Fizika kateqoriyası üzrə məqalələr

Cismi (plastilin kürəni) yuxarı qaldırıb saxladıqda o, potensial enerji ya malik olur. Kürə sərbəst buraxıldıqda onun döşəmədən olan hündürlüyü tədricən azalır, lakin sürətli artır. Uyğun olaraq, kürənin potensial enerjisi azalır, kinetik enerjisi isə artır. Kürənin döşəmədəki lövhəyə zərbə anında onun potensial enerjisi kinetik enerjiyə çevrilir. Lakin lövhəyə dəydikdə plastilin kürə ona “yapışaraq” dayanır, Kürə həm potensial, həm də kinetik enerjisini itirir — «Mexaniki enerjinin saxlanması qanunu pozuldu!”

Zaman anlayışının tam olaraq başa düşülməsi xüsusilə fizika elmində müsbət mənada çox böyük bir sıçrayışa səbəb olmuşdur.

Simmetrik bir nəhəng olan günəşin doğulması və batması (gündüz-gecə) hadisəsi insanoğlunun əzəldən bəri aşina olduğu bir şey olduğuna görə praktiki həyatında istifadə etdiyi bir çox faktı bu anlayış istiqamətində sıralayıb. Məsələn: səhər qoyunlar otlağa aparılır, axşam isə ağıla qaytarılır.

Deyə bilərik ki, gündüz-gecə dövrü zaman anlayışının ilk toxumudur. Daha sonra insanoğlu çox xüsusi vəziyyətlərlə qarşılaşmış və o an yaşadıqları zamanı və ya daha əvvəl etdiklərini ya da daha sonra edəcəklərini zaman anlayışı ilə təyin etmək ehtiyacı hiss etmişdir.

Kəpənək effekti (“The Butterfly Effect”) ən qısa təriflə, kiçik bir vəziyyətin gözlənilməz (hesablanmayan, öncədən bilinməyən) və xaos həddinə çatan, hətta effektin davamlı olaraq artması vəziyyətinə verilən addır. Bu anlayışı Edvard Norton Lorenz (Edward Norton Lorenz) 1963-cü ildə hava proqnozu ilə bağlı bir hesablama apararkən kəşf etmişdir.

Bu hesablamada ilk olaraq 0,506127 rəqəmini hadisənin başlanğıc rəqəmi kimi qəbul etdi. İkinci hesablamada isə 0,506 rəqəmini başlanğıc kimi götürdü. Yəni hər iki rəqəm arasında mində bir nisbətində fərq vardı. Bu nisbət bir kəpənəyin qanad çırpmasının yaratdığı küləklə eyni ehtimalı ifadə edir. Ancaq bu fərqə rəğmən proses həyata keçirilərkən ikinci hesablamada istifadə olunan dəyər nəticəyə çatanda çox fərqli bir duruma səbəb olur. Yəni rəqəmlərin bir-birinə çox yaxın olmasına baxmayaraq, nəticələrdə fərqlilik yaranır.

1935-ci ildə nüfuzlu fizik, Nobel mükafatı laureatı və kvant mexanikasının banisi Ervin Şrödinger məşhur paradoksunu hazırlayır.

Alim irəli sürür ki, əgər hər hansı bir pişiyi götürüb, içərisini müşahidə edə bilmədiyimiz və içərisində “cəhənnəm maşını” quraşdırılmış poladdan qutuya yerləşdirsək, bir saat sonra pişik eyni anda həm ölü, həm də diri vəziyyətdə olacaq. Qutu içərisindəki mexanizm belədir: Geyger sayğacı içərisində mikroskopik miqdarda radioaktiv maddə yerləşir, hansı ki bir saata yalnız bir atoma parçalanır – eyni ehtimalla parçalanmaya da bilər.

İlk əvvəl «zaman nədir?» sualı ilə başlayaq. Klassik Fizika dili ilə cavab çox sadədir. Zaman Hadisələrin növbələşmə ardıcıllığıdır. Yəni deyəndə ki, mənim 19 yaşım var, doğulan andan etibarən indiki anınıza qədər keçən hadisələrin toplusunu demiş olursunuz. Günəş çıxır, batır və gün anlayışı ortaya çıxır. Saata görə indiki anımızın zamanını təyin edirik. Ancaq bunlar makrodünyada baş verən proseslərdir. İndi daha da dərinə enərək, mikrodünyada-subatomic səviyyədə bu işlər necə baş verir, ona nəzər salaq.

Bilirik ki, Albert Eynşteyn Nisbilik Nəzəriyyəsini elm dünyasına isbat etdikdən sonra, 3 ölçülü kainat modelinə 4-cü bir ölçü -zaman ölçüsünü gətirdi və artıq koordinat müstəvisində x,y,z və birdə t oxu təsvir olundu. Bildiyimiz kimi makrodünyada zaman irəliyə axır. Bu zaman məhfumu çox ciddi analizlərin başlangıcı olmuşdur. Belə ki, zaman hərəkətlə bağlıdır. Hərəkət varsa zamandan söhbət gedə bilər. Durğun və bütün sistemlərdən kənar cisim üçün zamandan söhbət gedə bilməz. Bir yerdəyişmə, ya da zamanı nəyəsə görə ölçə biləcəyimiz bir sistem olmalıdır. (Günəş, saat və s.).

Əgər elmin, “Biz Nəyik?”,”Haraya gedirik?”, “Kainatın Mənası nədir?” kimi suallara cavab verməsini gözləyirsinizsə, məncə asan şəkildə suallara cavab yerinə, daha sirli cavablara yönələ bilərsiz. Mümkün olduqca daha çox şeyi tapmaq üçün araşdırmaq lazımdır.

