Türklərin tarixi kateqoriyası üzrə məqalələr

Deyirlər ki, dahilər Yer üzünə səmadan göndərilir, hər birinin böyük Tanrı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş fövqəladə vəzifələri olur. Onlar bəşəriyyətin mədəni-tarixi inkişafına istiqamətləndirilmiş ali əməllərin carçılarına çevrilirlər, cismən yox olsalar da, mənən əbədiyyətə qovuşurlar.
Belə müdrikləri yolunda min bir əziyyətə qatlaşdıqları xoş əməlləri yaşadır. Türk elm dünyasının şəxsiyyəti həmişə yüksək tutulan həmişəyaşar alimlərindən biri də Mahmud Qaşqaridir. Onun doqquz yüz il bundan əvvəl yaratdığı «Divan lüğəti ət-türk» («Türk dillərinin lüğəti») türk dilinin və ədəbiyyatının böyük abidəsidir. Görkəmli alim, türk leksikoqrafı, qrammatika mütəxəssisi və dialektoloqu Mahmud Qaşqarinin (Mahmud ibn əl-Həsən ibn əl Məhəmməd əl -Qaşqarinin) lüğəti sözün əsl mənasında bir türk ensiklopediyasıdır.

HƏŞTƏRXAN XANLIĞI (1466-1556)

XV əsrin ortalarında Qazan xanlığı ilə eyni vaxtda Volqa çayının aşağı axarında mərkəzi Həştərxan şəhəri olan Həştərxan xanlığı yarandı. Xanlığın əsasını Kiçik Məhəmmədin nəvəsi Qasım xan qoymuşdu. Onun ərazisi Aşağı Volqa sahillərindən Şimali Qafqaza qədər olan ərazini əhatə edirdi. Xanlıq bir əsrə qədər müstəqil olmuş, sonra isə o, Qızıl Ordadan, Krım xanlığından, Noqay ordusundan asılı olmuşdu.
Xanlığın əhalisi, əsasən, maldarlıqla məşğul olmuş, ovçuluq və balıqçılıq etmişdi. Əkinçilik ölkədə qismən inkişaf tapmışdı.

Qızıl ordanın ərazisi. Monqol imperiyasının parçalanması nəticəsində XIII əsrin 40-cı illərində Şərqi Avropada bir türk dövləti yarandı. Bu dövlət rus mənbələrində «Qızıl Orda», şərq mənbələrində «Cuci ulusu» adlanır. Onun ərazisinə qərbdə Dnestr sahillərindən şərqdə Tobol çayının İrtış çayına töküldüyü yerə və Sırdərya çayının aşağılarınadək olan torpaqlar daxil idi. Rus knyazlıqları Qızıl Ordaya daxil deyildi, onun vassalı idi.

Monqol qoşununun əsas hissəsini türklər təşkil edirdi. Bu dövrdə Qara dənizdən Altaya qədər ərazidə monqollar yaşayırdılar. Azlıq təşkil edən monqollar türklərlə qaynayıb-qarışır, onların dilini, mədəniyyətini qəbul edirdilər. Qızıl Orda xanlarının rəsmi fərmanları XIV əsrdən başlayaraq türk dilində yazılırdı.

Dehli sultanlığının yaranması. Feodal ara müharibələri Hindistanı zəiflədirdi. Hind icmaları arasında sosial narazılıq kəskinləşdi, kastalar arasında çəkişmə, Hindistanın türk tayfaları tərəfindən işğalına şərait yaratdı. 1175-cı ildə sərkərdə Sahabəddin Məhəmməd Gurlu Pəncabı tutdu, Qəznəvi sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu (1178). Gurlu 1192-ci ildə Hind knyazlarını məğlub edib bütün Doab vilayətini tutdu. O, 20 il ərzində Şimalı Hindistanı ələ keçirmişdi, lakin Pəncab üsyanmı yatırarkən öldürüldü. və canişin Qütbəddin Aybək (1206-1210) onu əvəz etdi və Şimali Hindistanda Dehli sultanlığının əsasını qoydu (1206). ölümündən sonra hakimiyyətə onun kürəkəni Eltutmuş xan gəldi. Onun dövründə feodal ara müharibələri gücləndi. 1221-ci ildə Cəlaləddini təqib edən monqollar Hindistana soxularaq oranı qarət edib geri döndülər. Bundan sonra monqolların hücumları tez-tez təkrarlanırdı. Yerli feodallar Dehli sultanı Nəsrəddin Mahmudun (1246-1265) ətrafında birləşməyə məcbur oldular. 1265- ci ildə baş vəzir Qiyasəddin Balaban xırda və orta feodalların köməyi ilə Nəsrəddini hakimiyyətdən saldı və özünü sultan elan etdi. Güclü qoşun yaradaraq monqolları ölkədən çıxarmağa nail oldu.

