Biologiya kateqoriyası üzrə məqalələr

Hüceyrə bölünmə yolu ilə çoxalır. Təkamül prosesində əlamət və xassələrinnəslə ötürülməsində üç əsas mexanizm meydana gəlmişdir. I. Mitoz. II. Meyoz və III.Mayalanma Mitoz — yaxud hüceyrələrin qeyri müntəzəm bölünməsi (yunanca — mitoz- teldeməkdir). Bu fasiləsiz prosesdir, bunun nəticəsində əvvəlcə ikiləşmə, sonra isəyenidən əmələ gəlmiş iki hüceyrələr arasında, xromosomlarda olan irsi materialınbərabər bölünməsi baş verir. Onun bioloji əhəmiyyəti bundan ibarətdir. Nüvəninbölünməsi özlüyündə bütün hüceyrənin bölünməsi deməkdir. Bu proses sitogenezadlanır. (yunanca — sitoz — hüceyrə deməkdir). Mitoz zamanı hüceyrə beş faza keçirir.

Darvinin dövründə canlı hüceyrəsinin kompleks quruluşu məlum deyildi. Bu səbəbdən, dövrün təkamülçüləri canlıların necə meydana gəlməsi sualına «təsadüflər və təbii hadisələr» cavabını verməyin inandırıcı olduğunu hesab etmişdilər. Darvin ilk hüceyrənin «kiçik və ilıq su gölməçəsində» asanlıqla əmələ gəldiyini irəli sürmüşdü. Darvinin tərəfdarlarından alman bioloq Ernst Hekkel isə araşdırma gəmisiylə okeanın dibindən çıxarılan palçıq qarışığını mikroskop altında tədqiq etmiş və bunun canlıya çevrilən cansız maddə olduğunu iddia etmişdi.

Hüceyrənin nüvəsində öz-özünü törətmək qabiliyyətinə malik olan mitoz vəmeyoz bölünmələrdə müəyyən boyayıcılarla rənglənən xırda hissəciklərə xromosomdeyilir.Hüceyrənin bölünməsi zamanı orada adi işıq mikroskopu ilə əsas rəngləyicilərləyaxşı rənglənən kiçik bədənciklər görünür. Onları ilk dəfə 1880-ci ildə alman alimiV.Valdeyer müşahidə etmişdir. O, onları xromosomlar adlandırmışdır. (Yunancaxromo-işıq, soma bədən deməkdir). Xromosomların uzunluğu 0,2-dən- 50 mmk-aqədər, diametrləri isə 0,2-dən- 2 mmk-a qədər dəyişir. Hər növ bitki və heyvanlarınorqanizmlərinin hüceyrələri müəyyən və sabit sayda xromosoma malikdir. Bu canlıxarakterik nişanələrdir.

Nüvə hüceyrənin əsas hissəsi olub irsiyyətdə çox mühüm rol oynayır. 1831-ciildə Robert Braun tərəfindən öyrənilmişdir. Nüvə çox zaman yumru və ya ellipsvarıformada olub, özünün membranı ilə sitoplazmadan ayrılır. Adi işıq mikroskopundanüvə hüceyrə bölünmədiyi dövrdə eyni cinsli bir kütlə kimi görünür. Hətta onuniçərisində bir və ya bir neçə yumru cisimciklər-nüvəciklərdə müşahidə olunur.Nüvənin daxili boşluğunda olan şirəyə karioplazma deyilir. Nüvənin kimyəvitərkibi əsasən zülallardan 70-90% DNT və RNT-dən ibarətdir. Nüvəcikdə az miqdarDNT, lakin çoxlu miqdarda RNT və zülal vardır. Nüvəcikdə ribosom RNT-si sintezivə ribosomların formalaşması baş verir.

Canlı orqanizmlərdə gedən bütün bioloji prosesləri, o cümlədən, irsiinformasiyaların sirlərini hər şeydən əvvəl hüceyrədə axtarmaq lazımdır. Hüceyrənindaxilində son dərəcə mürəkkəb kimyəvi proseslər və enerji mübadiləsi gedir. Hüceyrəöz mürəkkəb quruluşunu uzun sürən təkamül prosesində qazanmışdır.Hüceyrələr ölçü və quruluşlarına görə çox müxtəlifdirlər. Bu müxtəliflik onlarındaşıdıqları funksiyalarla əlaqədar şəkildə meydana gəlmişdir. Ümumiyyətlə hüceyrələrmikroskopik ölçüdə olur. Məsələn, bakteriyaların çoxunda hüceyrələrin ölçüsü 1-2mmk-dur. Lakin ölçüsü 1-2 mmk-dan bir neçə sm-ə qədər olan adi gözlə görünə bilənhüceyrələr vardır.

