Diplomatiyada protokol və etiket kateqoriyası üzrə məqalələr

E.Satou «Diplomatik praktika üzrə dərslik» kitabında qeyd edir ki, «səfir» sözü (ingil. «ambassador», frans. «ambassadeur»), çox güman ki, «vassal», «tərəfdar» anlayışlarından əmələ gəlib. Tədricən bu söz müxtəlif dillərdə dövlət başçısının təmsilçisinin ifadəedil­məsi kimi bərqərar oldu.
____________________________________
Səfir rütbəsinin müasir adı, məsələn, fövqəladə və səlahiyyətli səfir, daimi akkreditə olunmuş səlahiyyətli səfirlərin ölkəyə xüsusi tapşırıqla (misal üçün, tacqoyma mərasiminə) gəlmiş və bunun əsasında xüsusi ehtirama iddia edən fövqəladə səfirliklərin fövqəladə səfirləri ilə protokol birincilik uğrunda mübarizə nəticəsində yaranıb.
_____________________________________
Zaman keçdikcə diplomatik iyerarxiya bərqərar oldu, ənənələr formalaşdı.
Birinciliyi fövqəladə səfirlərə verməmək üçün XVII əsrin ikinci yarısında səlahiyyətli səfirlərin etimadnamələrində «fövqəladə» sözü əlavə etməyə başladılar və bununla protokol cəhətdən daimi səfirləri fövqəladə səfirlərlə bərabərləşdirdilər. Müasir beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş diplomatik nümayəndəlik başçılarının tam rəsmi adları aşağıdakılardır:

Şam yeməyinə dəvətnamədə qonağın hansı geyim­də gəlməsi göstərilə bilər. Məsələn, smokinq, yaxud frak, xanımlar üçün ziyafət (axşam) paltarı. Bu cür göstəriş dəvətnamənin sağ (bəzən sol) aşağı küncündə fransız yaxud ingilis dilində yazılır (dəvətnamənin hansı dildə olmasından asılı olmayaraq). Fransızca aşağıdakı sözlərdən istifadə olunur: uniforme (forma), habit (frak), decoration (ordenlər). Ingiliscə: white tie/cravate blanche (frak), black tie/ cravate noire (smokinq/adi, sadə kostyum).
Əgər geyim forması göstərilibsə, qonaqlar qəbula müvafiq kostyumda gəlirlər. Əgər yazı yoxdursa yaxud uniforme yazılıbsa, aşağıdakı qaydalara riayət etmək tövsiyə olunur: səhər yeməyi, kokteyl və 20.00 radələrindən erkən başlayan digər tədbirlərə (milli bayram və ya dövlət başçısının şərəfinə olanları çıxmaq şərti ilə) kişilər adi gündəlik kostyumda gələ bilərlər.

Etimadnamə (lettres de creance) – səfirin dövlətin nümayəndəsi kimi statusunu rəsmi şəkildə təsdiqləyən (təsbit edən) sənəddir. Sənəddə səfirin dövlət başçısı və hökuməti adından deyəcək hər şeyə inanmaq, etimad etmək xahişi əks olunur; məhz buna görə də sənəd etimadnamə adlanır.
Etimadnamələrini təqdim edən əcnəbi səfir böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edən addım atır – dövlət başçısı ilə ilk rəsmi kontakta daxil olur. Buna görə bütün ölkələrdə təqdimetmə mərasimi diqqətlə, diplomatik protokola təsbit edilmiş qaydalara tam xırdalıqlarına riayət edilməsi ilə işlənib hazırlanır. Bu qaydadan hər hansı yayınma səfirə və onun təmsil etdiyi dövlətə qarşı hörmətsizlik kimi izah edilə bilər.

