Azərbaycan dili kateqoriyası üzrə məqalələr

Ümumi qrammatik mənasına görə hərəkət bildirir. Sualları: nə etdi?, nə edir?, nə edəcək?...

Fellər quruluşca üç cür olur: sadə, düzəltmə, mürəkkəb.

SADƏ FELLƏR

Sadə fellər bir kökdən, yaxud kök və qrammatik şəkilçidən ibarət olur: bax, bax+maq.

Hərəkətin tərzini, zamanını, yerini, miqdarım və s. bildirir və felə aid olur.

Sualları: necə? (nə cür?), nə zaman? (haçan?), nə vaxt?, hara?, nə qədər?, nə üçün?, niyə? və s.

Mənalı səslənmənin fasilələr halında təzahür edən növünə durğu deyilir.
Durğu ifadənin tərkibindəki sözlər arasında, cümlənin üzvüləri arasında,mürəkkəb cümləni təşkil edən cümlələr arasında ,nəhayət, cümlənin sonunda müxtəlif məna ilə,məqsəd və pisixoloji hal ilə sıx surətdə bağlı olan çox mürəkkəb bir prosesdir.
Doğrudur,durğu hadisəsinin az bir qismi yazıda,xüsusən durğu işarələri adlandırılan şərti əlamətlərlə ifadə olunur.Məsələn, nöqtə, sual işarəsi,nida işarəsi .
Çox nöqtə ,üç nöqtə, hətta bir nöqtə fasiləsindən bəzən daha davamlı fasiləni bildirdiyi kimi ,eyni zamanda hiss və həyacanla bağlı olaraq nitq axınının məna bitkinliyi olmadan qırıldığını ,parçalandığını da ifadə edir,

Ümumiyyətlə, iltisaqi   dillərdə,xüsusən  türk  dillərində və o cümlədən  Azərbaycan dilində  ahəng,  həmahəngləşir. Elə  buna  görə  də son  zamanlara  qədərki  dilçilik  ədəbiyyatında sinharmonizm  istilahı  ilə  bu  hadisə  ancaq “saitlər  ahəngi”(rus  dilində  yazılmış  ədəbiyyatda  qarmoniya  qlasnıx)  kimi  izah  edilmiş  və  beləliklə  də,”ahəng  qanunu”  təkcə  sait  səslərin  həmcinsləşməsi  kimi  birtərəfli  anlaşılmışdır.
Əslində  isə  türk  dillərində  başlanğıcdan,hətta ,söz  köklərində  səslərin  uyuşması  -həmcinsləşməsi  hadisəsi  təkcə  saitlərdə,deyil  s amitlərində  bir  çoxunda ,eləcədə  sait  və  samitlərin münasibətində    müəyyən  şəkildə    təzahür etmişdir  və  bunların  izi  indi  də  türk  dillərində,o  cümlədən  Azərbaycanda  qalmaqdadır.

Danışıq  prosesində  nitq  axınl  parçaları müxtəlif  fonetik  çalarlıqda  tələffüz  olunur  və  buna  görə  də nitq  axını  dalğalı  axına  bənzəyir.Ümumiyyətlə, bir  hecanın   tərkibində  o  qədər  də  güclü  və  aydın   tələffuz  olunmayan,hecadüzəltməyən  səslərə  nisbətən , hecadüzəldən  bir  səs  aydın  və  güclü   tələffüz  olunanaraq   fərqləndiyi  kimi ,çoxhecalı  ayrı-ayrı  sözlərdə  bir  heca  ,cümlədə  isə  bir  söz digərlərindən  uca  və  ya  güclü  bir  tərzdə   tələffüz  olunması  ilə  də  fərqlənir.Digər  hecalar  və  ya  sözlər  isə  ucadan  və  güclü  tələffüz  olunan  heca  və  yaxud  söz  ətrafına  toplanır. Məsələn
 Hecalarda-kəl-mə,  söy-lə-mə  ,a- ğac-lar  və s.

Nitqin fonetik  parçası, sözün hissəsi və fonetik bir vahid olma baxımından  hecanın hərtərəfli  öyrənilməsi  həm nəzəri, həm də əməli əhəmiyyətə malikdir.
Nitqin  fonetik parçalarından bəhs edərkən nəzərdən  keçirilən  cümlələrin  ibarə,qitə və heca kimi fonetik parçalara  ayrılmasından  belə bir nəticə çıxarıla bilər ki,heca fonetik axının kiçik parçası olsada  da,bir sıra xüsusiyyətlərinə  görə çox mühüm nitq vahididir  və nitqin fonetik zəncirində  ən çox  yer tutan həlqəcikdir.Belə həlqəciyin parçaları da var və bu parçaların tələffüzündə zərbə, fasilə yox dərəcəsində olur,buna görə də belə fonetik parçalar  bir zərbə ilə qovuşaraq heca halında formalaşır.

