adət-ənənələr kateqoriyası üzrə məqalələr

Keçmiş zamanlardan toyların idarə edilməsi ağsaqqalların məsləhətilə qabiliyyətli, dilli-dilavər, el-obanı yaxşı tanıyan adamlara tapşırılarmış. Sonralar toyları idarə etmək bir sənət çevrilib. İndi məclisi idarə edənlər ya tamada, ya da masabəyi adlandırılır. Təsadüfi deyil ki, tamada sözünün mənasını «məclisin atası» kimi yozurlar. Yəni həmin şəxslər məclisə tam verən, dad qatan, onu maraqlı edə bilənlərdir.

Tamadalığı incəsənət aləminin bir qolu da hesab edirlər. Müasir Azərbaycan toylarını, şənliklərini  tamadalarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Hər toyu ovqatına uyğun olaraq idarə edən tamadalar məclisə həm də rəng qatan, şənləndirən şəxslərdir.

Hər bir xalqın milli-mənəvi dəyərlərini özündə əks etdirən fərqli toy adət-ənənələri var. Uzaq keçmişdən miras qalan bu xüsusiyyətlər illər, əsrlər keçməsinə baxmayaraq heç zaman unudulmur.

Çin toylarında hamı qırmızı paltar geyinməli, ətraf da bu rəngdə bəzədilməlidir. Toy üçün bişirilən tort aşağıdan-yuxarıya doğru kəsilməlidir. Bu, evlənənlərin xoşbəxtliyə doğru birgə qalxdıqları pilləkənləri simvollaşdırır. Çinin Tibet əyalətində isə toy günü qonaqlar evlənənləri təbrik edəndən sonra onların boyunlarına şərf bağlayırlar. Buna görə də mərasimin sonunda bəylə gəlin boyunlarındakı şərflərin ağırlığından yerlərindən dura bilmirlər. Ümumiyyətlə çin toyları dünyada ən məzəli toylar hesab edilir. Bəy və gəlin öz toyunda ata-analarının və bir-birlərinin şərəfinə tost deməlidirlər.

Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyinin şöbə müdiri, filologiya elmləri doktoru Kamil Hüseynoğlunun Novruz bayramının tarixi və Azərbaycan Respublikası ilə İran Azərbaycanında bayram adətlərinin oxşar və fərqli cəhətlərini əks etdirən iki elmi məqaləsini təqdim edirik. Müəllif məqalələri qələmə almamışdan öncə müxtəlif ölkələrdə tədqiqat işləri aparıb.

Hər bir xalqda bir sıra gözəl ənənələr olur ki, onlardan biri də bayramlar və onlarla bağlı olan mərasimlərdir. Hansı hadisə ilə bağlı olmasından, məqsədindən asılı olmayaraq, bütün bayramlar üçün ümumi olan bir xüsusiyyət vardır: insanlarda həyat həvəsi, sevinc hissləri yaratmaq. Belə günlərdə qədim insanlar gündəlik məişət qayğılarından azad olaraq, qısa müddətə olsa da, kədər və iztirabı özlərindən uzaqlaşdırır, həyatın mənalı davamı üçün stimullar tapırdılar. Dini və dövlət bayramları ilə müqayisədə bəşəriyyətin körpəlik dövründən — mifoloji dövrdən günlərimizədək gəlib çatmış bütpərəstlik bayramları bu baxımdan daha cazibədar və daha səmimidirlər.

Çox yüngül yeriyib tələsməməlidir: bu, yüngüllük və yelbeyinliyə dəlalət edər; çox ağır yeriyib ləngiməməlidir: bu, kəsalət və tənbəlliyə dəlalət edər. Təkəbbürlü adamlar kimi  özünü çəkə — çəkə yeriməməli, arvadlar və ədabazlar kimi özünü burcuda — burcuda irəliləməməli,

Toy mövsümü çoxdan başlayıb. Limuzini, geniş toy salonları, müğənniləri, dürlü-dürlü adətləri ilə 21-ci əsr Azərbaycan toylarından isə əksəriyyətimiz narazıyıq. “ Niyə bizdə hər şey bu qədər dəbdəbəlidir”dən tutmuş, “toy adətlərimiz dəhşət yorucudur”a qədər. Çoxumuza elə gəlir ki, toy adına keçirilən bu tamaşa insanı evlilikdən, sevib-seçdiyi insandan soyudur, uzaqlaşdırır.
Şeytanın detallarda gizlənməsi aksiomasını da xatırlasaq, toy öncəsi bəzi adət-ənənə detallarına görə ailələr, gənclər arasında ciddi problemlər yaranır, araya soyuqluq girir. Və sonda bilən də, bilməyən də xarici toy adətlərini ağızdolusu tərifləməyə üstünlük verir. “Heyf deyil xaricilərin toyları” deyə başlayan söhbətləri azmı etmişik və ya eşitmişik? Ümumi stereotiplərə görə, əcnəbilər toy etmək üçün heç bir əziyyətə qatlaşmırlar. Bir-birini sevir, uzun aylar bir evdə yaşayır, sonra da günlərin bir günü rahibin qarşısında “yaxşı və pis gündə, xəstəlikdə, sağlamlıqda birgə olacağıq” deyə and içərək, bir yastığa baş qoyurlar.

