Müasir dövrün tarixi kateqoriyası üzrə məqalələr

Müstəmləkə sisteminin süqutu.İkinci Dünya müharibəsindən sonra müstəmləkə problemi ən aktual məsələlərdən biri idi. Hətta, 1945-ci ildə İngiltərə, SSRİ və ABŞ hökumət başçılarının razılığı ilə San-Fransisko konfransının gündəliyinə müstəmləkə problemi barədə xüsusi məsələ salındı. Konfransın təsis etdiyi BMT-nin nizamnaməsinə müstəmləkə xalqlarının "özünüidarə və müstəqillik" əldə etməsi ideyası daxil edildi.
Demokratik qüvvələrin müharibədə qələbəsi və müstəmləkə probleminin ən vacib beynəlxalq məsələyə çevrilməsi müstəmləkə və asdı ölkələrdə milli-azadlıq hərəkatına yeni vüsət verdi.

Dünya sosializm birliyində SSRİ müstəsna rol oynamışdı. O, sosializmin bir ölkə hüdudlarından çıxaraq dünya sisteminə çevrilməsində, onun ayaq tutmasında və möhkəmlənməsində əsil mənada dayaq olmuşdu. Bu da kommunistlərin dünya kommunist inqilabı konsepsiyasına uyğun gəlirdi. Müharibədən çox zəif çıxmış, maddi və mənəvi sərvətləri dağıdılmış SSRİ Cənub-Şərqi Avropa və Asiya ölkələrinə hərtərəfli yardım etmiş, onların qərbin nüfuz dairəsinə çevrilməsinə imkan verməmişdi. SSRİ-nin 1943-cü ilin dekabrında Çexoslovakiya ilə, 1945-ci ilin aprelində Yuqoslaviya və Polşa ilə, 1946-ci ilin fevralında Monqolustanla, 1948-ci ilin fevralında Rumıniya və Macarıstanla, 1948-ci ilin martında Bolqarıstanla, 1950-ci ilin fevralında Çinlə dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım barədə imzaladığı müqavilələr onların sosializm yolu ilə getməsi üçün qarant rolunu oynamışdılar.

Müstəmləkə sisteminin dağılması ikinci dünya müharibəsındən sonra baş verən ən köklü dəyişikliklərdən idi. O, XX əsr tarixinin çox mühüm, mütərəqqi hadisəsi idi. Məhz bu dəyişiklik nəticəsində planetin yüz milyonlarla əhalisi öz inkişaf yolunu müəyyən etmək, milli özünüdərkə nail olmaq, dünya sivilizasiyasının nailiyyətlərindən bəhrələnmək imkanı qazandı. Müstəmləkəçilikdən azad olmuş ölkələr XX əsr tarixinə inkişaf etməkdə olan dövlətlər kimi daxil olmuşdular. Onlar inkişaf səviyyəsinə görə üç qrupa bölünürdülər:

Birinci, ən az inkişaf etmiş ölkələr. Bu qrupa Tropik Afrikanın Ekvator Qvineyası, Efiopiya, Çad, Toqo, Tanzaniya, Somali, Qərbi Saxara; Asiyanın Kampuciya, Laos; Latın Amerikasının Taiti, Qvatemala, Qviana, Honduras və b. ölkələri daxil idilər. Onların təsərrüfat quruluşunda əsas yeri aqrar bölmə tuturdu. O, təsərrüfatın 80-90 faizini təşkil edirdi. Onlar məhsulla və xammalla öz daxili tələbatlarını ödəyə bilmirdilər.

