litosfer kateqoriyası üzrə məqalələr

Yer səthinə püskürmələrlə çıxan lavaların ərinti materialları milyon illər ərzində tədricən soyuyaraq bazaltdan ibarət nazik ilkin Yer qabığını əmələ gətirmişdir. Yer qabığının digər qatları olan çökmə və qranit süxurları hələ formalaşmamışdı.
Yer qabığında hər 100 m dərinlikdə temperaturun təqribən 3°C artmasına geotermik qradiyent deyilir. Temperaturun 1°C artması üçün lazım olan dərinlik isə geotermik pillə adlanır.

Zəlzələ zamanı böyük dağıntılar və insan tələfatı olur. Fəlakət zonasında hakimiyyət orqanları yerli əhaliyə müvəqqəti yaşayış, qida və digər zəruri mallarla yardım edir. Zəlzələnin nəticələri ağır olduqda bu prosesə dünya ölkələri də qoşulur. Yaradılan xüsusi fövqəladə hallar komissiyası zəlzələnin nəticələrini araşdırır, dəyən ziyanı hesablayır. Nəticələri aradan qaldırmaq üçün tədbirlər planı hazırlayır.

Yer qabığının inkişafının müxtəlif mərhələlərində vulkanizm və süxurların metamorfizmi (yüksək təzyiq və temperatur şəraitində dəyişməsi) ilə müşayiət olunan dağəmələgəlmə prosesləri baş vermişdir. Yerin geoloji inkişafında 5 əsas dağəmələgəlmə (qırışıqlıq) mərhələsi ayrılır.
Baykal qırışıqlığı zamanı yaranmış dağlar, demək olar ki, qalmamışdır (Baykalətrafı dağlar istisna olmaqla). Bu dağlar qədim platformaların bünövrəsini təşkil etmiş, hamarlaşaraq düzənliklərə çevrilmişdir.

Litosfer — dərin çatlarla bir-birindən ayrılan iri litosfer tavalarından ibarətdir. Onlar arasında konvergent və divergent sərhədlər mövcuddur. Bu sərhədlər boyunca daim tektonik proseslər gedir, müxtəlif geoloji-tektonik hadisələr baş verir.
Tektonik hərəkətlər Yer qabığının bütün inkişaf mərhələlərində müşahidə olunmuşdur. Qədimdə baş vermiş tektonik proseslər paleotektonik, Kaynozoy erasında yaranan, müasir dövrədək davam edən tektonik proseslər isə neotektonik adlanır.

Yer kürəsində mövcud olan dəmir, manqan, xromit, kobalt, nikel və uranın 60-90%-dən çoxu Arxey və Proterozoy, yanar şist, fosforit, daş kömür, mis, civə, asbestin yarıdan çoxu Paleozoy, volfram, qalay və almazın xeyli hissəsi Mezozoy, boksit, kükürd, polimetal, kalium duzu, neft və təbii qazın böyük hissəsi isə Kaynozoy erasında yaranmışdır.
Uzun geoloji dövr ərzində formalaşan bu ehtiyatların xeyli hissəsini insanlar qısa zaman kəsiyində mənimsəmişlər. Dünya əhalisinin sayının artması və iqtisadiyyatın yüksək templə inkişafı mineral ehtiyatlara olan tələbatın çoxalmasına səbəb olmuşdur ki, bu da onların tükənməsinə gətirib çıxarmışdır. Mineral ehtiyatların hasilatının artması isə ətraf mühitin çirklənməsi, terrikonların əmələ gəlməsi ilə nəticələnmişdir.

Əfsanəyə görə Qız qalası Xəzər dənizinin çox yaxınlığında tikilmişdir. O qədər yaxın imiş ki, Xəzər dənizinin suları qalanın divarlarını yuyurmuş. İndi isə qala ilə dəniz arasında quru sahənin böyüdüyünü, Xəzər dənizinin uzaqlaşdığını görürük. Deməli, indi Dənizkənarı Milli Park adlanan ərazilər əvvəllər su altında olmuşdur. Kür çayının aşağı axarında olan ərazilər də yaxın vaxtlara qədər su altında qalmışdır. Eramızın əvvəlində Strabonun verdiyi məlumata görə Araz çayı birbaşa Xəzər dənizinə tökülürdü

Güman edilir ki, Yerin geoloji inkişafı dövründə okean və quru sahələrinin formalaşması, yerləşdiyi ərazilər və tutduğu sahələr daim dəyişmişdir. Ona görə ki, Yer qabığı böyük parçalar formasında mantiyanın üzərində daimi olaraq müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edir. Bu hərəkət ildə bir neçə sm-dən 8-10 sm-ə qədər sürətlə davam edir. 
Yer qabığı üst mantiya ilə birlikdə bərk təbəqə olan litosferi əmələ gətirir. Bu təbəqə litosfer tavaları adlanan ayrı-ayrı parçalardan ibarətdir. Onlar litosferin geniş ərazilərini əhatə edən hissələridir. Litosfer tavalarının qalınlığı 50-200 km arasında olur, üst mantiyanın yumşaq plastik təbəqəsi olan astenosfer üzərində üfüqi istiqamətdə “sürüşür”.

Yer səthində endogen (daxili) qüvvələrin təsiri ilə yaranmış relyef formaları, yarandığı ilk gündən başlayaraq ekzogen (xarici) qüvvələrin təsirinə məruz qalır. Nəticədə küləyin, sutkalıq temperatur ampletudunun, səth və yeraltı suların, buzlaqların, antropogen amillərin təsiri ilə əvvəllər yaranmış relyef formaları (məs. dağlar, çökəkliklər) parçalanaraq küləyin və suyun vasitəsilə aparılıb, relyefin alçaq sahələrinə çökdürülür.

Yer səthini təşkil edən süxurların xarici qüvvələrin təsiri ilə parçalanmasına və kimyəvi dəyişməsinə aşınma deyilir. Aşınmanın 3 növü var:

Yer səthinin quruluşu relyef adlanır. Relyefi geomorfologiya elmi öyrenir. Ən böyük müsbət relyef formaları materik çıxıntıları, mənfi relyef formaları isə okean çökəkliklərindir. Buna baxmayaraq, əsas relyef formaları dağlar və düzənliklər hesab edilir.
Zirvəsi, yamacları, ətəkləri aydın nəzərə çarpan və nisbi hündürlüyü 200 m-dən çox olan relyef forması dağ, 200 m-dən az olan relyef forması isə təpə adlanır.
Dağ zirvələrini birləşdirən xətt suayırıcı, suayırıcının keçid üçün əlverişli olan yeri aşırım adlanır. Şiş uclu dağ zirvəsi pik adlanır.
Quruda ən hündür dağ sistemi Himalay (Everest, Comolunqma-8848m), ən uzun dağ sistemi isə And (9000 km) dağlarıdır.

Litosferin ayrı-ayrı hissələri litosfer tavaları adlanır:
Onlar daim hərəkətdədir (Vegenerin “Materiklərin dreyfi” nəzəriyyəsi). Litosfer tavalarının toqquşduğu sərhədlər konvergent (cavan qırışıq dağlar, adalar qövsü və dərin okean   çökəklikləri yaranır), bir-birindən uzaqlaşdığı   sərhədlər isə divergent ( orta okean dağ silsilələri — rift dərələri yaranır) adlanır.