Din və teologiya kateqoriyası üzrə məqalələr

Xristianlığın tarixi köklərinə və yaranmasına diqqət yetirdikdə, onun bir tərəfdən qədim yəhudi dininə, başqa bir tərəfdən isə antik dövr dünyagörüşü və fəlsəfəsi ilə sıx surətdə əlaqədar olduğu məlum olur. Bununla yanaşı başqa dini ənənələrin (məs. mitraizmin) də xristian təliminin formalaşmasında təsiri olmuşdur.
Tarixdən məlum olduğu kimi, I əsrdə yəhudi dövləti Roma imperiyası tərəfindən işğal edilmişdi. Bundan sonra yəhudi cəmiyyəti parçalanmışdı və dərin böhran içində idi. Yəhudilər də Roma imperiyası tərəfindən işğala məruz qalmış bütün xalqlar kimi azadlığa can atırdılar. Çünki imperiyada hər addımbaşı ədalətsizlik və istibdad hökm sürməkdə idi. Nəticədə isə, imperiyadaxili çəkişmələrin sayı artır, cəmiyyətin təbəqələşməsi və parçalanması getdikcə daha da dərinləşirdi. Bütün bu proseslər yəhudi cəmiyyətində özünü daha da qabarıq şəkildə göstərirdi.

İslam təriqətləri arasında ən geniş yayılan cərəyanlardan biri və bəlkə də birincisi ələvilikdir. Müsəlman ölkələrində, xüsusən də Türkiyə, Suriya, İraq, Pakistan, Misir və digərlərində bu cərəyanın çoxsaylı tərəfdarları var. Azərbaycanda da tarixən ələvilik olub. Digər təriqətlərlə müqayisədə daha dinamik və yayılmaqda davam edən ələvilik bu gün türklər vasitəsilə Avropada geniş yayılıb. Xüsusən də türklərin sıx məskunlaşdığı Almaniyada ələvi dərnəkləri var.

Bəs ələvilik nə deməkdir? Ümumiyyətlə, bu cərəyan haqda nə bilirik?
Qeyd edək ki, son dövrlərdə əksər insanlar ələvilik təriqətini İslamın şiə-cəfəri məzhəbi ilə qarışdırır. Hətta Türkiyədə də son illərə qədər çoxu ələviliyin şiəliklə eyni olduğunu təsəvvür edirdi. Ələviliyi bu gün aradan demək olar ki, tam qalxmış “əliəllahılarla” eyni cərəyan hesab edənlər də var. Mövzuya olan marağı nəzərə alaraq ələvilik haqda ümumi məlumatları bir yazıda xülasə etmək qərarına gəldik.

Somalili bir uşaq və ya kor bir insan Allahı niyə sevsin ki?Qarşımıza belə bir sual çıxır: “Bir insan Allahı sevmək məcburiyyətindədirmi? Misal üçün, Somalidə bir uşaq və ya kor bir insan nə üçün Allahı sevməlidir ki?” Bəzən bu cür suallar ağlımıza gəlir, lakin verməyə qorxuruq. Belə sualları verməkdən çəkinməmək lazımdır. Sözsüz ki, hər bir sualın tam və dolğun cavabı vardır. 

Bu sual İslam ideologiyasının ilkin mərhələlərilə tanış olduqdan sonra verilə biləcək bir sualdır. Bu mərhələdə Allah və Ona qarşı sevginin duyulub-duyulmaması müzakirə mövzusudur. 

Sevgi anlayışı mücərrəd və hissi bir məfhumdurki, onun vahid bir tərifi yoxdur. Hər bir insan sevgini öz təxəyyülü və düşüncəsi formasında təcəssüm etdirir. Həzrət Süleymanın (ə) buyurduğuna görə, heç bir şey məhəbbət qədər şirin deyil. Məhəbbət o qədər şirindir ki, həyatın bütün ağrı-acılarını onunla şirinləşdirmək, ictimai və fərdi çatışmazlıqları onunla həll etmək olar. Həqiqətən, sevgi bir çox çətinlik, problem, məşəqqətləri aradan qaldırmağa malik bir qüvvədir. Bunu özünətəlqin kimi qəbul etmək səhvdir. 

Allaha inam insanda bir sıra müsbət təsirlər oyadır ki, onlardan bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1. İnstinktlərin (qərizələrin) normal hala salınması
2. Əxlaqi fəzilətlərin tərbiyə edilməsi
3. Qanunların icra ediləcəyinə zəmanət və ədalətin geniş yayılma amili.

Həzrəti İsanın ölümündən 300 il sonra İznikdə (indiki Türkiyə ərazisində), kilsə tərəfindən çağırılmış şurada bəzi İncillərlə birlikdə Barnaba İncilinin də oxunması qadağan olundu və bu İncili oxuyanların ağır cəzalandırılacağı elan edildi. Görəsən, ruhani təbəqənin tam hökmdarlıq etdiyi bir cəmiyyətdə İncilin oxunması niyə qadağan olunurdu? Bar­naba İncilinin nəyi təhlükəli idi?
Həzrəti İsanın ölümündən çox keçməmiş xristian dünyasında İncil yazmaq yarışı başlandı. Ruhani təbəqədə hər bir rahib öz İncilini yazırdı. Sayı yüzlərə çatan və bir-birindən fərqli olan İncillərə hər gün yenisi əlavə olunur­du. Nəhayət, yazan şəxslərin adıyla tanınan İncillərin sayı о qədər artdı ki, ali ruhani təbəqəsi bu haqda tədbir görməyə məcbur oldu.

