Böyük insanlar,şəxsiyyətlər kateqoriyası üzrə məqalələr

Müasirləri böyük Azərbaycan ziyalısı və müəllimi, milli mətbuat və teatrımızın banisi, Vətənimizdə qadın təhsilinin ilk carçılarından biri olan Həsən bəy Zərdabinin (1842-1907) millət yolundakı tarixi xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək onu “Qafqaz müsəlmanlarının atası”, “Zaqafqaziya müsəlman ziyalılarının müəllimi və mənəvi atası”, “Zaqafqaziya müsəlmanlarının milli oyanışının ilk bələdçisi”, “Müsəlmanlar arasında Avropa təhsili alan ilk azərbaycanlı” kimi epitetlərlə təqdir etmişdilər. Bu, səbəbsiz deyildi. Çünki bu böyük İNSAN şüurlu həyatının 40 ildən çoxunu dayanmadan, usanmadan, yorulmadan doğma xalqının maariflənməsi, mədəni xalqlar səviyyəsinə yüksəlməsi, ana dilində çağdaş dünyəvi təhsil ocaqlarının yaradılması, milli ziyalıların yetişdirilməsi işinə həsr etmişdi.

Rejissor, aktyor, ssenarist, şair, dramaturq kimi Antonen Artonun hansısa çox parlaq uğurundan danışmaq olmur. O, sənət nəzəriyyəçisi idi.

Fransanın Marsel şəhərində doğulmuşdu. Dörd yaşı olanda minenqitə tutuldu ki, bunun nəticəsində bütün ömrü boyu psixoloji xəstəlikdən əziyyət çəkdi. İlk ədəbi yazılarını, şerlərini erkən gəncliyində yazan Arto 1914-cü ildə böyük bir depressiya keçirdi və yazdıqlarının hamısını yandırdı. Şeirlərində Edqar Ponun, Andre Bretonun təsirləri hiss olunurdu. Onun işləri uğursuzluqla nəticələnirdi.

Arto özü də çox ziddiyyətli adam idi. Bu gün yazdığını sabah alt-üst edirdi. Onun uğursuz bədbəxt kimi təqdim edilməsində ətrafının da rolu böyük idi. Söyür, müxtəlif kəskin fikirlər səsləndirirdi. Məsələn deyirdi ki, yazıçılıq donuzluq kimi bir şeydir, öz zir-zibilində eşələnməkdir.

Bu fikirlərin arasında əsəb böhranı keçirən adamın sayıqlamaları çox idi. Arto kinoaktyor kimi də fəaliyyət göstərmişdi. Frits Lanq, Abel Hans, Hersoq Vilhelm Pabst kimi kinorejissorların filmlərinə çəkilmişdi. Amma Arto ən çox teatr nəzəriyyəçisi kimi yadda qaldı. «Qəddar teatr» nəzəriyyəsi dövrünün bir çox sənət adamına böyük təsir göstərdi. Baxmayaraq ki, praktik olaraq bu teatr özünü doğrultmadı.

Nizami 1141-ci ildə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Gəncə şəhərində sənətkar ailəsində anadan olmuş, bütün ömrü boyu orada yaşayıb yaratmış və 1209-cu ildə Gəncədə də vəfat etmişdir.
Nizami təhsilini Gəncə mədrəsələrində almış, daha sonra şəxsi mütaliyə yolu ilə orta əsrin elmlərini mükəmməl öyrənmiş, xüsusən də Yaxın Şərq xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatına yaxından bələd olmuşdur. Türk dilindən başqa ərəb və fars dillərini də mükəmməl bilən şairin Yunan dili ilə də tanış olduğu, həmçinin qədim yunan tarix və fəlsəfəsini, astronomiya, tibb və həndəsə elmlərini yaxşı mənimsədiyi əsərlərindən aydın görünür. Ömrü boyu Gəncədə yaşamış, saray şairi olmaqdan qətiyyətlə imtina etmiş, halal zəhməti ilə dolanmışdır. Təqribən 1169/1170-ci ildə Dərbənd hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin kəniz kimi hədiyyə göndərdiyi qıpçaq qızı Afaq (Appaq) ilə evlənmiş, 1174-cü ildə oğlu Məhəmməd anadan olmuşdur.

Şərq öz sirli insanları, müəmmalı hadisələri, sehrli kitabələri və digər qəribə özünəməxsusluqları ilə hər zaman bütün dünyanın diqqətini çəkib. Bu özünəməxsusluqlardan biri də hər zaman insanları düşündürən, dahiləri heyrətdə qoyan sufilər olub. Şərqdə elə sufilər olub ki, onlar təkcə yaşadıqları zamanın sirli insanları deyil, hətta gələcək zamanların da tam mənasıyla açılmayan sirr küpəsi kimi qalıblar.