İnsanlar mənə “Fizikanın ən son, dəqiq qanunlarını tapmağa mı çalışırsınız?” deyə suallar ünvanlayırlar. Xeyr, sadəcə mən dünya haqqında daha çox şeyi anlamağa çalışıram və sonda hə rşeyi açıqlaya bilən tək bir qanuna əlimiz çatsa, onu kəşf etmək çox gözəl olar. Əgər milyonlarca qatı olan soğan kimi bir şey çıxarsa və bununla məşğul olmaqdan yorulsaq və sıxılsaqda, əlimizdə olan budur. Amma hansı şəkildə olursa olsun, təbiət orada və olduğu şəkliylə ortaya çıxacaqdır.

Bu dəfəki, yazıda hər hansısa Kvant Fizikasına aid olan sahədən, kvant texnologiyasından, zərrəciklərdən, tənliklərdən deyil, təmamilə başqa mövzu olan Kvant Fizikasını necə öyrənməli mövzusuna toxunacam.

Kvant fizikası dedikdə, hamıda bir təşviş, qorxu, bir çoxlarında isə həyəcan yaranır. Bu təbii haldır. Çünki kvant fizikası ortaya çıxdığı andan bu ana qədər öz mükəmməliyini qoruyub saxlamışd və daha da təkmilləşərək bütün testlərdən uğurla çıxmışdır. Ancaq insanlarda qorxu oyandıran tərəfi isə, qarışıq və çətin görsənən riyazi düsturlardır. İnsanlar bu tənlikləri görəndə istər-istəməz təşvişə düşərək kvant fizikasından soyuyurlar. Ancaq məsələyə heç də elə yanaşmaq lazım deyil. Kvant fizikası əsrlər boyu inkişaf edərək, həm fəlsəfədə öz yerini tutub, həm də psixologiyada. Kvant düşüncə texnikası, Kvant fəlsəfəsi də kvant fizikası qədər özünü doğrultmuşdur.

İndi isə gələk Kvant Fizikasını öyrənməyin yollarına. İlk əvvəl seçmək lazımdır kvant fizikasının hansı tərəfini öyrənəcəksən. Konkret kvant mexanikası, riyazi formullarla sırf kvant fizikasının özünü, yoxsa sadəcə nəzəriyyələri və onun fəlsəfəsinimi?!

Kvant fizikası (Latınca: Quantum Physics) – kəşf edilənə qədər qəbul edilən ənənəvi Nyuton fizikasının təməli işığın zərrəcik yığını olduğuna söykənirdi. XIX əsr fizikaçılarından Ceyms Klerk Maksvell isə işığın dalğa davranışı göstərdiyini irəli sürdü. Kvant nəzəriyyəsi fizikanın bu ən böyük mübahisəsini uzlaşdırdı.

1905-ci ildə Albert Eynşteyn işığın kvantalara, yəni enerji porsiyalarına sahib olduğu iddiasını ortaya atdı. Bu enerji porsiyalarına foton adı verilirdi. Zərrəcik olaraq adlandırılsalar da fotonlar 1860-cı illərdə Ceyms Maksvellin iddia etdiyi kimi dalğa hərəkətinə bərabər şəkildə müşahidə edilə bilirdi. Bu səbəbdən işıq, dalğa və zərrəcik arasında keçid kimi idi. Ancaq bu vəziyyət, Nyuton fizikası baxımından olduqca böyük ziddiyyət kəsb edirdi.

Bir çoxumuz maddənin üç halının olduğunu bilirik. Buna ən yaxşı nümunə  sudur. Su normal halda maye, donanda buz, yəni bərk, isinəndə də buxar, yəni qaz halına keçir. Bir maddənin molekul quruluşunu itirmədən qazandığı dəyişiklik maddənin üç fərqli halıdır. Ancaq bu xüsusiyyət hər maddəyə xas deyil. Məsələn, barıtı qızdırsaq, o, qaz halına çevrilməz. Barıt partlayar və tamamilə başqa molekul olar. Şüşə isə soyudulsa, bərk maddə xüsusiyyəti qazanmaz, yalnız sərtləşər.

Şüşəni bərk zənn etməyimizin səbəbi isə olduqca sərt olmasıdır. Qədim dövrlərdən qalmış şüşə stəkan və vazaların alt hissələrində qalın şüşə layın meydana gəlməsinin səbəbi şüşənin gözlə görünməyən miqdarda daima aşağıya doğru axmasıdır.

Məşhur fizik Stefan Hovkinq ingiliz “İndependent” qəzeti üçün qələmə aldığı bir məqalədə süni zəkanı texnalogiyalarının nəzarətsiz inkişafı ilə bağlı xəbərdarlıq etdi. Nobel mükafatlı alim “Süni zəka araşdırmaları böyük sürətlə davam edir. Son dövrlərdə öz-özünü idarəedən avtomobillər, bilik yarışmalarını qazanan robotlar, Siri, Google Now və Cortana kimi rəqəmsal asistanatlar kəşf edildi. Bütün bunlar süni zəka texnalogiyası sahəsində önəmli araşdırma və investisiya müharibəsinin başladığına işarə edir” dedi.
 Bütün bu keşflərin gələcək faydalarının çox böyük olduğunu qəbul edən Hovkinq  “bu texnalogiyalar xəstəlikləri, müharibələri sonlandıra bilər. Süni zəka insan tarixinin ən böyük və önəmli naliyyəti ola bilər” dedi