Esse kateqoriyası üzrə məqalələr

Rus filosofu və yazıçısı Aleksandr İvanoviç Gertsen deyirdi:
“Teatr — həyatı vacib sualların cavab tapıldığı yüksək instansiya və məkandır”.

Bəli, biz teatra getməklə öz həyatımıza aid bir çox suala cavab tapa bilərik.

Teatr mənim üçün nəinki tamaşa yeri, o, həm də bir ritual, yəni, müqəddəs ayin və mərasim sayılır. Qətiyyən şişirtmirəm. Teatr mənim üçün bayramdır. O, ən sevimli əyləncə vasitələrimdən biridir. Özünü kiçik hadisələrlə xoşbəxt etməyi bacaran biri kimi deyə bilərəm ki, yeni kitab əldə edəndə, harasa səyahət etdikdə və teatra gedəndə çox xoşbəxt oluram. Qanımda sevinc hormonları yaranır, həyatı daha da sevirəm. Teatra getməyə hazırlaşarkən sanki çox füsunkar və cazibədar qadınla romantik görüşə gedirmiş kimi çalışıram.

Mən deyim, siz inanmayın: bir də görəcəyik, çöldə-bayırda qəfildən kiminsə olan-qalan ağlı da yerindən oynadı, başını itirdi, başladı ki, bəs axı nədən yarım saatdan bəri bu mərkəzi küçədə gəzişirəm, amma bir adam balası da yaxınlaşıb təzə köynəyimi, yeni saç düzümümü layk – like eləmir?! Noolub şəhərimizin 3D-5D gözlü sakinlərinə?! Yox, görünür bu işdə bir iş var, yəqin, “public” görünmürəm…

Özüm eşitmişəm, avtobusda sağollaşan iki rəfiqədən biri o birinə elə beləcə də dedi: “Axşam qızlara da xəbər elə, çatda görüşək…”

Belə baxanda, nəyi pisdi ki? Məsafələr şəffaflaşıb yoxa çıxır, hamı olur laməkan…

Belə baxanda, nəyi yaxşıdır ki? Jestlərinə, mimikasına, səsinə alışdığımız, məsəl üçün, adının Klark Kent olduğunu bildiyimiz adam o tərəfə – virtuala aləmə keçən kimi dönüb olur Supermen.

Baxmaq olmur. Baxmamaq olmur.

Bilmirəm, dediyim nə dərəcədə orijinal məsələdir, amma insan cəmiyyətini düşündürən ən böyük problemlərdən biri də ölümlə necə üzləşməkdir. Elə düşünülə bilər ki, bu problem ancaq inancı olmayanlar üçün çətindir (axı ölümdən sonra bizi gözləyən “heç nə” ilə necə üzləşmək olar?) amma statistika göstərir ki, bu məsələ ölümdən sonra həyatın var olduğuna ürəkdən inanan və ölümdən sonrakı həyatı özü-özlüyündə xoşagəlimli, onu tərk etməyi isə lazımsız hesab edən, ölümdən sonrakı həyatı səbirsizliklə gözləyib amma mələklərin dəstəsinə gec qoşulmaq istəyən bir çox inanclıları da narahat edir.

Bu yaxınlarda bir fikirli (Kritone adlı) şagird məndən soruşdu: “Müəllim, insan özünü ölümə necə hazırlamalıdır?” Cavab verdim ki, ölümə hazırlaşmağın yeganə yolu, bütün digər insanların sarsaq olduğuna inanmaqdır.

Görüşlərdə, söhbətlərdə, sosial şəbəkələrdə gənclərin fəlsəfəyə meylini görürəm. Fəlsəfə təhsilli olduğum üçün bu suallarla tez-tez qarşılaşıram. Halbuki bu sualları heç sevmirəm, amma gənclərin bu istəyi çox təbii və yerindədir. Gənclik fəlsəfi suallar doğurur və bu sualların arxasınca gedir.

Dünyanı Tanrı yaradıbmı? Ölümdən sonra həyat varmı? İnsan öz hərəkətində azaddırmı? Azadlıq nədir? Bu və bu kimi suallar…

Doğrusu, bu suallara cavab verməyə həvəsim qalmır. Təkcə ona görə yox ki, bu sualların cavabları çox uzundur və bu cavabları anlamaq baza səviyyəsində olsa belə fəlsəfi mədəniyyət tələb edir. Məsələ təkcə bunda deyil. Bu məsələləri anlamağın elə bir əhəmiyyəti də yoxdur. Bilirəm, sizə çox radikal gəldi. Lakin məsələ bundan ibarətdir. İnsan həyatının mənası haqqında düşünənə qədər bu mənanı özü üçün yaratmalıdır. Əlbəttə ki, özünüdərk prosesini nəzəri mənbələrdən tamamilə ayırmaq mümkünsüzdür. Bilirəm, çox qəliz bir yerə girmişəm, sonda deyəcəyimi əvvəldən demişəm. Bir pritça danışaq, sonra da əhvalatımıza davam edərik.