İkinci dünya müharibəsində SSRİ-nin qələbəsi Mərkəzi, Cənub-Şərqi Avropa və Asiya ölkələrində sovetpərəst qüvvələrin canlanmasına səbəb oldu. Sovet ordularının faşistlərdən azad etdiyi Bolqarıstan, Macarıstan, Polşa, Rumıniya, Çexoslovakiya, Şərqi Almaniyada, SSRİ-nin dayaq durduğu Albaniyada, Yuqoslaviyada, Vyetnamda, Çində, Şimali Koreyada, bir neçə vaxt əvvəl Monqolustanda xalq demokratiyası inqilabları baş verdi. Onlarda tədricən kommunistlər hakimiyyətə gəldilər. Bu da həmin ölkələrdə xalq təsərrüfatının yüksək dərəcədə mərkəzləşdirilməsi və zora arxalanan partiya-dövlət bürokratiyasının yaradılması ilə səciyyələnən Stalin modelli siyasi, sosial-iqtisadi dəyişikliklərin həyata keçirilməsi ilə nəticələndi.

«Soyuq müharibə» bitdikdən sonra dünya birliyini bərpa etmək günün ən zəruri vəzifəsi kimi meydana çıxdı. Dünyanın əsasən vahid (Çin, KXDR, Vyetnam və Kuba istisna olmaqla) ictimai siyasi və iqtisadi bazaya keçirilməsi onun birliyini təmin edən ən mühüm cəhət oldu. Tarixi təcrübə göstərir ki, dünyanın inkişafı prosesində meydana gələn problemləri ancaq birlik şəraitində və birgə səylə daha ağrısız həll etmək mümkündür. Tarixi inkişafa, onun problemlərinə sosial (sinfi) yanaşma, dünya birliyini parçalamağa, qüvvələr qarşıdurmasına aparmaq təcrübəsinin uğursuzluğu da vahid dünya birliyini bərpa etməyin zəruriliyindən xəbər verirdi.

80-cı illərin ortalarından «soyuq müharibə» siyasətinin yumşalması daha da gücləndi. Bu sosializm birliyinin, xüsusən SSRİ-nin böhran vəziyyətinə düşməsi ilə əlaqədar idi. SSRİ-də hələ 10-15 il əvvəl başlamış böhran meylləri daha da güclənmişdi, Artıq «geriləmə» mexanizmi işə düşmüşdü. Milli gəlir və iqtisadi istehsal göstəriciləri 2,5-3 dəfə azalmışdı. Artıq SSRİ hərbi, iqtisadi istehsal və silahlanma üzrə ABŞ-la rəqabət-yarışda tab gətirə bilmirdi, üstəlik inzibati-bürokratik sistemdə baş alıb gedən böhran vəziyyəti də ölkəyə böyük əziyyət verirdi. Ölkəni böhran vəziyyətindən çıxarmaq üçün yollar axtardırdı. 1985-ci ilin martında Sov. İKP MK-nın Baş katibi seçilən M.Qorbaçov əvvəlcə «sürətləndirmə», sonra «yenidənqurma» xəttini irəli sürdü. O, xarici siyasət sahəsində də yeni xətt müəyyən etdi. M.Qorbaçov beynəlxalq münasibətlərdə «yeni təfəkkür» tezisi ilə çıxış etməyə başladı. O, xarici siyasət fəaliyyətində üç başlıca istiqamət müəyyən etmişdi: tərksilah barədə ABŞ-la bilavasitə danışıqlar yolu ilə Şərq və Qərb arasında gərginliyi yumşaltmaq; Əfqanıstan da daxil olmaqla regional münaqişələri nizama salmaq; dünyadakı mövcud qaydaları tanımaq və sosialist ölkələrinə üstünlük verməmək şərti ilə bütün dövlətlərlə iqtisadi əlaqələri genişləndirmək.

«Soyuq müharibə» müəyyən inkişaf mərhələlərindən keçmişdir:

• 1947-1953-cü illər-ilk qarşıdurma dövrü;
• 1953-1959-cu illər-yumşalmanın başlanması;
• 1960-1969-cu illər — «Soyuq müharibə»nin yenidən kəskinləşməsi;
• 1969-1979-cu illər yumşalmanın yeni dalğası;
• 1979-1985-ci illər-axırıncı tutaşma;
• 1985-1991-ci illər-«Soyuq müharibə»-nin sona yetməsi dövrüdür.

