Kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq) kateqoriyası üzrə məqalələr

Пушкин. Именно он – тот Сын, с именем кого связан Золотой век русской поэзии. Поэта читают и чтят всюду и всегда. В Эфиопии, исторической родине Александра Сергеевича, ему воздвигли памятник и написали на памятнике «Наш поэт». Но творец слова «памятник себе воздвиг нерукотворный» также в сердцах творцов музыки. И следствием такого покорения является то, что по произведениям Пушкина создано более 20 опер, более 10 балетов и более 1000 романсов и песен. Каждый из этих музыкальный произведений несет в себе частицу гения, что придает им особую жизненную силу. А ведь сам гений, считая любовь высшей силой жизни, уподоблял ее музыке. Песни, написанные на стихи поэта, включаются в состав песенников наряду с народными песнями, ведь Пушкин сам был поэтом народа.

Musiqi hisslərin stenoqrafiyasıdır
-          L. Tolstoy
 
Musiqinin təbiətə təsirindən danışmazdan əvvəl, musiqi ritmlərinin nizamlayıcısı sayılan metronomdan danışaq. Çünki metronomsuz heç bir musiqi mümkün deyildir. Metronom sabit bir ritm verə bilən alətdir. Təbiətdə metronom var mı? Əlimizi nəbzimizə qoysaq, görərik ki var. Nəzərə alsaq ki, insan ətrafında olan bütün reallıq təbiət adlanır və biz də digər insanların ətrafında olan reallıq sayılırıq, demək biz də təbiətin bir hissəsiyik və metronom da elə bizim qəlbimizdir. Demək biz təbiətin musiqisində ən önəmli alətlərdənik. Musiqinin kakofoniya yox, unison olması üçünsə metronom aritmiya verməməlidir. Bununçünsə biz sadəcə “qəlbimizin səsini duymalıyıq”.[1]

Qədim Şərq mədəniyyətinin ən böyük sirlərindən biri meditasiyadır. Şərqlilər uzun əsrlər bunu ilahi bir hal saydıqlarından onunla bağlı sirləri başqalarına verməkdən çəkiniblər. “Meditasiya” latınca “düşüncəyə dalma” mənasını verir. Ruh və bədənlə birbaşa bağlı olan meditasiyanın əsas məqsədi insanı əsl mahiyyətinə çatdırmaqla kamil bir duruma gətirməkdən ibarətdir.

Qədim Şərq dünyabaxışı insana ruh və bədənin birliyi kimi baxır, ancaq bütün hallarda ruhu birinci sayırdı. Deməli, gerçək təkmilləşmənin əsasında əslində mənəvi, idraki, ruhi təkmilləşmə durur. Bunları bir-birindən ayırmaq olmaz. Əgər insan öz sənətinin incəliklərinə yiyələnmək istəyirsə, hökmən ruhunu aşkarlamalı, onu eşitməlidir. Şərq meditasiya sistemi öyrədir ki, insanın gücü, onun fiziki təkmilləşməsindən az asılıdır, o, əsas ruhsal hala bağlıdır.

Xalça Oğuz- türk ellərinin həyat tərzinin ayrılmaz hissəsi, tətbiqi sənət növünün zirvəsi, xalqın etik qaydalarının, estetik baxışlarının, yurda, torpağa, vətənə məhəbbət hisslərinin daşıyıcısıdır. Xalça milli kimliyimizdir. Onda xalqın, tayfanın, nəslin, ailənin tarixi, yaşam tərzi kodlaşdırılmışdır. Nəsillərdən bizə ərməğan olan bu əvəzedilməz irsi qiymətli sərvət kimi qoruyub saxlamalı, orada yazılan milli-mənəvi dəyərlərə sayğı ilə yanaşmalıyıq. Xalça eksperti Mark Dans deyir: “Hər bir Azərbaycan xalçası nadir incəsənət nümunəsidir. Sanki xalçaların üzərindəki simvollar, elementlər sənə öz hekayətlərini söyləyirlər”. 