Buddadan soruşurlar: Tanrı varmı? Budda suala sükutla cavab verir, adam sualı təkrarlayır. Yenə sükut. Yenə sual. Yenə sükut. Adam üçüncü dəfə soruşanda Budda deyir: “Bu cür məsələlər sənin nirvanaya çatmağa mane olur”.

Mənim on yaşım var idi. Məktəbdə oxu dərsində bir şeir keçmişdik. Deyəsən, adı belə idi — "Şpekbaxerin oğlu". Şeir müharibə vaxtı giliz toplayan bir balaca qəhrəman oğlan haqqında idi. Biz heyran olmuşduq. Səsində qəribə istehza olan müəllim bizdən şeir haqqında rəy soruşanda bəyəndiyimizi söylədik. O isə gülümsəyərək başını yellədib dedi: «Xeyr, uşaqlar, bu pis və zəif şeirdi». Müəllimimiz haqlı idi. Şeir bizim dövrün zövqünə və ədəbiyyatına görə yaxşı deyildi, saxta, mənasız və maraqsız idi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bizi heyran etmişdi.

On ildən sonra, artıq iyirmi bir yaşım olanda mən elə ilk oxunuşdanca düşünmədən bu şeirin yaxşı və ya pis olduğunu duya bildim. Bundan ötrü bir neçə sətrə göz gəzdirmək yetərli idi.

Mütaliənin çoxlu növləri var: iş üçün, öyrənmək üçün, hava atmaq üçün, əyləncə üçün və s. Bu gün sizə mütaliələrin ən şirinindən bəhs edəcəm — təcrübə üçün mütaliədən…

Yazı prosesində yazıçının ilişdiyi, axsadığı məqamların analogiyasını axtarmaqdan ötrü oxuduğu kitablardan söhbət gedir. Yazar dostlarımdan da soruşmuşam, belə anlarda adətən milli kitablar kara gəlir. Çünki, ədəbiyyat hər şeydən əvvəl dil hadisəsidir və yazıçını öz ana dilinizdə daha yaxşı hiss edirsən. Son yazılarımdan birini yazanda abzasdan abzasa, hadisədən hadisəyə, əhvalatdan əhvalata, situasiyadan situasiyaya keçiddə, axsamaq deməyək, fəndlərimin tükəndiyini və istər-istəməz təkrarlandığını hiss etdim. Təcrübə kimi Əkrəm Əylisinin kitabını götürdüm. Xatırladım ki, mütaliənin ən şirinində əsərin o qədər də önəmi yoxdur. Dili yaxşı bilən, mətni yaxşı yazan yazıçının istənilən əsərinə baxa bilərsiniz.

Orta məktəbimizin dəhlizində Həsən bəy Zərdabidən sitat yazılmış iri bir plakat asılmışdı. Uşaq ruhuma hopmuş, qırmızı hərflərlə yazılmış o sözlər indi də gözlərimin qabağındadır: “Əgər məndən soruşsaydılar ki, ən şərəfli sənət hansıdır, mən o zaman fikirləşmədən deyərdim: Müəllimlik!”

Evdə isə tez-tez atam bizə nəsihət verərdi: “Heç biriniz müəllim olmayın!”

Sonralar mən filologiya fakültəsini seçəndə də qarşıma belə bir şərt qoymuşdu: “Söz ver ki, müəllim işləməyəcəksən”.

O vaxt mən atama yox, Həsən bəy Zərdabiyə inandım. Mən atama inanmadım, o da məni bağışlamadı. Çünki mənə təkcə “Müəllim olma” deməmişdi, həm də demişdi ki, müti olma.

O daha heç nə demir, sadəcə, susur. Bütün ömrünü Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisinə həsr etmiş o yorğun qocanı anlayıram. İndi bilirəm, bu xalqın ədəbiyyat tarixini beynində gəzdirmək necə ağırdır. Özün dünya ədəbiyyatını oxuyub, başqalarına Azərbaycan ədəbiyyatından dərs keçmək neçə yorucudur.

