Kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq) kateqoriyası üzrə məqalələr

Dünyada ümumilikdə 6 mindən artıq dil, o cümlədən müxtəlif dialektlər mövcuddur. Onların bir çoxu barədə maraqlı fakt söyləmək olar.
Məsələn: 
—  Eston dilində ismin 14 halı var.
—  Kambocada kximer əlifbası 76 hərfdən ibarətdir.
—  Vyetnamda əsasən sedanq dilindən istifadə olunur. Bu dildə 50 sait var.
—  Fransa ilə İspaniya arasındakı ərazilərdə yaşayan basklar yaxın ölkələrin dillərinə bənzəməyən və ümumiyyətlə, heç bir hind-Avropa dil ailəsinə aid olmayan bask dilində danışırlar.
—  Çin yazısında heç bir durğu işarəsi yoxdur.
—  Abxaz dili cəmi iki saitə və 60 samitə malikdir.
—  İndoneziya dilində sözün təkrarı cəm bildirir. Məsələn, “babi” donuz deməkdir, “babi-babi” isə donuzlar mənasını verir.
—  Bir vaxtlar çox oxşar olan xorvat və serb dilləri eyni dil sayılırdı. Lakin xorvatlar latın, serblər isə kiril əlifbası ilə yazırlar. 
— İngiltərədə fransız dili hələ 6 əsr əvvəl rəsmi dil kimi tanınırdı.
- İllinoys ştatının qanunları danışıqda ingilis dilindən istifadəni qadağan edir. Bu ştatda rəsmi dil amerikan dili sayılır.

Almaniyada beynəlxalq fırıldaqçıların məhkəməsi bütün dünyada səs-küyə səbəb olub. Söhbət rus rəssamlarının əsərlərinin saxtalarını yaradıb, onları baha qiymətə satan dəstədən gedir. Tapılan saxta əsərlərdən əldə olunan gəlir 19 milyon dollara bərabərdir.

Neftin qiymətinin düşdüyü böhran dövrlərində bu “şedevrlər” daha da bahalaşır və sahiblərinə daha çox gəlir gətirir. Buna görə də ilbəil əsərlərin saxta versiyasının istehsalı artır. Beləliklə, qlobal incəsənət bazarında ağalığı saxtakar rus avanqardları edir.   Rəsmə baxın – bu, Kandinskidir!   Rus korifeylərinin iri tablolardan miniatür eskizlərinə qədər saxtakarlıqla təkrarlanan əsərləri dünya kolleksiyaçıları tərəfindən elə böyük maraqla qarşılanır ki, heç boyası qurumamış satılır. Gəlir – milyardlarla dollar. Amma risk də böyükdür.   

Hazırda bu işlə məşğul olan Vasili Kandinskinin, Kazimir Maleviçin, Aleksey Yavlenskinin, Natalya Qonçarovanın və digər məşhur rəssamların işlərini təkrarlayıb satan qrup Visbadendə mühakimə olunur. Məhkəmə qarşısına çıxarılan şəxslərin əməlləri dünya mətbuatında böyük ajiotaj yaradıb.   “Visbadenli avanqardlar”ın ilkin izi İsraildə tapıldı. İsrail polisinin yaydığı bəyanatdan sonra Almaniya polisi əldə olunan izlərlə qrupu tapmağa müvəffəq oldu və “sehirbazlar”ı həbs etdi.

Dünya ədəbiyyatında ən qədim dastan: Şumerlərin “Gilqamış” dastanı 
Dünya ədəbiyyatında ən uzun dastan: Qırğızların “Manas” dastanı 
Dünya ədəbiyyatında ilk modern roman: Migel De Servantes – “Don Kixot” 
Dünya ədəbiyyatında ilk hekayənəvis və əsəri: Covanni Bokkaço – “Dekameron”
Komediyanın yaradıcısı: Aristofan 
Tragediyanın yaradıcısı: Esxil 
Dünya ədəbiyyatında ilk qadın romançı: Afraben 
İlk realist roman: “Madam Bovari” 
İlk uşaq romanı: “Yeni sərmayə” (1935) 
İlk esse yazarı: Mişel de Monten 
İlk dəfə rəsmlə yazını birləşdirən, “danışıq balonları” hazırlayan: Villiam Hoqart 
İlk satirik jurnal: “Diogen” – Teodor Kasap 
İlk kitab sərgisi: Franfurtda, 1480-ci ildə olub. 
Nobel mükafatını ilk alan ölkə: İsveçrə 

Qədim türk yazılı abidələri eramızın V yüzilliyində yaranmışdır. Bu yazıların günümüzə qədər gəlib çatan ən əski örnəkləri VII-VIII yüzilliklərə aiddir. Daşlar üzərində Göytürk hərfləri ilə yazılmış bu kitabələr bütün türk xalqlarının tarixində böyük ıdıbi-tarixi əhəmiyyətə malikdir.

