşamları, hər gündüzləri bu qayğıya bələnirdi. Qazandıqları pullar həkimlərə, dava-dərmana sovrulurdu, lakin Nahidə heç cür ana ola bilmirdi. 
  Ah, ana olmaq arzusu… Hər axşam, hər həftə, ər ay Zaurun sual edən baxışlarına eyni kədərli cavabı vermək bilsəniz necə çətindi. O ,hər ay bir az qayğı ilə, bir az umacaqlıqla Nahidəyə yanaşır, intizarla xoş bir xəbər eşitmək istəyirdi. Və Hahidə həmişə,bir Allah bilir, necə bir həsrətlə arzu edirdi ki, Zaura xoş bir xəbər versin. Və o sevinclə və həm də ehtiyatla Nahidəni bağrına bassın, onu öpüşlərə qərq etsin. O gündən sonra hər gün, hər saat Nahidənin üstündə əssin: «Çaydanı bu qədər doldurma», «Əlini soyuq suya vurma» və s. və i. Həmişə bağlarda, küçədə gördüyü körpə uşaqları gəzdirən analara Nahidə necə həsrətlə baxardı. Onlar görən bilirlərmi necə bəxtəvərdilər? Bəzən bu analar bir-biri ilə söhbət edərdilər: «Nana»klubniçni» yoqurtu çox sevir». Orxan isə albalı sokundan ötrü ölür». «Ver də, vişnə sokunun heç bir ziyanı yoxdur». Ah, bu söhbətlər… Görən nə vaxtsa o da öz körpə totuq uşağını kolyaskada oturdub belə arxayın və bəxtəvər şəkildə söhbət edəcəkmi? 
Yaxın rəfiqəsi İntizarın hamilə olması heç yadından çıxmır. İntizar bir tikə yemək yeyə bilmir, bütün günü öyüyürdü. Bir gün ayaq üstə dura bilməyən İntizar ağlaya-ağlaya «uşağı» istəmədiyini söylədi. O, əlləri ilə İntizarın ağzını tutdu: «Nə danışırsan,uşağı istəməmək olarmı?» «Kaş mənim hamiləliyim bundan da pis keçsin, amma uşağım olsun». Sonra isə İntizar gül  parçası kimi bir qız doğdu. 
Əvvəllər onlar uşağı bir yerdə gəzdirər, havaya çıxarardılar. Sonralar isə İntizar tədricən ondan gen gəzməyə başladı. O, elə bil Nahidə ilə uşağı gəzdirəndə sıxılırdı. 
Və bütün bu və buna oxşar hallar Nahidəni  bəzən özünə qapanmağa, tay-tuşdan gen gəzməyə vadar edirdi. 
Bəzən neçə ay və yaxud ildir ki, ana ola bilməyən bir rəfiqəsinin artıq hamilə olduğunu eşidəndə o nə qədər də sevinər və ümid edərdi ki, bir gün bu sevincdən ona da pay düşəcək. Lakin illər ötür, o isə ana ola bilmirdi. 
İllərlə davam edən intizar, həsrət bəzən insanı hansısa yola sürükləyir, o intizardan yaxa qurtarmaq istəyirsən. Xoşbəxt, bəxtəvər anaların sənə dikilən gözləri, uşaqlarını sanki səndən qorumaq istəyirmişlər kimi etdikləri qeyri-ixtiyari hərəkətlər səni cana doydurur. Ərin artıq sənə qadın kim yox, kötük kimi baxır. Baldızlar, qayınana sənə artıq əvvəlki mehribançılığı göstərmirlər. Böyük qayın sərt və ağır baxışlarla səni süzür, ona qulluq etmək üçün əldən-ayaqdan  getməyini hiyləgərlik, yerini bərkitmək kimi qəbul edr. 
  Və bütün bunlara dözüb, yaşamaq bilsəniz necə çətindir… 
   Və elə bu əzabları artıq öz zərif çiyinlərində daşıya bilməyən  Nahidə ay yarım olardı ki, səhv etmişdi. Və bu səhv addımı atmaq üçün o neçə gecə yuxusuz qalmış, götür-qoy etmiş, özünü hazırlamışdı. Lakn… o səhv Nahidəyə çox baha başa gəlmişdi. Ondan sonra qəribə bir ürəkgetmə xəstəliyinə düçar olmuşdu və hər dəfə özündən gedəndə sayıqlayır, bədəni bədəninə, nəfəsi nəfəsinə, əlləri əllərinə yad olan o kişinin onun zərif bədənini necə basıb əzdiyini hiss edirdi. O yad dodaqlar necə də amansızcasına onun dodaqlarını sümürür, o yad nəfəs  onun nəfəsini oğurlayıb aparırdı. 