Müharibədən sonrakı vəziyyət barədə hələ son güllə səslərinin davam etdiyi vaxt düşünülürdü Dünyanın gələcəyi haqqında mülahizələr, qərarlar və öhdəliklər qəbul edilirdi. Bu cəhətdən «böyük üçlüyün» toplandığı Berlin konfransı mühüm rol oynamışdı. Konfrans 1945-ci il iyulun 17-avqustun 2-də Berlin ətrafındakı Potsdam adlanan yerdə olmuşdu. Tarixdə ona Potsdam konfransı da deyilir. Konfransda üç dövlətin — ABŞ, SSRİ və Böyük Britaniyanın başçıları iştirak edirdi. Konfransın başlıca vəzifəsi müttəfiq dövlətlərin Almaniyada siyasətini müəyyən etmək idi. Habelə Avropada sərhədlər məsələsinə baxmaq və müharibədən sonra təhlükəsizlik məsələlərini müzakirə etmək idi.

Faşizmə və militarizmə qarşı birgə mübarizə aparan müttəfiq dövlətlər müharibədən sonra əməkdaşlığı davam etdirə bilmədilər. Müharibədən iqtisadi və hərbi-siyasi cəhətdən çox güclü çıxmış ABŞ-ın dünya liderliyi iddiaları daha da artdı. SSRİ də öz növbəsində nüfuz dairəsini genişləndirmək üçün dünya kommunist inqilabı ideyasını həyata keçirmək iddiasında idi. Bu məqsədlə o, güclü təsiri olan Avropa və Asiya ölkələrində sovetpərəst hökumətlərin formalaşmasına yardım etdi. Dünya sosializm cəbhəsi yarandı. Beləliklə, dünyada iki fövqəldövlət (ABŞ və SSRİ), iki ictimai sistem (kapitalizm və sosializm) qarşı-qarşıya durdu. Bir-birinə qarşı duran iki hərbi-siyasi blok – NATO (1949) və Varşava Müqaviləsi Təşkilatı (1955) yarandı. Onların arasında “soyuq müharibə” başlandı. “Soyuq müharibə” ideoloji-siyasi mübarizə və təxribat, sürətlə silahlanma, iqtisadi təzyiq, pozucu kəşfiyyatlar, hərbi-iqtisadi rəqabət-yarış formalarında aparılırdı. Bu, tərəflərin “dinc yolla” bir-birinə qarşı ölüm-dirim mübarizəsi idi. “Soyuq müharibə”yə ilk çağırış U.Çörçillin 1946-cı il martın 5-də ABŞ-ın Fulton şəhərindəki çıxışı oldu.

1944-1946-cı illəri əhatə edən bu dövr həmin ölkələrin tarixinə “xalq demokratiyası” mərhələsi kimi daxil olmuşdur. Hakimiyyət başında qalan kommunist partiyaları 1948-1949-cu illərdə Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropada sosializm qurmaq xəttini həyata keçirməyə başladılar. Nümunə üçün isə SSRİ əsas götürüldü. Macarıstan, Rumınıya, Yuqoslaviya və Albaniyada çoxpartiyalılıq ləğv olundu. ADR, Polşa, Çexoslovakiya, Bolqarıstanda isə partiyalar kommunistlərin başçılıq etdiyi koalisiya və cəbhələrin bir hissəsinə çevrilərək siyasi müstəqilliklərini itirdilər. Bazar iqtisadiyyatı Mərkəzləşmiş planlı iqtisadiyyatla əvəz edilirdi. Xüsusi mülkiyyət sürətlə ləğv olunur, sahibkarlar və fərdi kəndlilər sıradan çıxarılırdı. Sosialist yenidənqurmaları nəticəsində bu ölkələrdə totalitar siyasi rejim, totalitar sosializm cəmiyyəti təşəkkül tapdı. Buna görə də həmin dövlətlər totalitar sosializm ölkələri adlandırılırdılar.