Göytürk kitabələrində ilk dəfə olaraq türk millətinin adı çəkilmiş, türkün tarixi ilk öncə bu daşlar üzərində yazılmışdır. Bu daş yazıları türk ədəbiyyatının ilk əsəri, ulu babasıdır, türk dilinin ilk yazılı qaynağıdır.

1721-ci ildə Güney Sibirdə Yenisey çayının sahillərində yerləşən Abakan bölgəsində iki avropalı gəzib dolaşırdı. Bu yerin təbiəti, yerli xalqların dili, adət-ənənəsi onları ciddi maraqlandırırdı. Onlar kim idi, Biri alman alimi Daniel Messerşmidt və digəri isə isveçli İohan fon Stralenberq idi. Bir gün bir yerli kəndli onların yanına gəlib qəribə daş yazısı və heykəllərdən danışdı. 1722-ci ildə Daniel Çarkov kəndində yazılı daşları görüb heyrətə gəlir. Abakana dönüb dostu yüzbaşı İ.Stralenberqlə görüşəndə bu barədə ona da məlumat verir. Hər ikisi bir yerdə gəlib bu əski yazılara tamaşa edir, bəzilərinin sürətini çıxarırlar.

Azərbaycanlı sənətkarlar tərəfindən müxtəlif dövrlərdə yaradılan bir çox nadir sənət nümunələri hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələrində muzeylərdə və şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır. Londonun “Viktoriya və Albert”, Parisin “Luvr”, Vaşinqtonun “Metropoliten”, Vyananın, Romanın, Berlinin, İstanbulun, Tehranın, Qahirənin zəngin muzey kolleksiyalarına baxarkən orada Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Qazax, Quba, Bakı, Şəki, Şamaxı və Qarabağ ustalarının bacarıqlı əlləri ilə yaradılmış sənət nümunələrini görmək olar.

Tarix dərsliklərində bunların ən məşhurları haqda yazılıb. Məsələn, Londonun “Viktoriya və Albert” muzeyində saxlanılan 1539-cu ildə Təbrizdə Şah Təhmasibin sifarişi ilə Ərdəbil məscidi üçün toxunmuş Şeyx Səfi xalçası, Parisin “Luvr” muzeyində saxlanılan bürüncdən düzəldilmiş 1190-cı il tarixli orijinal fiqurlu bir qab, Nyu Yorkun “Metropoliten” muzeyində saxlanılan Urmiya gölü ətrafında Ziviyə mahalından tapılmış e.ə. VIII əsrə aid edilən zərgərlik nümunələrini xüsusi olaraq qeyd etmək olar. Bu yazıda isə Azərbaycan sənətkarları tərəfindən müxtəlif dövrlərdə yaradılmış və hal-hazırda Almaniyanın məşhur muzeylərində və şəxsi kolleksiyalarında saxlanılan nadir sənət əsərlərindən bəhs edəcəyik.

 Bu sənət əsərlərindən ən dəyərliləri Almaniyanın Berlin, Bonn, Drezden, Münhen və Braunşveyq şəhərlərindəki muzeylərdədir. Almaniya muzeylərində Azərbaycanın qədim dövr və orta əsrlərə aid əsərləri, xüsusilə çoxdur. Bu da səbəbsiz deyil. Məlumdur ki, hələ XIX yüzilliyin axırlarında bir qrup alman mütəxəssisi Gədəbəy, Daşkəsən, Qarabağ və Göygöl bölgələrində arxeoloji qazıntılar aparıblar. Əldə etdikləri sənət əsərlərinin bir hissəsini isə Almaniyaya göndəriblər.

Britaniyalı rəssam Kris Labroyun işlərindən ibarət seriyada pikaplar uzanır, düyünlənir və fırlanır.

Krisin işləri onun böyük obyektin müstəvidə mümkün davranışlarına olan baxışlarını əks etdirir. O, maşınları, təyyarələri və digər texnikanı memarlıqla birləşdirir və bütün bunları mürəkkəb heykəllərə çevirir.

Avtomobil tematikasına müəllif ilk dəfə deyil müraciət edir: bir il öncə Kris «Avtoaerobika» adlı rəqəmsal işlər seriyasını təqdim edib. Burada avtomobil sənayesi klassikası düyünlənirdi. İndi isə rəssam rəngli pikapları onların müxtəlif formalar aldığı, daha çox plastilinlə işi xatırladan müxtəlif situasiyalara salır.