Yəqin ki evlənmək çoxlarının arzusudur. Uzun və soyuq qış axşamları yaz istisini, günəşi, təravəti xəyal edərək, gələcək toyumuzun planını düşünmək üçün ən uyğun zaman deyilmi? Axı sizi gözləyən o unudulmaz an- toy yaz günəşinin şəfəqləri kimi ömrümüzə nur saçacaq. Yəqin etdiniz ki, parlaq stilə uyğun olaraq keçirilən toyun əsas rəngi günəş rəngidir yəni, sarı rəng. Əlavə olaraq yaşıl və narıncı rənglərdən də istifadə etmək olar.  Və əlbəttə ki, ağ rəng. Axı onsuz toyu təsəvvür etmək çətindir.

Hər şeyi çox qabartmaq lazım deyil. Bütün nüanslar incə zövq və bacarıqla yerinə yetirilməlidir. Rəng ahəngində tək rəng uyumluğu vacib deyil. Eyni zamanda bütün rəng çalarlarından da istifadə olunması o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. İstifadə olunacaq rənglərin bütün tonlarından naxışlarda, əl işlərində istifadə olunur. Bu toy yazla əlaqali olur və burada güllərin çiçəklənməsi, ilk quşların səsi və s. əlaqələndirilməlidir, başqa ifadəylə bir ahəng yaradılmalıdır. Stulların bəzədilməsinə də xüsusi diqqət yetirilməlidir. Parçadan deyil, lentlərdən, çiçəklərdən və digər dekorativ bəzək əşyalarından istifadə etməklə onlara xüsusi gözəllik bəxş etmək olar.

Həqiqətən, evlənmək istədiyiniz zaman elçiliyə gedin! Allah-Taala Qurani-Kərimdə buyurur:”Allah məxluqatı əvvəlcə (yoxdan) yaradır, (öləndən) sonra yenidən dirildir. Sonra da siz (Qiyamət günü) Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız.” Qadın və kişi bir-biri üçün yaradılmışdır. Nikah bağlamaq və müştərək ailə həyatı qurmaq insanda təbii, fitri bir istək, insani bir duyğu və ehtiyacdır. Kişi və qadının bir-birinə olan ehtiyacı və birgə yaşamaq istəyi Allah-Taalanın insanlara lütf etdiyi böyük neməti və həmçinin, ilahi nişanələrdəndir.

Qohum evliliyi eyni qandan olan insanların ailə həyatı qurmasıdır. Qohum evliliyinin genetik xəstəliklərə yol açma riski olduqca yüksəkdir və təqribən dünya əhalisinin 20% bu problemdən əziyyət çəkir. Tibb elmi inkişaf etdikcə bu problemin səbəbləri araşdırılmış və eyni qandan olan iki sağlam insanda mövcud ola biləcək hər hansı bir xəstəliyin onlardan olan körpəyə keçdiyi məlum olmuşdur.
Bəs hansı qohumların evlənməsi bu problemlərə yol aça bilər mütəxəsislər göstərir ki, eyni qandan olan əmi oğlu-əmi qızı, xala oğlu-xala qızı, bibi qızı-dayı oğlu, dayı qızı-bibi oğlu və bu kimi eyni genə malik qəbildən olan qohumluqlar bir çox genetik xəstəliklərin yaranmasına və körpənin şikəst olaraq dünyaya gəlməsinə səbəb olur.
Tibbdə Endogamy adı verilən qohum evliliyinin islam ölkələrində daha geniş yayıldığı bildirilir.
Qohum evliliyində ən çox rast gəlinən xəstəliklər aşağıdakılardır.
� Qan xəstəlikləri
� Ürək damar xəstəlikləri
� Şəkər xəstəliyi
� Əqli zəiflik
� Fiziki çatışmamazlıqlar

Daha doğrusu niyə müsəlman aləmi 8 mart bayramını qəbul etmir?! Hər kəsə məlum olduğu kimi, 8 Mart Beynəlxalq Qadınlar günü kimi qəbul edilir. Düzdür, adı beynəlxalq olsa da, indilərdə keçmiş sovet məkanı ölkələrinin bəzilərindən başqa yerlərdə az-az rast gəlinir bu “bayram”a. Bu bayramın yaranmasını Klara Setkinlə əlaqələndirirlər. O, qadınlardan ibarət inqilabi dəstə yaradaraq ekspluatatorlarla mübarizəyə qalxmışdı. Bu mübarizəyə qadınlar, iş saatının azaldılmasına, maaşların çoxaldılmasına və iş şəraitinin yaxşılaşdırılmasına görə qalxmışdılar. Öz xalqının müqəddəs bayramının yaşamasına xatir, Klara Setkin 1910-cu ildə sosialist qadınların Kopenhagendə keçirilən beynəlxalq konqresində çıxış edərək 8 martın beynəlxalq qadınlar günü kimi qeyd edilməsini təklif etdi.

Novruz bayramının bütöv mifoloji semantikasında xalq meydan tamaşalarından tutmuş, ayrı-ayrı mövsüm atributlarına, kulinar atributlarına qədər bu «mifoloji yol»un izləri özünü qoruyub saxlayır. Bu yolun bayramaqədərki dörd ilaxır çərşənbələr üzrə nəzərdən keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Məlumdur ki, Novruz bayramına qədər dörd çərşənbə geniş şəkildə qeyd edilir:
1.Su çərşənbəsi
2.Od çərşənbəsi
3.Yel çərşənbəsi
4.Torpaq çərşənbəsi
Bu çərşənbələr insanın 4 ünsürdən yaradılması ilə bağlı dini-mifik görüşləri simvollaşdırır və ritual-mifoloji semantikasında yaradılış prosesini dinamik olaraq işarələyir. Bu aspektlərə ayrı-ayrılıqda diqqət edək.