Esse kateqoriyası üzrə məqalələr

Bir kişi sizlə evlənib deyə özünüzü ona borclu saymayın. Evlənmir evlənməsin. Evlənir evlənsin, özü bilər. Ailə qurmamağı özünüzə dərd etməyin. O zaman mütləq ailə quracaqsız. Tək qalmağı kimsə sevmir. Hər kəs həyatında başqa birinə ehtiyac duyur. Adamlar buna görə evlənirlər. Ancaq bu, insanın xoşbəxtlik qarantı deyil. İnsanı xoşbəxt edən tək səbəb onun özü ilə vəhdətidi. Özü ilə rahatlığıdı. Içindəki xoşbəxtlik anlayışıdı. Bir gün qarşısına bunları paylaşa biləcəyi kimsə çıxırsa, həyat bir az da gözəlləşir, çıxmırsa, dərd deyil. Tək qalmaq kimləsə vəhdətdə olmadan yaşamaqdan daha rahatdı.

Ətrafa baxanda, insanlararası münasibətlərə diqqət edəndə bunları görmək olur. Kimlər daha rahatdı, kimlər daha bədbəxt? Psixoanalitiklər deyirlər ki, əks energetikalı, bir-birini anlamayan adamların birliyi cəmiyyətin əsas stress mənbəyidi. Buna görə dövlətlər ailə mövzusunu xüsusi proqramlarla işləyiblər.

İnsanı hər mənada yaradan qadındırsa, niyə və nə vaxtdan insan deyərkən kişi başa düşülür (məsələn, bir çox dillərdə insan sözü ilə kişi sözü eynidir), niyə “Adam kişi olmalıdır”? Niyə və nə vaxtdan qadın göyün yeddinci qatından yerin dibinə endirildi, and yeri olan orqanları söyüş yerinə çevrildi, şüuraltında qul ilə eyniləşdirildi və s.

İnsanı insan edən nə varsa qadınla başlayıb; qadın – insanın təkcə ilk vətəni deyil, ümumiyyətlə, ev quruculuğu onun adıyla bağlıdır. Həmin evlər ana qarnını imitasiya edən dairəvi formada olurdu. Hələ də bu cür ev forması qalır: Afrika xalqlarından olan sombalarda (tata adıyla), bir sıra türk xalqlarında (yurd adıyla), Arktika xalqlarından eskimolarda (iqlu adıyla) və s.

Bütün cəmiyyət olaraq elə yanaşmağımız gərəkdi ki, qadın hazırda çox ciddi bir işin altına girdiyini hiss etsin. Qadın anlamalıdı: O, özü üçün uşaq doğmur. Dünyaya insan gətirir. Dünyaya insan gətirmək “dünya üçün doğmaq” deməkdi. Qadın doğmasa insanın nəsli kəsilər.

Bu, çox vacib detaldı. Ona bunu hiss etdirmək önəmlidi. Hamiləliyinə həm də bəşəri bir hadisə, bir iş kimi yanaşmaq doğru olar. Bir ölkə üçün vətəndaş doğulur. Necə ciddi bir hadisədi. Hamı üçün doğulur. Bir xalqın yaşaması, davam etməsi üçün doğur onu qadın.

Sevgi nədir? Əslində sevgi yalnızca baş-başa qalmaq istəyi deyil. Birlikdə olmaq istəyidir. Hər şeyi paylaşmaq istəyidir. Əgər cütlük ikilikdə darıxırsa deməli ilişgidə problem var.

Sevgililərin ən böyük səhvi danışmamaqdır. Kimisə anlamaq üçün onunla danışmaq lazımdır. Susaraq anlaşmaq fikri yanlışdır. Və yalnız o zaman keçərlidir ki, susmaq lazımdır. İnsanlar çox vaxt tərsinə edirlər. Danışmaq lazım olanda susurlar. Ortada anlaşılmazlıq varsa onu danışaraq, açıqca hər şeyi söyləyərək çözmək olar. Örtülü bazar dostluğu pozar.

Cütlüyün ilişgisi əsgərlik arxadaşlarından, iş yoldaşlarından seçilmirsə münasibət dostluğa çevrilir. Sevgililər yalnız dost ola bilməz. Ola bilsəydi anlayışların adları başqa-başqa olmazdı. Birinə dost, birinə sevgili deməzdik. Bütün ilişgilərdə dostluq olmalıdır fikrinin motivi başqadır. Çünki bunun əksini də demək olar. Bütün ilişgilərdə sevgililik olmalıdır. Dostunu sevməlisən. Absurd səslənir. Dostu sevmirsənsə necə dost ola bilərsən?
Sevgiliylə dost olmaq doğaldır. Dost deyilsənsə necə sevgilisən?!

Nitşse deyir: “Xeyirxah kimdir? Xeyirxah hünərli olandır”. (Bu fikri yaddaşınızda əlçatan bir yerə qoyun, bir azdan mənə lazım olacaq).

Bəs hünərli olan kimdir, yəni bununçün konkret nə tələb olunur, bax məsələ budur, ən azından mənim sizə demək istədiyim məsələ. Keçən dəfəki yazıda hisslərin sözlə ifadəsindən danışmışdıq, bu gün daha sonrakı prosesə keçəcəyik, sözlərin əmələ çevrilməsinə.

Duyğular sözlə ifadə olunmaq istədiyi kimi, sözlərin də əməllə isbata ehtiyacı var və hətta bu ehtiyac birincidən daha çox və daha vacibdir, ruhun var olmaq üçün materiyaya ehtiyacı olduğu kimi...