Əvvəlcə qeyd edim ki, istər restoranda, istərsə də kababçıda yemək yediyiniz zaman süfrə mədəniyyəti restoran ilə deyil, məhz sizinlə bağlıdır. Süfrə sadə olsa da, ofisiant xidmət ədəbini bilməsə də süfrə mədəniyyəti qaydaları hər şəraitdə uyğun şəkildə istifadə edilərsə restoranda sizə verilən xidmət sizi qane edəcək. Bunun üçün aşağıda qeyd edilən ilkin qaydalara əməl etmək kifayyətdir:

1. Masada yerləşdirilmiş parça salfet yeməyə başlamadan əvvəl ayaqların üzərinə yumuşaq bir şəkildə sərilər. Yemək zamanı xüsusilədə içki içmədən əvvəl tez-tez istifadə olunar. Ancaq ağız bu parça salfetlə silinməz. Ağız silmək üçün kağız salfet istəmək daha düzgündür. Süfrədən qısa müddətə durduğunuz zaman parça salfeti stula qoyun, bu zaman ofisiant sizin geri qayıdacağınızı bilər. Yemək qurtardıqdan sonra salfeti qırış şəkildə bükmək və ya yemək boşqabına qoymaq əvəzinə səliqəli formada qatlamaq və sol tərəfə qoymaz lazımdır.

Qədim dövür memarlığının ən əhəmiyyətli mərkəzlərindən biri Mesapatamiya ərazisi olmuşdur  (Akad, Şumer, Babilistan, Asuriyadakı tikililər). Mesapatamiyanın (indiki İraqın ərazisi) cənub hissəsində qədim dövlət. Ön Asiyanın çox hissəsi dağlardan və yaylalardan ibarətdir. Yunanca Mesopotamiya adlanan qədim İkiçayarası ölkəsi Ön Asiyada yerləşir. Ön Asiyanın çox hissəsi dağlar və yaylalardır. Qafqazdan cənubda olan dağlardan başlayan Fərat və Dəclə çayları İran körfəzinə tökülür. Dəclə və Fəratın orta və aşağı axarlarında yerləşən ölkə qədim dövrlərdən məşhur və qüdrətli bir dövlət kimi tarixə  düşmüşdür.Babilistan ərazisi “Şumer və Akkad” adlanırdı. Mesapatamiyadakı mərkəzləşmiş dövlətlərin inkişafı ilə əlaqədar olan bu dövrün memarlığın hündür səkilər (platforma) üzərində tikilmiş əzəmətli saray kompleksləri (II Sarqonun sarayı, e.ə.712-707), məbədlər (Təll-Uqayrda məbəd, e.ə. 4-cü minilliyin sonu), zikurratlar (Ur şəhərində, e.ə. 22-21 əsrlər)  və s.  ilə təmsil olunur.

Ehtimalla artıq kimsə yaşamaz.
«Iglo» (ya da iglu) sözü İnuitçədə (Eskimo dili) «ev» mənasını verər. İgloların çoxu daşdan ya da heyvan dərisindən hazırlanır.  Qardan edilən iglolar, «Thule» xalqının (İnuklərin öncüllərdən) həyat tərzinin bir parçasıydı və orta və şərq Kanadada çox yaxın bir tarixə qədər istifadə edilirdi.

 Yalnız Kanada Eskimoların igloları qardan edirdi.

Bunları Alyaskada heç kimsə bilmirdi. 1920-ci illərdə edilən siyahıyalma nəticəsində Qrenlandiyada yaşayan 14.000 Eskimodan isə yalnız 300-ü qardan edilmişdi. İndiki vaxtda bunlardan çox az qalmışdır.Avropalıların gördüyü ilk iglolar, Martin Frobisher'in 1576-ci ildə Şimal-Qərb Keçidini axtardığı sırada Baffin adasında qarşılaşdıqlarıdır. Frobisher bir Eskimo tərəfindən ombasından vurulunca, adamları bir neçə İnuitu öldürüb, birini əsir aldı və Londona apardı. Bu İnuit burada bir heyvan kimi sərgiləndi.

Mədəniyyətin inkişafının səbəbləri. Təbiətə, insana, antik mədəniyyətə maraq. İtaliyada intibah dövründə Florensiya, Roma, Venesiya və Milan ölkənin başlıca şəhərləri idi. Florensiya ticarət yolları üzərində yerləşirdi. Burada çoxlu manufakturalar, banklar, ticarət mərkəzləri və varlı adamlar var idi. Onlar yaradıcı adamlardan heç nə əsirgəmirdilər. Florensiya iqtisadi qüdrətinə görə yeni mədəniyyətin — intibah mədəniyyətinin mərkəzinə çevrilmişdi. İlk kapitalist müəssisəsi olan manufaktura XIV əsrdə İtaliya şəhərlərində yaranmışdı. Manufakturanın yaranması ilə burjuaziya meydana gəlmişdi. Avropada intibah mədəniyyətinin İtaliyada meydana gəlməsinin əsas səbəbi burada burjuaziyanın daha tez yaranması olmuşdur.