Bu şəxslərdən bəziləri dövrümüzdə kifayət qədər tanınsa da, bəziləri layiq olduğu qiyməti nə öz dövlərində, nə də müasir dövrdə ala bilməyiblər. Belə şəxslərdən bəlkə də birincisi yəqin ki, məşhur sufi mürşid Şəms Təbrizi olub.

Onun həyatı başdan-başa müəmmalar və qəribəliklərlə dolu keçib. Ta uşaq yaşlarından həyatının sonuna qədər taleyin qəribəlikləri, sirli dərvişanə həyat tərzi, Mövlanə Cəlaləddin Rumi ilə tarixi görüşü, ona qarşı olan sui-qəsdlər və bu kimi digər hadisələr Şəmsi hər zaman onu tanımaq istəyənlərin maraq dairəsində saxlayıb. 

Şəmsin fərqli həyat tərzi ilə bərabər, onun həyatı ilə bağlı məlumatlar da kifayət qədər olmayıb. Ümumiyyətlə Şəmsin azərbaycanlı olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilli mənbələrdə onun haqqında hər hansı bir məlumat demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Şəmsin həyatı haqqında əsas məlumatlara isə türkdilli mənbələrdə rast gəlmək mümkündür.

Azərbaycan tarixində elə şəxsiyyətlər olub ki, onlar yaşadıqları dövr ərzində xalq, millət üçün çox böyük işlər görüblər. Uzun illər adının çəkilməsi yasaq olan, amma hər zaman tarixin və qədirbilən insanların yaddaşlarında yaşayan Musa Nağıyev kimi. 

Ağa Musa Hacı Nağı oğlu Nağıyev 1842-ci ildə Bakı quberniyasının Biləcəri kəndində olduqca kasıb bir ailədə anadan olub. İbtidai təhsilini kənd mollaxanasında alan Musa uşaq yaşlarından əzab-əziyyətlə, sıxıntılarla üzləşir. 10-11 yaşından işləməyə başlayır.

Əlinin qabarı, ayaqlarının döyənəkləri hesabına qazandığı pulu qəpik-qəpik toplayaraq kiçik bir torpaq sahəsi alır. Amma o zaman ağlına da gəlmirdi ki, bu bir parça torpaqda qazdırdığı quyudan su əvəzinə neft fontan vurajaq və bir müddət sonra onu Bakının ən iri neft maqnatlarından birinə çevirəcək.

Tale doğrudan da onun üzünə bəxt qapılarını açırdı. Bibiheybət mədənlərində bir-birinin ardınca fontan vuran neft quyuları onu milyonçu edir. Çox keçmir ki, Qaraşəhərdə Neft emalı zavodu tikdirir.

1920-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti süquta uğradı. Çox keçməmiş, bolşeviklər Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Lahıcda tutub Bakıya, Şura hökumətində xüsusi idarənin rəisi olan Pankratovun yanına gətirdilər. Burada qərar çıxardılar ki, Müsavat lideri güllələnməlidir. Bu xəbər həmin vaxt Vladiqafqazda olan Stalinə də çatdı. О dərhal Bakıya telefon açıb, Pankratova tapşırdı ki, Rəsulzadəyə hələlik əl vurulmasın, çox güman, özü bu gün Bakıya gələcək.

Bakıya səfər etməyi planlaşdırmayan Stalin şəxsi vaqonu ilə şəhərə çatan kimi Pankratovun уаnınа getdi. Burada Məhəmməd Əminlə bağlı söhbətləri oldu. Stalinin gəldiyini eşidən Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi Əliheydər Qarayev həmin vaxt tələsik özünü Pankratovun iş otağına çatdırdı. Burada o, qətiyyətlə bildirdi ki, əgər Rəsulzadə həyatda qalsa, proletariata ziyan vuracaq:
“Yoldaş Stalin, yoldaş Pankratov, Rəsulzadə güllələnməyincə, Bakıda Şura hökumətinin bərqərar olması şübhə altındadır. Inqilab adından tələb edirəm ki, Rəsulzadə haqqında ölüm hökmü çıxarılsın!”, — deyə o bildirdi.

Pankratov Əliheydər Qarayevin odlu-alovlu çıxışından vəcdə gəlib onunla eyni fikirdə olduğunu bildirəndə Stalin: “Yoldaş Pankratov, sizin inqilabın düşməni adlandırdığınız bu kişi məni iki dəfə ölümdən qurtarıb. Rəsulzadə buradan sağ-salamat gedəcək” — deyib fikrini vurğuladı.