Köçəri həyatdan oturaq həyat tərzinə keçən babalarımız, nənələrimiz tarixi ilmə-ilmə xalçalara həkk etdi, məişətini, məşğuliyyətini, tarixini xalçalarda yaşatdı. Bunu 2500 il əvvələ aid edilən qədim Hun türklərinin, Oğuz ellərinin, ulu babalarının yaşadıqları Dağlıq Altaydakı Pazırık kurqanlarının birindən buzlaşmış halda tapılan, hazırda Sankt-Peterburqdakı Ermitaj Muzeyində nadir sərvət kimi saxlanılan xovlu xalça əyani sübut edir. Pazırık xalçası bitkin süjetli mükəmməl sənət nümunəsidir. Həmin xalçanın üzərində 24 ağac şəkli təsvir olunmuşdur. Bu da türklərin 24 boyunu — şəcərəsini əks etdirirdi. İnsan ana təbiətin ən ağıllı, yaradıcı balasıdır. Ona görə də insan bütün həyatı boyu ana təbiətdən öyrənir.

Qədim Misir mədəniyyəti təşəkkül tapmışən ilkin mədəniyyət mərkəzlərindəndir. O təxminən b.e.ə. IV minilliyin sonundan b.e.ə. 332-ci ilədək yaşamışdır. Misirin dövlət kimi formalaşması b.e.ə. IV minillikdə başlamışdır. Artıq yeni minilliyin əvvəllərində Nil çayının şimal və cənubunda 40-dan artıq şəhər yaranmağa başlayır. Minilliyin II yarısında iki iri dövlət birliyi: mərkəzi Buto olan Şimali (Aşağı) şahlıq və Cənubi (Yuxarı) şahlıq mövcud olur.
Bir çox əsrlər ərzində Misir dövlətində insanlar müxtəlif allahlara sitayiş etmiş və dini ayinlər icra etmişdir. Müxtəlif sayda allahlar təbiət qüvvələri və ictimai hadisələri tərənnüm edirdi. Ay – qadın, torpaq və hava isə kişi allahları kimi təcəssüm tapmışdır. Baş Allah — Günəş allahı Hepri və ya Heprer adlandırılırdı.
Qədim misirlilərin allahlarının sayını söyləmək çətindir. Əsas allahlar su, torpaq, dünya ruhunu təcəssüm etdirən Ptax hesab edilirdi.

Tretyakovun 28 yaşı vardı.
O vaxtkı tacir dünyası ətalətin, acgözlüyün və cəhalətin təcəssümü idi. Amma tacir Tretyakovun duyğuları və fikirləri bu fonda açıq-aşkar ziddiyyət yaradırdı. Pavel Mixayloviç dörd il sonra ilk xarici səfərinə çıxarkən vəsiyyətnamə qoyub getmiş və yazmışdı: «Gümüş pulla yüz əlli min rublluq kapitalımı Moskvada rəsm muzeyinin və ya ictimai şəkil qalereyasının qurulması üçün vəsiyyət edirəm. Rəngkarlığı, həqiqətən, sevdiyimə görə mənim üçün çoxlarına fayda, hamıya zövq verən ictimai, hamı üçün açıq incəsənət xəzinəsinin əsasını qoymaqdan yaxşı arzu ola bilməz».

Başqa Şərq ölkələri kimi Hindistanda da mədəniyyətin müxtəlif sahələri inkişaf etmişdi. Burada ədəbiyyat, incəsənət, memarlıq, təbiət elmləri sahəsində bəzi nailiyyətlər qazanılmaqla yanaşı, müxtəlif dini ehkamlar və təsəvvürlər də mövcud idi. Hindistanda əhali qədim dövrlərdə bitkilərə, aya, günəşə və çaya sitayiş edirdi. Hind-İran birliyi dövründə hindlilərin iranlılarla oxşar dini anlayışları olmuşdur. Belə ki, həm hind, həm də irandilli etnik birləşmələri oda,suya, əcdadlara, eyniadlı ilahi qüvvələrə inam bəsləyirdilər.Hindlilərin ilkin dini təsəvvürləri Riqvedada öz əksini tapmışdı.

VI-VII əsrlərdə Ərəbistan yarımadası ərazisində təqribən dörd milyon oturaq, üç milyon köçəri ərəb yaşamışdır. Lap qədimdən onlar iki böyük etnik qrupa bölünmüşlər: erkən orta əsrlərdə himyərilər adlandırılan cənublular və yarımadanın qalan hissələrində yaşayan b.e.ə. VII əsrdən ərəb adlandırılan köçərilər.
Hər iki etnik qrup sami-hami dilləri ailəsinə daxil olan eyniköklü dillərdə danışmalarına baxmayaraq, bir-birini çətinliklə başa düşür və buna görə də özlərini müxtəlif xalqlar hesab edirdilər.Onların həyat tərzində öz əksini tapmış fərq isə cənub və şimal ərəbləri arasındakı təzadı daha da dərinləşdirirdi. Onu da deməliyik ki, cahilliyyə (nadan­lıq) adlandırılan islama qədərki dövr ərəblərinin həyat və niəişəti haqqında əsas mənbə kimi qiymətləndirilən qədim ərəb poeziyası nümunələrində də Ərəbistan sakinlərinin özlərini ərəb adlandırmasına dair elə bir məlumat yoxdur.