Şekspirin «IV Henrix» tarixi pyesinin birinci hissəsində komik obraz olan Falstaf Şahzadə Xeldən "Əsəbləşdinmi? Hirsləndinmi?" — deyə soruşur. «Həqiqət, həqiqət deyilmi?». Gülməli olan bütün əsər boyu yalan söyləməsi və şəhzadənin onun yalançı olduğunu ortaya çıxarmasıdır.

Gündəlik həyatımız kimi həqiqətin hər yerdə təhlükə altında olduğu bir zamanda Falstafın şübhəli həqiqət anlayışının bir çox siyasi lider tərəfindən mənimsənildiyini görə bilərik. Həyatım boyu maraq göstərdiyim üç ölkədə də (Hindistan, İngiltərə, Amerika) etibarlı məlumatlar «süni xəbər» olaraq pislənərkən, mənafe üçün istifadə olunan yalanlar qalıcı həqiqət kimi təqdim olunur.

Balzak «Sarrazin» novellasında qadın paltarı geyinmiş xədim kişi haqqında danışarkən belə bir cümlə işlədir: «O elə əsl qadın idi, qəfildən baş qaldıran qorxu hissi, anlaşılmaz şıltaqlıqları, instinktiv həyəcanları, səbəbsiz qabalığı, hərisliyi və bir də füsunkar, incə hissləri ilə birgə…» Bu sözləri deyən kimdi belə?

Bəlkə qadın libası altında xədimi sezməməyə çalışan novella qəhrəmanı? Ya bəlkə öz şəxsi təcrübəsindən qadın haqqında fikir yürüdən Balzak – fərd? Yaxud qadın naturası barədə hökm sürən ədəbi təsəvvürləri izləyən yazıçı Balzak? Bəlkə ümumbəşəri hikmətdi bu? Kim bilir?! Romantik psixoloji ovqatın təzahürüdürmü bu?

Nədirsə, biz onu heç vədə bilə bilməyəcəyik, belə bir səbəbdən ki, məhz adına yazı dediyimizdə səs, mənbə, məxəz barədə hər cür anlayış, sadəcə gömülür! Yazı – qeyri-müəyyənliyin, qeyri-yekcinsliyin, ikimənalılığın elə bir məkanıdır ki, burada bizim subyektivliyimizin izləri yox olur. Bu, elə bir ağ-qara labirintidir ki, hər cür özünəbənzərlik və ilk növbədə yazan adamın cismani nişanəsi itib gedir.

Essemin başlığı müxtəlif insanlar tərəfindən o dərəcədə fərqli başa düşülə bilər ki, əvvəlcə gərək bununla hansı mənanın nəzərdə tutulmadığını izah etməyə çalışam və yalnız bundan sonra nə demək istədiyimi anladım. Söhbətin mövzusunun nədən ibarət olmasından asılı olmayaraq, iş gəlib “təyinat” məsələsinə dirənəndə biz nəyin olmalı olduğunu göstərməyə meyllənirik, nəinki nəyin olmasına, yaxud olduğuna. Bu fərqi qeyd etmək vacibdir, çünki mən burada poeziyanın hansı məqsədə xidmət etməli olduğundan danışmaq fikrində deyiləm.

Bu mövzu ilə bağlı fikrini bölüşən insanlar, xüsusən də əgər onlar üstəlik şairdirlərsə, bir qayda olaraq bu hallarda onlar yazmaq istədikləri şeirləri nəzərdə tuturlar.

Görünür, keçmişdə olduğundan fərqli olaraq poeziya qarşısında gələcəkdə tam başqa vəzifələrin duracağını işarələyən imkanlar həmişə mövcuddur; ancaq belə olsa belə, müxtəlif epoxa və milli ədəbiyyatlarda, həm də həmişə və hər yerdə olduğu kimi keçmişdə də poeziyanın təyinatının nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirməyin böyük mənası var.

Mənə elə gəlir ki, lap birinci romanımı qələmə alandan dərhal sonra bundan sonrakı taleyimin necə olacağını anlamağa başlamışdım. Heç vaxt, hətta bir dəqiqə belə yeni eranın pioneri olduğuma şübhəm qalmamışdı. Başa düşürdüm ki, atacağım hər bir addımım bundan belə böyük maraqla izləniləcək. Ona görə də özümün bütün əməllərim, düşüncələrim barədə övladlarıma, nəvə-nəticələrimə doğru-düzgün hesabat verməyi qərara aldım.

Mənim axtardığım şeylər hadisələrin üst qatında yerləşməyən və zaman dolandıqca keçiləsi mümkün olmayanlardır. Amma mənim məqsədim, məramım insan həyatını, insan taleyini şişirtmədən, necə varsa, o cür də göstərməkdən ibarətdir. Özümü böyük mütəfəkkirlərə bənzətməməklə, bəşəriyyətə sensasiyalı hər hansı bir məlumat çatdırmaq fikrindən daim uzaq olmuşam. Bununla belə, mən həyatı son dərəcə yaxşı tanıyır və min cür müxtəlif nöqtələrdən onu göstərirəm.

İngilis yazıçısı Virciniya Vulf-un "Özünə aid bir otaq" kitabından yadımda qalan bu misraları sizlərlə bölüşmək istəyirəm:

«Xəyali planda qadın son dərəcə əhəmiyyətlidir, həqiqi həyatda isə tamamilə əhəmiyyətsiz. Şeiri bir başdan digər başa əhatələyər, tarixdə isə heç görünməz. Uydurma yazıda kralların və fatehlərin həyatlarına hökm edər, gerçək həyatda ailəsinin barmağına bir üzük keçirdiyi hər hansı oğlanın köləsidir. Uydurma yazıda ən ruhlandırıcı sözlər, ən dərin düşüncələr onun dodaqlarından tökülər, gündəlik həyatda, demək olar ki, heç oxuyub-yaza bilməz və ərinin malıdır. Tarix qadından demək olar heç söz etməz».