Səfir göndərmək qərarına gəlmiş hökumət bundan öncə qəbul edən tərəfdən razılıq (aqreman) alır. Aqreman məxfi şəkildə alınmalıdır. Aqrement (fr.) latın sözündən əmələ gəlib və qəbul edən ölkənin hökumətinin müəyyən şəxsi diplomatik nümayəndəliyin başçısı qismində təyinatına razılıq mənasını daşıyır. Aqreman sorğusunun edilməsi faktının açıqlanmasına yol verilmir, çünki sorğuya rədd cavabının aşkarlığı iki ölkə arasında münasibətlərin gərginləşməsinə gətirib çıxara bilər. Əksər hallarda bu razılıq alınır. Lakin qəbul edən dövlətin hökuməti təklif olunan şəxsin qeyri-məqbul olduğunu hesab etsə, rədd cavabı verilə bilər. Bir qayda olaraq, qəbuledilməmə haqda rəsmi eyham da namizəd üzrə təklifin geri çağırılması üçün kifayətdir.

Diplomatik missiyanın digər üzvlərinin diplomatik korpus siyahısına daxil edilmələri üçün qeyd olunan şəxslər barədə xarici işlər nazirliyini nota ilə məlumatlandırmaq lazımdır. Bir qayda olaraq, missiyanın yeni əməkdaşları rəsmi şəkildə xarici işlər nazirinə təqdim edilmirlər. Lakin məsələn, Fransada adətən missiya başçısı yeni əməkdaşlarını protokol rəhbərinə, onun müavinləri və müvafiq siyasi və inzibati şöbələrin rəhbərlərinə  təqdim edir.

Təyinat ölkəsinə yollanmazdan öncə diplomatik nümayəndəliyin yeni başçısı adətən xarici işlər nazirliyində xüsusi hazırlıqdan keçir. O, öz ölkəsi və təyinat ölkəsi arasında bağlanmış bütün müqavilələr, razılıqlar və digər ikitərəfli sənədlərlə, diplomatik münasibətlərin tarixçəsi, siyasi, iqtisadi, mədəni və digər əlaqələrin vəziyyəti, diplomatik nümayəndəliyin ümumiləşdirilmiş və cari (gündəlik) informasiyası ilə tanış olmalıdır. Beynəlxalq ünsiyyətə aid olan mərkəzi qurum və təşkilatlarda görüşlər keçirilir və gələcək fəaliyyət ölkə ilə işlərin vəziyyəti müzakirə edilir. Həmin ölkənin tarixi, tanınmış incəsənət xadimləri, təsviri incəsənəti və ədəbiyyatı barədə bilikləri artırmaq da önəmlidir. Gedişindən 7-10 gün öncə səfirin təyinat ölkəsinin öz ölkəsindəki diplomatik nümayəndəliyinin başçısına protokol vizit (görüş) etməsi arzuolunandır.

Bayraq, gerb və himn kimi daha bir dövlət rəmzi milli bayramdır.  Beynəlxalq protokol xarici dövlətlərin milli bay­ramlarını qeyd etmək öhdəliyi qoyur. Bununla bağlı tədbirlər ölkələr arasındakı münasibətlərin vəziyyətindən asılıdır.
_________________________________________
Milli bayramla əlaqədar həmin dövlətin başçısına digər dövlətlərin başçıları ənənəvi olaraq təbrik teleqramları göndərirlər. Bu cür təbriklər vacib diplomatik sənədlərdir  və həmin an üçün iki ölkə arasında münasibətlərin vəziyyətini əks etdirirlər.
_________________________________________
Bəzən teleqramlar səfirlər vasitəsilə çatdırılır. Sonuncular qəbul edən ölkənin protokoluna müvafiq olaraq dövlət başçısına vizit edir və təbriki şəxsən təqdim edirlər. Bütün ölkələrin nümayəndələri üçün hər hansı bir ayrıseçkilik olma­dan teleqramların digər çatdırılma formaları da mövcuddur.