Müasir insan cəmiyyətinin böyük nailiyyətlərinin əksəriyyəti müsəlman kökləri üzərində əldə edilmişdir. Biz hər zaman istəyimizdən asılı olmayaraq, kosmos, riyaziyyat, musiqi, ədəbiyyat, rəngkarlıq, memarlıq və digər mənəvi məsələlərdən xəbər tuturuq. Bütün bunların islam alimlərinin minilliklər boyu çəkdikləri zəhmətin nəticəsində meydana gəldiyini bilirikmi? Onu da bilirikmi ki, bütün sadaladıqlarımız bəşər cəmiyyətinin hərəkətverici qüvvəsi olan mədəniyyətin tərkib hissələridir? Ümumiyyətlə, geniş mənada mədəniyyət dedikdə incəsənət (təsviri sənət, rəngkarlıq, qrafika, heykəltəraşlıq, dekorativ-tətbiqi sənət və s), memarlıq, ədəbiyyat (dramaturgiya, poeziya, nəsr), musiqi, teatr, bədii qiraət, kinematoqrafiya, xoreoqrafiya, fotoqrafiya, etiqad, din, mifologiya, elm (fəlsəfə, təbiət elmləri, humanitar elmlər, sosial elmlər, texnika elmləri, riyaziyyat, tibb), muzeylər, etiket, ünsiyyət, kütləvi informasiya vasitələri (nəşriyyat, radio, televiziya, internet), əyləncə (gülüş, yumor, oyunlar), texnika, kulinariya və idman nəzərdə tutulur.

Deyəcəyim fikirlərə lap uzaqdan, yad coğrafi bir məkandan başlamaq istəyirəm. Kolumbiya qəbilələrinin birində belə adət vardı. Hindu başqasından borc götürəndə əmanət kimi öz adını girov qoyurdu. Borcunu qaytarana qədər isə adsız yaşayırdı. İbtidai qanunlar olsa da, qəbilədə insan adının şərəfi, onun başqası qarşısında məsuliyyəti nə qədər qiymətlidir. Belə bir aforizm var, mərdlik olmasa müdriklik faydasızdır. Dünyada hakimlik edən marginalların “mərdliyi”nin əsas məqsədi isə özgələrə öz iradəsini qəbul etdirib «yol göstərməkdir».

Təəssüf ki, təcavüzün yazılmayan qanunları çoxdur. Kim güclüdürsə, o da haqlıdır. Dünya mədəniyyətinə, elminə sahib olmaq üçün nə qədər müharibə aparılıb, günahsız qanlar tökülüb? “Müharibə və mədəniyyət bir araya gəlmir, onlar ayrı-ayrı dillərdə danışır.” (V.Bıkov).

Qədim zamanlarda Yunanıstanda muzeyin ilk beşiyi məbədlər, sonralar isə varlı insanların topladığı şəxsi kolleksiyalar olmuşdu. Sonra müharibələr dövründə qalib tərəf yad ölkənin incəsənət əsərlərini mənimsəyirdi. Əsərlər öz doğma məkanını tərk etdikdən sonra məşhurlaşmağa başlayır, pərəstişkarlarının sayı çoxalırdı. Məsələn, Roma imperatoru Adrian Yunanıstan və Misirdə gördüyü incəsənət əsərlərinin surətini çıxartdıraraq, əsl müzeyləri geridə qoya biləcək zəngin kolleksiya yarada bilmişdi.

Səlib yürüşlərində (1096-1291-ci illər ərzində) Qərbi Avropada öz mövqeyini möhkəmlədən, var-dövlətini zənginləşdirən ruhanilər, cəngavərlər azmı qənimətlər qazanıblar? Benjamin Franklinin fikri bunlara sərt cavabdır: “Əxlaqdan məhrum siyasətdə qanunlar nə iş görə bilər?” Düşünürsən ki, “gözəllik aşiqləri” müharibələrdə sənət əsərlərinin bahalı qiyməti qədər də insan həyatını məhv ediblər. İnsanların ölümü hesabına isə əsərlər ölməzləşir.