Parisin simvolu olan Eyfel qülləsi 1889-cu ildə Fransa inqilabının yüz illiyi şərəfinə təşkil olunmuş sərginin keçirilməsi münasibətilə inşa olunub. Hündürlüyü 318 metr, metal konstruksiyaların çəkisi 7 min ton olan bu layihənin müəllifi fransız mühəndisi Aleksandr Qustav Eyfeldir. Bu qurğu 1931-ci ilədək dünyanın ən hündür tikilisi sayılırdı. Aleksandr Qustav Eyfel bu nəhəng tikilinin inşasını başa çatdıran vaxt nə radio, nə də televiziya vardı. Bu qurğu böyük texniki imkanların sübutu sayılırdı. Qəzetlər elə hey yazırdılar ki, bu qüllənin heç bir xeyri yoxdur və olmayacaq da. Şəhər adamları da qülləni şəhərin memarlığına xələl gətirən tikili hesab edirdilər. Vaxt ötdü, Eyfel qülləsi Parisin simvoluna çevrildi.

«Hədiyyə olaraq aldınız, hədiyyə olaraq verin» (İsa Məsih, Allahın peyğəmbəri)
Yəhudilər Musanın rəhbərliyi altında Misirdən çıxıb Fələstinə geri döndükdən təqribən min il sonra Babil şahı II Navuhodnasar Fələstini işğal etdi. Yerusəlimi yerlə-yeksan edən Babil şahı həmçinin Yahva məbədini (birinci məbəd) də dağıtdı və üsyankar yəhudi xalqını əsir edərək Babilə apardı.

Babil əsirliyində yaşayarkən yəhudi peyğəmbərlərindən biri olan İsayya yəhudi xalqının xilaskarının gələcəyi haqqında müjdə verdi. İsayyanın Maşiah (yunan dilinə tərcümədə Xritos, ərəb ləhcəsində Məsih) adlandırdığı xilaskar İbrahim nəslindən gəlməli, Davud peyğəmbərin soyunu davam etdirəcək yəhudi şahı olmalıydı.

Yəhudilərin Babil əsirliyi pers şahı II Kirin Babili istila etməsinə qədər davam etdi. Kir yəhudilərə geri, Fələstinə dönməyə icazə verdi. Yəhudilərin bir qismi Fələstinə dönüb Yahva məbədini bərpa etdi. O zaman bir qisim yəhudi Kiri xilaskar elan eləsələr də sonradan gələn yəhudi peyğəmbərləri onu xilaskar kimi qəbul etmədilər.

Yeni ideologiyaya görə, Maşiah gəldiyi zaman yer kürəsində ədalət bərpa olunacaq, xilaskar təkcə yəhudilərin deyil, bütün insanların hökmdarı olacaqdı. Bundan sonra onlarla yalançı Məsihlər meydana çıxsa da yəhudi dini liderləri onları qəbul etməkdən imtina etdi.

Bakirədən doğulan uşaq
Roma şəhərinin təməlinin atılmasından təqribən 750 il sonra, Fələstinin Vifleem şəhərində bir uşaq doğuldu. Uşağın anası Məryəmin bakirə olduğu iddia edilirdi.

İntihar ənənəsi taleyə itaətdən daha çox iradə və ağla inanan qədim filosoflara məxsusdu. Stoik məktəbinə rəhbərlik edən müdriklər qibtə ediləcək qədər uzunömürlü olublar, amma bununla bahəm, demək olar ki, hamısı həyatla könüllü şəkildə vidalaşıb. Bir sözlə, taqətdən düşmələrini və ağıllarının azmalarını gözləməyiblər.

Lakin tarixə həyatlarının heç də qürub çağları ucbatından deyil, müxtəlif səbəblərdən özünə qəsd edən, özü də bu aktı təkbaşına yox, cüt həyata keçirən məşhurlar da məlumdu. 

Marsel Prust haqqında 
Marsel Prustun “İtirilmiş Zamanın Arxasında” adlı romanını oxumağa cəhd etməmisinizsə, bu yazının yazılmasının səbəbini tam anlaya bilməniz mümkün deyil.

Oxumasanız belə, kitabı əlinizə götürmək kifayətdir ki, Prustun qısa yazmağa alışıq olmadığını anlayasınız. 

Ümumiyyətlə, Prusta qədər böyük romanlar yazmaq ruslara xas idi, amma Prustdan başlayaraq uzun roman yazmaq yarışına fransızlar da qatıldılar.

“Səhər gimnastikası” 
Prustun romanı əlinizə götürüb bir neçə dəfə qaldırmağa çalışın. Əminəm ki, bundan sonra ştanq qaldırmaq üçün səhərlər gimnastika salonuna getmə ehtiyacınız qalmayacaq.

Uzun səfərə yollanarkən onun kitabını özünüzlə götürməyə cəhd etməyin. Çünki aeroportda təyyarəyə mütləq gecikəcəksiniz. Kitabın əlavə ağırlığı ucbatından təyyarənin qapısına qədər qaça bilməniz mümkün deyil. “Yanımda daşımayım” deyib baqaja vermək istəsəniz, onda da ağırlığına görə əlavə pul ödəyəcəksiniz.