7-ci əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında meydana çıxan islam tezliklə dünyanın böyük bir hissəsinə yayıldı. Azərbaycanın islamlaşması erkən islam fütuhatı ilə hicrətin 18-ci ilindən (639-ci il) başlanır. Ərəblərə məğlub olan Azərbaycanın mərzbanı İsfəndiyar ibn Fərruxzad həmin il sülh müqaviləsini bağladı. Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə, Şirvan, Muğan, Arran fəth edilir, ərəblər Xəzər sahili boyu Dərbəndə kimi gəlirlər. Ərəbləri şəhərin istehkamları heyran edir və onlar Dərbəndi “Bab əl-Əbvab” adlandırırlar. TarixçiBəlazurinin məlumatına görə, artıq xəlifə Əli ibn Əbu Talibin hakimiyyəti dövründə [656-661] Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti islamı qəbul etmişdi. Şimalda bu proses bir qədər uzun çəkmişdir. Ərəblər fəth etdikləri ərazilərdə əhali üzərinə vergi qoyur, sülh müqaviləsi bağlayıb yürüşlərini davam etdirir, sonra yenə geri qayıdırdılar. Yerli əhali vergiləri verməkdən imtina etdikləri halda hücumlar başlanırdı.

Azərbaycan ərazisində xristianlıq yeni eranın ilk əsrlərində yayılmışdır. Burada ilk xristian icmalarının yaranması da bu dövrə təsadüf edir. Albaniyada xristianlığın yayılmasında bu dövr həvari (suriyapərəst) dövrü adlanır və həvarilərdən Varfolomey və Faddeyin adları ilə bağlıdır. Həvari Faddeyin şagirdlərindən olan Yelisey Aqvan diyarının Kiş adlı yerində Qafqazda ilk xristian kilsəsini inşa etmişdir.

Zərdüştilik dünya vəhy dinlərindən ən qədimidir və çox güman ki, onun bəşəriyyətə birbaşa, yaxud dolayısı ilə təsiri başqa dini etiqadlardan daha çox olmuşdur. Bir çox tədqiqatçının hesab etdiyi kimi, zərdüştilik e.ə. 2-ci və 1-ci minilliyin ayrıcında meydana gəlmişdir. Bu monoteist dinin banisi Zərdüşt ideologiya tarixində ilk dəfə olaraq, dini formada olsa da, sosial Şər problemini qaldırmış, qətiyyətlə Xeyirlə Şəri bir-birindən ayırmış və fərqləndirmiş, bu kateqoriyaların qarışıq salınmamasını tələb etmişdir. Zərdüşt sosial Şər ilə mübarizənin mümkünlüyünü, bu mübarizədə hər kəsin öz seçimi olduğunu elan etmişdir. O, ilk dəfə olaraq dünyanın yarandığı andan axirət gününə kimi bir istiqamətdə xətti inkişaf etdiyini göstərmiş (bu isə Zərdüştdən əvvəlki hind-Avropa dinlərinə məlum deyildi), Xilaskarın gəlişini və ölülərin cismən dirilməsini, o dünyada möminləri cənnət, günahkarları isə cəhənnəm əzabları gözlədiyini moizə etmişdir.

Tarixi rəvayətə görə Zərdüştlük dini e.ə VII esrin ikinci yarısı-VI əsrin əvvəllərində yaşamış Zərdüştün adı ilə bağlı olmuşdur. Zərdüştlük dini insanları təkallahlığa çağırırdı. Bu dini Zərdüşt yaratmışdı. Bu dinin müqəddəs kitabı``Avestadır``. Zərdüştlük dininə İranda və Orta Asiyada sitayiş edilirdi. Bu dində oda pərəstiş olduğunda bu dinə Atəşpərəstlik də deyilir.

Rəvayətə gorə `Avesta`nın ilkin variantı Makedoniyalı İsgəndər Persopolda Əhəmənilərin sarayını yandırarkən  tələf olmuşdu. Bu müqəddəs kitabın dövrümüzə qədər gəlib çatmış hissələri İranda Sasanilər sülaləsi dövründə yenidən toplanmışdır. Fransız alimi Anketil Düperron Hindistanda yaşayarkən görür ki, burada insanlar hamısı əllərində Avestanın nüsxələrini oxuyur. O, buradan kitabın bir neçə hissələrini alıb Avropada çap etdirmişdi.Avropanı bu kitabla elə bu alim tanış etmişdi.

Tövratı təfsir edən alimlər-ravvinlər yəhudi xalqının həyatında mühüm rol oynadılar. Onlar Tanahı (Tövrat) təfsirlə sadə camaata izah edirdilər. İnsanlar müxtəlif məsələlərlə bağlı ravvinlərə müraciət edir, onlardan gündəlik problemlərlə bağlı məsləhət alır, Əhdi-Ətiq müəllimləri isə öz növbəsində, yaranmış məsələlərə uyğun hökm çıxarırdılar. Bu hökmlər, qaydalar, təfsirlər əzbərlənərək nəsildən-nəsilə ötürülürdü. Zaman keçdikcə, şifahi ənənənin yazıya alınması zərurəti yarandı. Çünki hər gün məhkəmələrdə nikah, təsərrüfat və s. bu kimi məsələlərlə bağlı yüzlərlə iş qaldırılırdı; təəssüf ki, bunlara dair Əhdi-Ətiqdə heç bir şey deyilmirdi. Bunu nəzərə alan ravvinlər, Yəhudi dininin gələcəyini düşünərək, Tövratın nəsildən-nəsilə keçən təfsirini və izahını yazıya aldılar, nəticədə çoxcildli külliyat meydana gəldi. Qələmə alınan bu külliyyat Talmud adlandırıldı.