Genetika canlıların irsiyyət və dəyişkənliyindən bəhs edən elmidir.İnsanlar çox qədimdən müşahidə etmişlər ki, canlılar aləmi çoxalma yolu iləhəmişə özünə oxşar nəsil verir. İnsandan insan, atdan at, qoyundan quzu, inəkdən buzov, almadan alma, üzümdən üzüm, pambıqdan pambıq törəyir.Hələ bizim eramızdan əvvəl yeddinci və onuncu minillikdən başlayaraq ayrıayrıinsan qəbilələri yabanı bitki növlərini mədəni sortlara çevirməyə başlamışlar.Bunun nəticəsində vəhşi heyvanlar və yabanı bitkilər yeni əlamət və xassələr əldəedərək daha sürətli təkamül prosesinə məruz qalmışlar.Qədim insanlar yalnız kortəbii şəkildə özləri üçün lazımi əlamətə malik bitki vəheyvanları qoruyub saxlamağa çalışırdı.

Bədənləri bir hüceyrədən ibarət olan ibtidai heyvanlardan fərqli olaraq qalan heyvanların bədəni çoxlu sayda hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Çoxhüceyrəlilərin bədənini təşkil edən hüceyrələr quruluşu və funksiyasına görə ixtisaslaşmışdır. Onların bir qrupu həzmi, digər qrupu hərəkəti, üçüncü qrupu ifrazatı və s. yerinə yetirir. Çoxhüceyrəli heyvanların orqanizmdən ayrılmış bir hüceyrəsi müstəqil yaşaya bilməz.
Çoxhüceyrəli heyvanın yaşayışı bədəndə olan bütün hüceyrələr qrupunun birgə fəaliyyətindən asılıdır.

İnsanın biologiyası iki bölməyə ayrılır: morfologiya və fiziologiya.
Morfologiya orqanizmin formasından, daxili quruluşundan — strukturasından bəhs edən elmə deyilir. Fiziologiya üzvlərin vəzifələrindən bəhs edən elmdir. Forma və vəzifə bir-birilə sıx rabitədədir, bir-birini tamamlayır. Forma vəzifəyə təsir etdiyi kimi vəzifə də formaya təsir edir ki, onlar daim bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur.
Anatomiya morfoloji elmdir və tədqiqetmə metoduna görə iki şöbəyə ayrılmışdır: makroskopik və mikroskopik anatomiya. Makroskopik anatomiya orqanizmi cihazsız, göz ilə yaxud bəzən az dərəcədə böyüdücü optik alətlərlə öyrənir. Mikroskopik anatomiya mikroskop vasitəsi ilə orqanizmin incə quruluşunu tədqiq edir. Bu elm öz növbəsində bir neçə şöbəyə ayrılır: 1) sitologiya — hüceyrələrdən, 2) histologiya — toxumalardan, 3) orqanologiya — üzvlərin mikroskopik quruluşundan bəhs edən elm.

İnfuzorlar tipinə aid olan növlər həyat tsiklinin heç olmazsa bir mərhələsində kirpiklərə malik olurlar. Bu tipin nümayəndələrinin sitplazmasında bir-birindən forma və funksiyasına görə fərqlənən iki nüvə vardır. İnfuzorların əksəriyyəti şirin sularda, dənizlərdə və torpaqda sərbəst yaşayır, az bir qismi isə parazitdir.
İnfuzorlar tipi iki sinfə bölünür: kirpikli infuzorlar və sorucu infuzorlar. Kirpikli infuzorlar sinfinin tipik nümayəndəsi infuzor tərlikdir.

Birhüceyrəli heyvanlar şirin sularda, dəniz və okeanlarda, nəm torpaqda, insan və heyvan orqanizmində yaşayır. Bu heyvanlarda bütün həyati prosesləri (qidalanma, ifrazat, tənəffüs, qıcıqlanma, çoxalma, hərəkət, mühitə uyğunlaşma və s.) bir hüceyrə həyata keçirir. Birhüceyrəlilər yarımaləmi 5 tipə bölünür: Sarkomastiqoforlar, Sporlular, İnfuzorlar və ya kirpiklilər, mikrosporidlər və Knidosporidilər.
1. Sarkomastiqoforlar tipi. Sarkomastiqoforların hərəkət orqanoidləri yalançı ayaqlar və ya qımçılardır. Sarkomastiqoforlar iki sinfi özündə birləşdirir: Sacodinlər və qamçılılar.