Saitlərin yazılışı

1. O saitli alınma sözlər a və ya o ilə deyilməsindən asılı olmayaraq o ilə yazılır: avtomat, biologiya, velosiped, ensiklopediya, kollektiv, kombinat, laborant, obyekt, poeziya, poema, poçtalyon, problem, professor, solist, motor, polkovnik.
2. Ü saitli alınma sözlər ü ilə də yazılır: alüminium, bülleten, büro, jüri.
3. Aşağıdakı sözlər ədəbi tələffüzdə olduğu kimi, iki heca ilə yazılır:qəbir, qədir, eyib, ətir, zehin, isim, nəsil, ömür, səbir, sətir, sinif, fəsil, fikir, şəkil, heyif, meyil, əsil, şeir.
4. Əslində sonu a ilə bitən alınma sözlərdən aşağıdakılar a-sız yazılır: anket, aptek, armatur, atmosfer, vitrin, qəzet, idiom, kayut, kaset, kontor, konfet, lent, maşın, perspektiv, pyes, planet, reklam, sistem, sitat.

Dünyada elə bir dil yoxdur ki, başqa dillərdən söz almasın. Qloballaşan dünyada bu, qaçılmaz prosesdir. Müstəqillikdən sonra dilimizə yüzlərlə söz daxil olub. Bu sözlərin çoxunun dilimizdə qarşılığını tapa bilməməyimiz köklü problemdir. Mütəxəssislər düşünürlər ki, bir çox alınma sözləri öz sözlərimizlə uğurla əvəz etmək mümkündür. 

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Baba Məhərrəmli bildirir ki, terminalma prosesi hər bir dilin ümumi inkişafı ilə bağlıdır, eləcə də dilin zənginləşmə yollarından biridir: “Amma bu prosesdə kortəbiiliyə yol vermək olmaz. Dilimizin fonetik, morfoloji strukturuna uyğun gələn, dünyəvi mahiyyət daşıyan alınma sözlərin və terminlərin istifadəsinə üstünlük vermək gərəkdir.

Azərbaycan dili geneoloji təsnifata görə türk dillərindən biri olub, həmin dil ailəsinin oğuz qrupunun oğuz-səlcuq yarımqrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və krım tatarlarının dilləri ilə birlikdə ərazi prinsipinə görə türk dilləri ailəsinin cənub-qərb yarımqrupunu təşkil edir.
Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ) dillər qrupuna daxildir. Bu qrupa daxil olan bütün dillər kimi, Azərbaycan dilində də insirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir; qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə olunur.

Nəyə əsasən izah edək ki, bəzən ən müqəddəs milli sərvətlərimizi xarici sözlərlə adlandırırıq. Minilliklərlə milli düşüncəmizin təzahürü olan ifadələr dilimizdən uzaqlaşdıqca ruhumuzdan da, düşüncəmizdən də uzaqlaşır. Atalar sözü var: «Yadla görüşə-görüşə doğmalaşarsan, yaxınla görüşməyə-görüşməyə yadlaşarsan». Bizim türk əsilli, türk mənalı sözlərimiz tərəfimizdən unudularkən, minilliklərlə formalaşmış türk soy düşüncəmiz də unudulur.
Adlarımızın milliləşməsi yolunda Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun misilsiz rol oynadılar. Dilimizin milliləşmə­si nə qərarla, nə də kiminsə istəyi ilə ola bilər. Bunun üçün dilçi, filoloq və filosof alimlərimiz, ədiblərimiz birgə fəaliyyətdə olmalıdırlar. Dilin milliləşməsində göstərilən cəsarət səngərdə göstərilən cəsarətdən az hünər tələb etmir.
Biz müasir dilimizdə «Milli Himn», yoxsa «Millətə Alqış», «Dövlət Himni», yoxsa «Dövlətə Alqış», «dastan», yoxsa «boy», «aşıq», yoxsa «ozan», «ruh», yoxsa «qut», «intibah», yoxsa «qayıdış» deməliyik?