Osmanlı dövlətinin yaranması. Böyük Səlcuq imperatorluğunun dağılmasından bir müddət sonra Kiçik Asiyada yeni bir müsəlman-türk dövləti — Osmanlı imperatorluğu meydana çıxdı. Onun əsasını oğuzların qayı boyundan olan Osman bəy qoymuşdu. (1299)

Monqolların Mərkəzi Asiyaya yürüşü zamanı 70 min oğuz türkü Anadoluya köçdü. Onlara Gündüz Alp başçılıq edirdi. Qayı sərkərdəsinin oğlu Ərtoğrul qəbiləsi ilə birlikdə Əhlət yaxınlığında məskunlaşdı. Ərtoğrul 1231-ci ildə qayı tayfasını Ankara yaxınlığına gətirmiş, səlcuq sultanından Söyüdlər qəsəbəsini, Domançı yaylağını iqta şəklində almış, bunun müqabilində Bizans sərhədini qorumağı üzərinə götürmüşdü. Rəvayətə görə, qayılar Anadoluya gələrkən burada vuruşan iki ordunun zəifinə kömək etmişdi. Bu səlcuq sultanı Əlaəddin Keyqubad idi. O, Biləcik tərəfi «yurd» kimi onlara vermişdi. 1289-cu ildə Ərtoğrul vəfat etdi. Bundan sonra qayılar onun qəbrini ziyarət edirdilər. Bu «Türkmən bayramı» adlanırdı.

Maarif. Məktəb və mədrəsələr. Yazı. Erkən orta əsrlərdə türk xalqları müxtəlif yazı növlərindən istifadə etmişlər. Bu isə türklərdə məktəb və mədrəsələrin olduğunu göstərir. Məscid yanında təşkil edilmiş məktəblər, mədrəsələrdən fərqli olaraq ib­tidai təhsil verirdi. Mərkəzi Asiyadakı Səmərqənd, Buxara, Xarəzm, Mərv şəhərlərində mədrəsələr var idi.
Orxon-Yenisey abidələri türk xalqlarına məxsus yazdı mənbədir. Bu abidənin adı ilk dəfə XII əsr tarixçisi Əlaəddin Ata Məlikin «Cüveyni-tarixi-cahangüşə» əsərində çəkilir. Orxon-Yenisey abidələrinin mövcudluğu uzun müddət Avropa ölkələrində və Rusiyada məlum olmamışdı. Onları ilk dəfə XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya ilə İsveç arasında baş vermiş müharibədə Poltava döyüşündə əsir düşmüş İsveç zabiti Filipp Starlenberq üzə çıxarmışdı. 0,13 il Sibirdə Tobol əyalətində yaşamış, həmin ərazinin keçmiş xalqları haqqında materiallar toplamış, həm də Orxon-Yenisey abidələrinin üzünü çıxarmış və vətənində dərc etdirmişdi.