Diplomatik qəbullar xarici siyasət fəaliyyətin geniş ya­yılmış formasıdır. Onları ən vacib səbəblərə görə   həya­ta keçirirlər: milli bayramlar, yubileylər, ildönümləri, ölkədə ali qonaqların, yaxud nümayəndə heyətlərinin gəlişinə görə, yəni ayrı-ayrı şəxslərə ehtiram və qonaqpərvərliyi nümayiş etdirmək, həmçinin xarici işlər nazirliyin və diplomatik missiyaların gündəlik iş prosesi çərçivəsində.
___________________________________
Qəbullar əlaqələrin saxlanılması və möhkəmlənməsinə yardımçı olurlar; hər diplomatik qəbul siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Diplomatlar çox vaxt qəbullardan hökumətlərinin tapşırığını icra etmək və qəbul edən ölkənin rəsmi nümayəndəsinə informasiyanı çatdırmaq üçün istifadə edirlər.
___________________________________
Növündən asılı olmayaraq, bütün qəbullar ümumi prinsiplər əsasında qurulur, onların keçirilməsi qaydaları yüz­illiklərlə formalaşır və «cilalanırdı». Qəbullar həmişə dövlətin və onun xalqının vəziyyətinin aydın göstəricisi idi. Buna görə onların təşkili və keçirilməsinə müvafiq ehtiramla yanaşırlar.
Xaricən qəbulun məqsədi qonaqlara sevinc və zövq vermək kimi görünür. Lakin diplomatlar başqa məqsədləri də güdürlər: öz ölkəsini ən yaxşı formada təqdim etmək; qonaqların fikirlərini dinləmək və yerli sakinlər və həmkarlardan infor­masiya əldə etmək; dostlar əldə etmək və səmərəli əlaqələr qurmaq; həyat yoldaşlarına diplomatik nöqteyi-nəzərindən səmərəli tanışlıqlar qurmaq və dostlaşmaq imkanı yaratmaq.
Daha vacib bir detal: qəbullar missiya başçıları və ali məmurlara qeyri-formal şəraitdə öz xarici işlər nazirliyinin, hökumətinin, siyasi dairələrinin mövqeyini «səsləndirmək» imkanı verir. Həmişə elə düşüncələr olur ki, diplomatlar onları ifadə etmək istərdilər, lakin yazılı şəkildə, yaxud rəsmi şəraitdə bunu etmək mümkün olmur.
Beynəlxalq praktikada diplomatik qəbulların müəyyən növləri, onların hazırlanması texnologiyası və bütün iştirakçıların riayət etdiyi diplomatik etiket formalaşıb.
Qəbullar gündüz və axşam, masa arxasında əyləş­dirməklə və əyləşdirməməklə növlərinə bölünürlər.

Diplomatik korpusu ölkədə fəaliyyət göstərən diplomatik nümayəndələrin cəmi təşkil edir. O, olduğu dövlətin daxili işlərinə qarışmaq hüququna malik deyil. Onun hüquqi haqlaranının olmadığı qəbul edilib. Diplomatik korpus anlayışının iki şərhi mövcuddur. Dar çərçivədə bu bütün diplomatik nümayəndələrin, yəni səfirlik və missiya başçılarının cəmidir. Diplomatik korpusun kollektiv çıxışlarından söhbət getdiyi halda məhz bu nəzərdə tutulur. Geniş mənada diplomatik korpus səfirliklərin bütün diplomatik əməkdaşları mənasını daşıyır.
Müxtəlif rəsmi tədbirlər və mərasimlərdə (parlamen­t sessiyasının açılışı, hərbi paradlar, nümayişlər və s.) iştirak etməyə dəvət olunmuş diplomatik korpusa (dar çərçivədə) tədbirdə iştirak edən dövlət, yaxud hökumət başçısının bilavasitə yaxınlığında hörmətli yer ayrılmalıdır.

Məscid
Məscid (ərəbcə magid) – müsəlmanlarda ibadət evi. O sözün əsl mənasında məbəd, müqəddəs yer sayılmır. Istisna Məkkədə yerləşən Əl-haram Məscidi təşkil edir. Əl-haram Məscidinin mərkəzində müsəlmanların əsas müqəddəs yeri – Kəbə yerləşir.
Islamın erkən əsrlərində məscid canişinin evi ilə divar divara tikilirdi, orada xəzinə saxlanılır, əmrlər elan edilir, şəriət məhkəməsi icra olunurdu. Bizim dövrdə məscidin dünyavi vəzifələri xeyli azalsa da, o, əvvəlki tək özünməxsus «klub» rolunu oynayır. Burada müxtəlif bayramlar təşkil olunur (bəzən dini olmayanlar belə), islam xadimlərinin çıxışları olur, Quran oxuyanların müsabiqədəri  keçirilir və s. Bundan başqa, məsciddə həmişə şəhərə gələn qonaq gecələyə bilərdi.