Kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq) kateqoriyası üzrə məqalələr

Görkəmli qrafika ustası, xalq rəssamı Arif Hüseynov daim axtarışda olan, milli folklora, adət-ənənəyə bağlı sənətkarlarımızdandır. Onun illər boyu müxtəlif miqyaslı sərgilərdə nümayiş etdirilən əsərləri rəssamın sənət dünyasındakı imzasını təsdiqləyəcək mühüm faktlardır.
Rəssamın mənəvi dəyərlərimizə göstərdiyi münasibətinin parlaq ifadəsi olan əsərlərində bunu daha aydın görmək mümkündür. Bir çox rəsmlərində ustadın qədim miniatür üslubu ənənələrinə bağlılığı ilə yanaşı, vətəndaşlıq yanğısı və müasirliyə həvəs də qabarıq hiss olunur.

Dağ döşünə və yamaclara səpələnən alaçıq, çovustan, koma, daxma el içində daha bir adla çağırılardı: doğma ocaq. İnsan üçün doğma ocaq — doğma torpaq, xeyirxahlıq, güzəran anlayışları kimi yaxın idi. Evin daxilində — interyerində qayda-qanun yaratmağa çalışan insan, onu mənalı edən obrazlarla bəzəyərdi.
Daxmanın interyerindəki elementlər

Xalçalarımızı bəzəyən, naxış və simvollara çevrilmiş obrazlar tikmə üsulu ilə parça və geyimləri bəzəyərdi. Xalq tikmələrində təsvir motivləri, kompozisiya quruluşu və istifadə olunan materiallar fərqli olar və naxıştikmə adlanardı.
Tikmə növləri müxtəlifdir: güləbətin, təkəlduz, muncuqtikmə və digərləri. Tikmələrin sirri irsən nəsildən-nəslə ötürülərdi: nənədən anaya, anadan qıza.

Əhatəsində yaşadığımız əşyalar müxtəlifdir. Onların bəziləri sadə, digərləri isə zövqlə bəzənmiş, özünəməxsus yaraşığa malikdir. Bu əşyalar dekorativ-tətbiqi sənətə aiddir.
Dekorativ-tətbiqi sənət sözünü əvvəllər də eşitmisən, ancaq çox güman ki, mahiyyətinə varmamısan.
Dekor — latın dilindən tərcümədə “bəzəmək” deməkdir. “Dekor olunmuş”, yəni “bəzədilmiş”, “bəzəkli” mənasını daşıyır.

“Sənaye cəmiyyəti” və mədəniyyət. İqtisadiyyatın əsasını təşkil edən sahələr müxtəlif tarixi dövrlərdə dəyişmişdir. Oturaq həyata keçidlə başlayan və kənd təsərrüfatının üstün olduğu aqrar cəmiyyəti sənaye çevrilişi nəticəsində sənaye cəmiyyəti əvəz etmişdir. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi vəziyyətində baş verən bu dəyişiklik mədəniyyətin inkişafına və onun yeni xüsusiyyətlər qazanmasına səbəb olmuşdur. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində ticarət, nəqliyyat və rabitə vasitələrinin inkişaf etməsi xalqlar arasında mədəni əlaqələrin genişlənməsini sürətləndirdi. Bununla da, mədəniyyətin kütləviləşməsi prosesinin əsası qoyuldu.

XX əsrin ikinci yarısında bəşəriyyət böyük elmi- texniki inkişafa nail oldu. Atom enerjisinin kəşf edilməsi, kosmosun fəth olunması, yeni texnologiyaların (kompüter, robot, peyk əlaqəsi və s.) meydana gəlməsi mədəniyyətin forma və məzmununda dəyişikliklərə uğraması ilə nəticələndi. Bu dəyişikliklərin müsbət və mənfi nəticələri yarandı.

İnsan zəkası, ruhu, məhəbbəti XX əsr və XXI yüzilliyin əvvəllərində də gözəl planetimizin həyatında baş verən çaxnaşmalara, müharibələrə, soyqırımlara, saysız-hesabsız siyasi hadisələrə baxmayaraq, mədəniyyət, mənəviyyat, elm, maarif, incəsənət, ədəbiyyat və başqa humanitar sahələrdə böyük xarüqələr yaratmışdır.