Hər bir fərd kimi hər bir millətin də tarixi bir missiyası var. Türklərin tarixi missiyası dünyaya bir düzən, bir ədalət gətirməkdir.İnsan yaranandan düşmənçiliklə qarşılaşıb. Bu düşmən ilk öncə Şеytan idisə, daha sonra Şеytana qardaş Qabil qoşuldu. Qabil qardaşı Habili öldürdü. Bеləliklə fərqlilik yarandı. Fərqlilik köləlik, köləlik quldarlıq, quldarlıq isə arsızlıq, əxlaqsızlıq yaratdı.Qorxu və inamsızlıqla yola çıxan İnsan yеni düşüncə və idarəçilik formaları icad еtdi. İnsanlar bir-birini öldürərək, kölə еdərək və nəhayət, biri ağa, biri qul olana qədər çarpışaraq vuruşdu, üst İnsan, orta İnsan, alt İnsan formalaşdırdı.

Uyğurlar haqqında tez-tez də olmasa dünya mətbuatında yazılır, əsasən Çində yaşayan bu türk xalqının problemləri dilə gətirilir.
Uyğur dili Altay dilləri ailəsinə aiddir. Çin mənbələrində müxtəlif şəkillərdə rast gəlinən «uyğur» adının mənası 974-cü ilə aid çin dilində bir əsərdə «şahin sürətilə dolaşan və hücum edən» kimi göstərilib. Ancaq türk tarixçilər bunun doğru olmadığını, uyğur adının «uy» (əqrəba, müttəfiq) və «gur» ifadələrinin birləşməsindən yarandığını deyirlər. Bu baxımdan tarixdə ortaya çıxan «on uyğur» adının «on müttəfiq» mənasında işlədilməsi ehtimalına üstünlük verilir. Bəzi mənbələrdə isə «uyğur» kəlməsi «təqib edən, izləyən» kimi göstərilir. Uyğurların məskunlaşdıqları ölkələr sırasında Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı, Rusiya, Çin və başqalarının adı çəkilir. Uyğurların əksəriyyəti isə Çində yaşayır.

Həsrət Rüstəmov: «Krım tatarlarının bir xalq kimi məhv etmək planı var idi»
Azər Həsrət: «Artıq dünya yenidən Kırımı tanıyır»

II dünya müharibəsindən sonra SSRİ rəhbəri Stalin Krım türklərinin müharibə dövründə almanlarla əməkdaşlıq etdiyini iddia edərək sürgünə göndərilmələrini əmr etdi.
Əmr 18 May 1944-cü ildə Krım türklərinə çatdırıldı. İki saat içərisində, evlərindən heç bir əşya almadan, olduqları kəndin, qəsəbənin, şəhərin meydanında toplanmaları əmr edildi. Evini tərk etmək istəməyənlər zorla aparıldı. Müqavimət göstərənlər qundaq zərbələri ilə dərhal elə orada öldürüldü. Qışqırıqlarla inləyən səmanın qaranlığını deşməyə çalışan günəş, qana bələnmiş Krım torpaqlarına ilk işıqlarını göndərəndə 423,1 min nəfərdən ibarət olan Krım Türkləri heyvan daşınmasında istifadə edilən qatarlar vasitəsi ilə sürgünə göndərildilər.
Vaqonlara doldurulanların 57 min nəfəri 0-5 yaş arası uşaq, 68 mini isə 60 yaşdan yuxarı yaşlı insanlar idi.

Sabahısı gün Arabat bölgəsində bir kənddə 150 Türkün unudulduğu aydın oldu. Xəbər Stalinə çatdırılanda əmr verdi: «Bunların işini 24 saat içərisində bitirin!»

Qısa müddətdə  60 min nəfərə yaxın türk Kritdən Anadoluya köçürüldü. Onlardan 12-15 min nəfərini ingilislər köhnə, artıq ömrünü başa vuran gəmilərə doldurmuşdular. Həmin gəmilər uzun yola tab gətirə bilməyərək  yolda batdı. Nəticədə, türklər ingilislər və yunanların bu qeyri-insani cinayətinin qurbanı oldular. 15 min nəfərə yaxın türk, qadın, uşaq, qoca dənizdə bataraq məhv oldu. Beləliklə, Qərbin Osmanlıya və İslam dünyası üzərinə yunanların əli ilə düzənlədiyi xaçlı yürüşü nəticəsində Krit türklərdən təmizləndi və bu, bəşər tarixində qara ləkə kimi qaldı.