ibtidai icma dövrü kateqoriyası üzrə məqalələr

Bəşər tarixinin ilkin inkişaf pilləsi ibtidai icma cəmiyyəti adlanır. Qadim insanlann sürü va qəbilə icması halında birləşdikləri bu cəmiyyət ibtidai icma quru­luşu adlanır. İbtidai icma cəmiyyəti həyat üçün əlverişli ərazilərdə (şirin su qaynaqlarının; təbii mağaraların; zəngin bitki və heyvanat aləminin olduğu isti yerlərdə ) daha tez yaranmışdır. Bu dövr, ümumilikdə 2-1,5 milyon il bundan əvvəldən — e.ə.III-İ minillikləri əhatə edir.

Daş insanların məişətində ən qədim və təbii sərvətlərdən biri sayılır. İbtidai insanlar daş alətlər vasitəsilə özlərinə yemək əldə etmiş, ondan müxtəlif əşyalar düzəltmişlər. İbtidai insanların ilk yaşayış məskənləri (mağaralar və s.) daşdan tikilmiş, qadınların ilk bəzəyi, ilk qələm və lövhə də daşdan hazırlanmışdır. O, insanların estetik zövqünün inkişaf etdirilməsində böyük rol oynamışdır. Əbəs deyildir ki, alimlər ən qədim rəsm nümunələrinə daş və qayalar üzərində rast gəlirlər. Elə buna görə də xalqımız uzun keçmişlərdən tutmuş bu günə qədər daşı həmişə müqəddəs saymışlar.

TUNC DÖVRÜ e.ə. IV minilliyin sonlarından II minilliyin sonuna kimi davam etmişdir. Tunc təbiətdə hazır şəkildə olmur. Tunc misin, qalayın, sürmənin qatışığından alınır və möhkəm olur. Tuncdan hazırlanan əmək alətləri əmək məhsuldarlığını (Müəyyən vaxt ərzində insanın istehsal edə biləcəyi məhsulun miqdarı əmək məhsuldarlığı adlanır) artırdı. Tunc dövrü üç mərhələyə bölünür: erkən, orta və son tunc dövrü.

Erkən tunc dövründə təsərrüfatın müxtəlif sahələri meydana gəlmiş, eyni zamanda əmlak və sosial bərabərsizlik yaranmışdı. Tunc dövrünün əvvəlində toxa əkinçiliyi xış (cüt) əkinçiliyi ilə əvəz olunmuşdu. Xış ağacdan hazırlanırdı. Xışla yer şumladıqda əvvəllər bir neçə adamın gücündən, sonralar isə iş heyvanlarından istifadə edilirdi. Daha sonra süni suvarma yarandı, iş heyvanlarından istifadə olundu, taxıl tunc oraqla biçildi və dən əl dəyirmanında üyüdüldü. Ev heyvanlarının növü artdı, at əhliləşdirildi, araba, təkər ixtira edildi (təkər təbiətdə olmadığına görə texniki tərəqqinin əsası hesab edilir), köçəri maldarlıq meydana gəldi, heyvanların yaylaq və qışlaq şəraitində bəslənməsinə başlandı. Maldarlar öz sürülərini yeni otlaqlara sürür, öz ailələri və əmlaklarını arabalara yığıb özləri ilə aparırdılar. Maldarlar ya arabalarda, ya da qurulub-yığılan çadırlarda yaşayır, tədricən köçəri həyat tərzinə keçərək köçəri olurdular. Beləliklə, ilk (erkən) tunc dövründə maldarlıq əkinçilikdən ayrıldı, birinci böyük ictimai əmək bölgüsü yarandı.

NEOLİT (Yeni Daş) dövrü e.ə. VIII-VI minilliyi əhatə edir. Daş əmək aləti daha da təkmilləşdirildi. Ağacdan sapı olan cilalanmış daş baltalar əvvəlki əmək alətlərindən daha məhsuldar idi. Belə əmək alətləri ilə ağac kəsmək və təmizləmək daha asan olurdu. İnsanlar toxumun yerə düşməsini, onun cücərməsini, inkişafını və məhsul verməsini dəfələrlə müşahidə etmişdilər. Onlar sahələri kolluq və meşəlikdən təmizlədilər, əkinçiliklə məşğul olmağa başladılar. Qadınlar ağaca buynuzdan, yaxud daşdan ucluq düzəldib toxa adlanan əkinçilik aləti ilə yeri şumlayır və taxıl əkirdilər. Ən qədim əkinçilərin əmək aləti toxa idi. Bu dövrün əkinçiliyinə toxa əkinçiliyi deyilir. Sünbülü iti daş qəlpələri taxılmış buynuz və sümükdən düzəldilmiş oraqla biçirdilər. Toxa əkinçiliyi yığıcılığa nisbətən qəbiləni daha çox qida ilə təmin edirdi. Beləliklə, yığıcılıqdan əkinçilik meydana gəldi. Ən qədim əkinçilik məskəni on min il bundan əvvəl Ön Asiyada (Zaqroş dağları və Anadoluda) yaranmışdı. Arpa və buğdanın vətəni bu ərazidir və dünyanın digər ərazilərinə buradan yayılmışdır.

Təqribən e.ə. 30-cu minillikdə ibtidai incəsənət meydana gəlmişdi. İncəsənətin yaranması insanların gündəlik həyatı ilə bağlı idi. «Ağıllı insan» buynuzdan kiçik heykəllər düzəldir, sümük üzərində təsvirlər cızır, təbiətdən əldə etdikləri boyalarla mağara divarlarında rəsmlər çəkirdilər. Belə təsviri sənət nümunələri İspaniyada Altamira, Uralda Kap mağaralarının divarlarında aşkar olunmuşdur. Bu təsvirlərdə bizonların bir qismi sakit duran, digər qismi düşmən üzərinə atılan vəziyyətində verilmişdir. Sonralar dünyanın digər müxtəlif yerlərində də mağara divarlarında, qaya üzərində bu tipli ibtidai təsviri incəsənət nümunələri tapıldı. Demək, incəsənətin bəzi növləri Paleolit dövründə yaranmışdır.

İbtidai icma quruluşu bəşər tarixinin ən uzun bir dövrünü əhatə edir. İnsan cəmiyyəti ilk dəfə Avropa, Asiya və Afrikanın isti iqlim sahələrində əmələ gəlmiş və təşəkkül tapmağa başlamışdı. İbtidai icma quruluşunun tarixi insanın heyvanlar aləmindən ayrılması ilə başlanır. Müasir insana oxşar olan ən qədim insan tipi «Cənub meymunları» (Avstrolopitek) olmuşdur. Bu tipə aid insan qalıqları Afrikada (Keniyada) Rudolf gölü ətrafında tapılmışdır. Gürcüstan və Azərbaycan respublikalarının sərhədində olan Udabno kəndi yaxınlığında da insanabənzər meymun qalıqları aşkar edilmişdir. İbtidai icma quruluşu Daş, Tunc və Dəmir dövrlərinə bölünür.
Daş dövrü aşağıdakı dövrlərə bölünür:
1. Paleolit (Qədim daş) dövrü;
2. Mezolit (Orta daş) dövrü;
3. Neolit (Yeni daş) dövrü.

PALEOLIT (Qədim daş) dövrü e.ə.l2-ci minillikdə başa çatmışdır. İnsanın əmələ gəlməsi və insan cəmiyyətinin təşəkkülü 2,6-3 milyon il bundan əvvəl başlanmışdır.