Xeyli adam var, onlara verilmiş həftələri, ayları, illəri, qısası ömrü hara, nəyə, necə xərcləməyi bilmirlər. Təxminən belə bir bənzətmə aparmaq olar. Adam cibində pul girir geyim mağazasına, amma nə alacağını, nə geyinəcəyini bilmir. Əlinə keçəni pulunu verib əyninə keçirir, nəticədə tutuquşuya oxşayır və gülməli vəziyyətə düşür. Halbuki, zövqlü bir adamdan məsləhət almaq olar. Burda utanmalı heç nə yoxdur. Necə deyərlər, bilməmək ayıb deyil, bilməyib soruşmamaq, öyrənməmək ayıbdı.

Bizim adamlarda belə bir fikir formalaşıb-əgər pulum varsa, deməli hamıdan ağıllıyam. Restoran tikdirir. İnteryeri peşəkara tapşırmaq əvəzinə özünün olmayan zövqünə arxalanır. Nəticədə aşağı-yuxarı bütün restoranlar bir-birinə oxşayır. Bayağılıq, süni parıltı, monotonluq adamın iştahasını küsdürür.

Əgər restoran tikdirən adam eqosunu sındırıb işi peşəkara tapşırsa, əlbəttə ortaya daha yaxşı, daha maraqlı məhsul çıxar. Fərqlilik yaranar. Adamlar da restorana gedəndə həzz alarlar.

Nəyə görə qardaşları Yusiflə pis davrandılar. Onu quyuya atdılar? Paxıllıqdan. 
Gəlin, paxıllığı insan ürəyində özünə rahat yuva qurmuş iyrənc və murdar bir qurda bənzədək. Bu qurd insana bir qram da rahatlıq vermir. Onun bütün həyatını cəhənnəmə çevirir. Paxıllıq adlı bu qurd insanı içindən yeyərək onu eybəcər hala salır. Paxıl insan daima bu qurdu yemləməlidi. Qurd isə doymaq bilmir ki, bilmir. Paxıl insan nə qədər varlı, imkanlı olsa da o yenə də paxıllıq etmək üçün bəhanə tapır. Deməli problemin kökü heç də insanın varlı və ya kasıb olmasında deyil.
Bu qurd hətta ən varlı adamların ürəyində belə özünə yuva qura bilər. Paxıl insan heç nədən zövq və həzz ala bilmir. Məsələn, o başqasının gözəlliyindən həzz ala bilər? Xeyr, başqasının gözəlliyi onu dəhşətə gətirir. O başqasının işindən zövq ala bilər? Xeyr, başqasının işi onu dəhşətə gətirir. O paxıllıq etdiyi insanın hər kiçik bir uğuruna görə iztirab çəkir, can verir, məhv olur. Ürəyində yuva salmış eybəcər qurdun tərpənməsi üçün heç də böyük-böyük səbəblər, böyük-böyük hadisələr gərək deyil.

Çox təəssüf ki, seyid cəddinə arxayın olan kimi, bizim sənət adamlarımız da öz istedadlarına çox arxayındırlar (nə gizlədim, bu cümləni yazanda güldüm). Sartrın yaxşı bir sözü var. Deyir ki, istedad insana verilmiş borcdur. İnsanın sonrakı həyatı onun həmin borca layiq olub-olmadığını müəyyən edir. Söz yadımda təxminən belə qalıb.

Bizim ölkədə istedad sənət adamlarının qəniminə, daha doğrusu qəbrinə çevrilir. Çünki onların sonrakı həyatı bu borca, yəni istedada layiq olmadıqlarını ortaya qoyur. Çaykovski kimi əjdaha deyir ki, uğur doxsan doqquz faiz zəhmət, bir faiz istedaddır. Bizimkilərin isə fəaliyyətindən belə hiss olunur ki, onlar üçün sənətdə uğur doxsan doqquz faiz istedaddan, bir faiz zəhmətdən ibarətdir.

Bizim sənət adamlarımız istedadlarına həddindən artıq çox inanırlar və sonra da bu istedad onların faciəsinə səbəb olur. Tutaq ki, cavan bir uşağın şeirlər kitabı çıxıb. Bu uşağın da iyirmi iki yaşı var. Biz onun şeirlərini oxuyub, onun haqqında nə deməliyik? Deməyəcəyik ki, sən yaxşı şairsən, sən dahisən. Deyəcəyik ki, istedadlısan. Gözləyək görək yeddi-səkkiz ildən sonra bu şair nə qoyacaq ortalığa. Amma əlli yaşında adamın kitabı çıxanda durub ona istedadlı şairsən demək nə qədər düzgündür? Düzdür, o, bunu kompliment kimi qəbul edəcək. Ancaq ağlı varsa bunu söyüş kimi qəbul etməlidir. Ya ona yaxşı şair, ya da pis şair deməlisən. Bizdə yetmiş yaşlı insan «istedadlısan» sözünü hələ də kompliment kimi qəbul edir.