Hər dəfə üzünə dəyən şillələrdən, boyun-boğazına çırpılan soyuq sudan sonra özünə gələn Nahidə için-için ağlayır, ana olmaq şərəfinin ona necə baha başa gəldiyini hiss edirdi. O ana olmaq istəyirdi, lakin belə yox. 
Hər dəfə gözünü açanda başı üzərində durmuş Zaurun iri, qəşəng əllərini tutur, dəqiqələrlə öpür, göz yaşları ilə islanırdı. Zaursa… 
Ah, necə gözəl olardı bətnindəki bu körpənin atası Zaur olsaydı. Onun xoşbəxtliyinin arxasında fələyin bu acı istehsazı durmasaydı. 
Və bu gün budur, Zaur onu həkimə aparırdı. Aparırdı ona görə ki, Nahidə ay yarım  olardı ki, hamilə olmuşdu və ay yarım olardı ki, bu qəribə ürəkgetmə xəstəliyi ondan əl çəkmirdi və Zaurun təsvirəgəlməz sevincinə bir qorxu, acı da qarışmaq istəyirdi. 
Həkim Nahidəni müayinə edib, hər şeyin normal olduğunu dedi. Ürəkgetmənin isə əsəb, narahatçılıq, gərginliklə əlaqədar olduğunu söylədi. Nahidəyə əsəbi gərginliyi aradan qaldıran dərmanlar yazdı. 
    Evə döndülər. 
   Zaur mehribanlıqla onu öpür, gülməli şeylər danışır, kefini açmaq istəyirdi. 
Nahidəsə … Hər dəfə Zaur onun qarnını sığallayanda, ürəyi nə istədiyini soruşanda bir xəcalət duyurdu. 
   Yox, Nahidə belə yaşaya bilmirdi, bu çox ağır idi. Nahidə heç kəsin üzünə dik baxa bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, bütün aləm onun sirrindən xəbərdardır. Bütün yanı balalı  analar ondan fərqlənir, o nə isə rəzil, alçaq iş tutub. Hətta o adam da, Nahidəyə elə gəlirdi, ona ikrahla baxır. O, Nahidənin nələri fikirləşib, hansı əzabları yaşayıb buna razı olduğunu başa düşmür. Ona elə gəlirdi ki, Zaur heç bir günahı olmadan alçalıb, ləyaqətini itirib. Və bunlara da səbəb Nahidə olub. Və Nahidə heç cür razı ola bilmirdi ki, əri bu vəziyyətdə alçalmış qalsın. Odur ki, Nahidə Zaurdan ayrılmaq istədiyini nəhayət ki, açıb ona söylədi. Zaur heyrətlə, dəhşətlə Nahidəyə baxır, heç nə başa düşə bilmirdi. Lakin Nahidə həmişə öz qərarında qətiliyi, fikrində dönməzliyi ilə seçilmişdi. O vaxt Zaura ərə gələndə də belə inad göstərmişdi. Və bu gün də həmin inadla çıxıb getmək istədiyini  söyləyirdi. 
   Zaur həftələrlə ona yalvardı, təsiri olmadı. 
   Bir gün Zaur beli bükülmüş halda evə döndü; rəngi-ruhu avazımış, dili-dodağı təpimişdi, danışmağa çətinlik çəkirdi. Gedib üzüqoylu çarpayıda uzandı. Səhərə qədər kəlmə kəsmədilər. 
    Səhər Nahidə Zaurun hər şeyi başa düşdüyünü bildi. Göz yaşları ilə Zaurun ayaqlarına düşdü, bu işin Zaura olan məhəbbətindən, ana olmaq istəyinin güclü olmasından irəli gəldiyini söylədi. Və elə indi də Zaura olan məhəbbətinə görə getmək istədiyini söylədi. 
  Zaura elə gəldi ki, Nahidəni başa düşür. 
  Və Nahidə şeylərini yığışdırıb sakitcə evdən çıxdı.