Əsrlər boyu xeyirlə-şər qüvvələri arasında gedən mübarizələr texniki tərəqqi dövrümüzdə dəhşətli hal alıb. Şeytan cildinə girmiş məkrli adamlar ulu Tanrımızın insanlara bəxş etdiyi gözəllikləri, saf duyğuları, ləyaqəti, ali, kamil insan ruhunu, tolerantlıq, dostluq hisslərini yırtıcı, dağıdıcı psixologiyası ilə məhv etməyə çalışırlar. Milyonlarla insanların eli, obası, yurdu viran qalır. Bu fəlakətdən baş götürüb qaçan insanlar qaçqın, köçkün vəziyyətinə düşürlər.İnsanların taleyinə biganəlik, multikultural dəyərlərin unutdurulması, ikili standart siyasəti günün bəlasına çevrilib.

Pantomima sözsüz aktyor oyunu olub, səhnə sənətinin bir növüdür. Mim heç bir söz demir. Bunun əvəzində o, hekayəni öz hərəkətləri ilə “danışır”. Aktyor hisslərini ifadə etmək üçün üzündən, əllərindən və bədənindən istifadə edir. Mimlər rəqqaslara bənzəyirlər. Tamaşaçılar onları başa düşsün deyə onlar hərəkətlərini dəqiq nəzarət altında saxlayırlar. 

Qədim Yunanıstanda və Roma imperiyasında mimlər kiçik bir nitq söyləyirdilər, amma hekayənin çox hissəsi mimika və jestlər vasitəsilə nəql olunurdu. Aktyorlar maska taxırdılar. Zaman keçdikcə sözlər aradan qalxdı və pantomimanın ifadə vasitələri kimi, ancaq mimikadan, jestlərdən və bədən hərəkətlərindən istifadə olunmağa başlandı. Pantomimadan rəqsdə və xüsusilə baletdə geniş istifadə olunur.

Azərbaycan folklorunun ən böyük qollarından biri aşıq şeirləri və dastanlarıdır. Aşıqlar sazın müşayiəti ilə məclis aparır, oxuyur və dastan danışırlar. Saz qədim musiqi alətidir. Bu alət əsasən üç hissədən ibarətdir: çanaq, qol, kəllə. Sazın çanağı tut ağacından, qolu isə qoz ağacından hazırlanır.

Saz, gilas ya gilənar ağacının qabığından hazırlanmış təzənə (mizrab) ilə səsləndirilir. Bir çox hallarda sazın qolu və çanağın yan tərəfləri təbii sədəflə bəzədilir.

Mədəniyyətlər daima bir-birinə təsir göstərir. Onların təbiəti belədir. Çünki əlaqə olmasa, nə varlığını qoruyub saxlayar, nə də inkişaf edərlər. Zaman-zaman mövcud olan yaradıcı qüvvələr qapalı inkişafın nə qədər məhdud olduğunu biliblər. Axı incəsənət daima başqaları ilə qaynayıb-qarışmalı, yeni axınlardan qidalanmalıdır. Beləliklə, onlar bəşərin yaratdığı mədəni irsin zənginliyindən istifadə edərək qurub-yaratmışlar. Fərqli bədii formaların üzvü birləşmə yolu bir qayda olaraq böyük proseslərdən keçir. Bütün bunlardan əlavə, həqiqi yüksək sənət ruhi-mənəvi dəyərlər yaradaraq insanların ünsiyyət qurmağına, birləşməyinə xidmət edir. Bu, sənət adamının missiyasıdır.

Amma bu gün mən mədəniyyətlərarası dialoq haqqında kulturoloji nöqteyi-nəzərdən danışmaq istəməzdim. Praktiki olaraq demək lazımdır ki, artıq başlamış növbəti dünya müharibəsi ilə üz-üzə durduğumuz üçün biz bu fəlakəti dəf etməyin yolları haqqında düşünməliyik. Hesab edirəm ki, baş verənlərin əsas səbəbi həm insanların bir-birini sonadək anlamamağında, həm də kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən öz yerini möhkəmləndirən stereotiplərdədir. Bu təbliğat tilovuna düşmək çox asandır. Belə ki, hər hansı bir biliyi olmayan avam qəzetdə oxuduğuna, televiziyada gördüyünə tam inanır. Beləcə, kütləvi şüur ilə manupulyasiya edilir.