Xalq duyğulu, elat qəlbli, “Arif” təxəllüsü ilə bahəm “qağa” ləqəbli Hüseyn Arif
Bu şairin yaradıcılığındakı tər-təbiət günəşi digər bütün “ay-ulduz” mövzularının dərinliyinə “qaib”, sərinliyinə “hayıf” bir “kölgə” salmış… Ana təbiətlə bu şairin təbiəti arasındakı fərqlər bu ki; biri yaradılandı, biri yazılan, birində dörd fəsil var, birində — “qəza-qurban övlad” ladlı notların istisnası ilə — yalnız yaz-bahar...

Öncə, bu büsbütün təbiət təblimizin dünyagəlişi, cəmiyyət, sər-səlahiyyət “yaradıcılığı” haqda. 1924-cü il iyunun 15-də Ağstafada doğulub. Bakı Pedaqoji Məktəbini, ADU-nun Şərqşünaslıq fakültəsini, Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun (Moskva) aspiranturasını bitirib. Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1978) və Xalq şairidir (1989).

 
      Sərin, хоş, in­sа­nın dа­mаr­lа­rınа iş­lə­yən gö­zəl bir yаy gе­cə­siy­di; iri və pаr­lаq Аy tə­miz və gе­niş sə­mаdа аğ  hаlə sа­çа­rаq sаn­ki möh­kəm  хə­yаlа dаl­mış­dı. Аyın nur­lu üzü dərd­li və gö­zəl  in­sаn üzünü ха­tır­lа­dır; аğ bir nur о Аyın gö­zəl üzün­dən аy­rı­lıb ət­rаfа  yа­yı­lır və еlə bil ki, hаn­sısа  sir­ri bü­tün yа­rаn­mış­lаrа аn­lаt­mаq is­tə­yir­di. Аyın ət­rа­fın­dа sаy­sız-hе­sаb­sız ul­duz­lаr sаy­rı­şır, göy üzünü dаhа dа sirli, еcаz­kаr gös­tə­rir­di; sаn­ki hаn­sısа gö­zə­gö­rün­məz bir əl göy üzünü bə­zə­miş, kim­sə öz qеyri-аdi, fаn­tаs­tik tə­хəy­yülü ilə yа­zıq in­sаn­lаrı hеy­rətə sаl­mаq is­tə­miş­di. Bəl­kə də, hеç in­sаn­lаr bu­rаdа оb­yеkt оlа­rаq dü­şü­nül­mə­miş, еləcə bir əzəli və əbədi qа­nun nа­minə göy üzü bеlə sir­li və tək­rа­rо­lun­mаz şə­kil­də dö­şən­miş və bu fü­sün­kаr, sə­rin yаy ах­şаmı dа оn­dаn ötrü yа­rа­dıl­mış­dı ki, Yа­rа­dаn bir dаhа öz yа­rаt­dıq­lа­rınа bа­хıb qü­rur və fə­ха­rət duy­sun.
Qа­rаn­lıq­dа göv­də­ləri güc­lə sе­çi­lən, bаş­lаrı isə аy işı­ğın­dа qə­ribə хə­yаl­lаr əmələ gə­ti­rən аğаc­lаr öz uzun bu­dаq­lа­rını аs­tаcа-аs­tаcа tərpə­dir və аğаc­lа­rın хır­dаcа yаr­pаq­lаrı öz dil­lə­rin­də nə isə еlə hеy аrаm­sız şə­kil­də pı­çıl­dа­şır, səs­lə­nir­di­lər. Və kü­lək hər dəfə güc­lə­nən­də оn­lаr dа öz qə­ribə pı­çıl­tı­lа­rını yük­səl­dir­di. Ət­rаf­dаn bir-bi­rinə qа­rış­mış еcаz­kаr səs­lər; — аğаc səsi, quş səsi, yа­şıl оt səsi, çi­çək səsi, хə­fif­cə əsən mеh səsi, in­sаn səsi gə­lir­di və bu səs­lər hа­mısı bir yеr­də gе­cə­nin öz səsi, öz mu­si­qisi idi.

Sadıq kişinin on yaşında oğlu Mәmmәdvәlinin gözlәri ağrıyırdı. Bir gün uşaq anasına dedi:
 
“Axı, Kәrbәlayı Qasımın oğlu Әhmәdin dә gözlәri ağrıyırdı. Dünәn Әhmәdnәn arxın kәnarında oynuyurduq. Әhmәd burun qanadan otnan burnunu qanatdı. Elә burnundan bir az qan axan kimi, Әhmәdin gözlәri yaxşı oldu.
 
“Bala, get sәn dә burnunu qanat!” — anası Mәmmәdvәliyә dedi.
 
Mәmmәdvәli getdi, otların içindәn haman tikanlı otu tapdı, sol әli ilә otu soxdu burnunun deşiklәrinә, sağ әli ilә yumruğunu düyüb vurdu sol әlinin altından vә Mәmmәdvәlinin burnundan qan başladı axmağa.
 
Yarım saat qәdәrincә qan axdı. Mәmmәdvәli barmaqları ilә burnunun deşiklәrini tutdu ki, bәlkә qan kәsilә, amma qan kәsilmәk bilmәdi. Axırı anasını çağırdı. Anası dәxi qanın kәsilmәyinә bir çarә tapmadı. Bu heyndә Sadıq kişi әlindә әt sәbәti bazardan evә әt gәtirdi. Övrәt üzünü tutdu Sadıq kişiyә:

Cığırın qırağındakı, üstünə işıq düşəndə gümüşdən tökülmüş kimi görünən bu hamar daş, vaxtilə dağların başından axıb çağlaya-çağlaya bu yerlərdən keçən böyük bir çaydan yadigar qalmışdı.

Havalar yaxşı keçəndə, yağış, duman olmayanda, oğlan hər gecə meşəyə gəlir, bu daşın üstündə oturub papiros yandırır, düşünür, meşənin hənirtisinə qulaq asır.

Ona elə gəlir ki, göydən otların, yarpaqların üstünə görünməz damlalar düşür, palçalanıb cingildəyir.
Bu cingilti ona yuxuda eşitdiyi musiqini andırır. O, həmişə yuxuda musiqi eşidir və qəribə-qəribə rənglər görür. Səhərlər bu musiqini, rəngləri yadına salmaq istəyir, lakin heç bir şey xatırlaya bilməyib əzab çəkir...

Qız xırda və səssiz addımlarla ağacların arasından çıxıb oğlana yanaşanda o, yerindən qalxır, salam vermədən, dinməz-söyləməz pencəyini çıxarıb qızın çiyninə salır. Qız həmişə bilə-bilə nazik paltarda gəlir ki, oğlanın pencəyinə bürünsün.