Rus dilini öyrənək kateqoriyası üzrə məqalələr

Tək-cəm qrammatik kateqoriyası rus dilində, hər şeydən əvvəl, əşyalara aid olub onların miqdarını bildirir. Bu kateqoriya isimlərə, habelə, sifət, say, əvəzlik və fel kimi nitq hissələrinə də aid edilə bilər. Biz burada əsasən isimlərin tək və cəmindən bəhs edəcəyik. Isimlərin tək və cəmləriiin forma və mənaları müvafiq sonluqlarla ifadə olunur. Bu cəhətdən isimlər aşağıdakı qruplara ayrılır:
1) həm tək və həm də cəm şəkli olan isimlər;
2) yalnız tək halı (şəkli) olan isimlər;
3) yalnız cəm halı (şəkli) olan isimlər.

Rus dilində sözün tərkibi əsas və sonluqdan ibarət ola bilər; bəzən isə söz yalnız əsasdan ibarət olur, sonluq isə olmur. Sözün əsas hissəsi də, öz növbəsində, kökdən, önşəkilçidən (pristavkadan) və kökdən sonra gələn şəkilçidən (suffiksdən) ibarət tərkibdən düzəlir. Lakin bəzi hallarda sözün əsası yalnız kökə bərabər olur, yəni əsasda pristavka və suffikslər iştirak etmir.
Suffiks kökdən sonra gələrək ya yeni söz əmələ gətirir, ya da həmin söz yeni məna o cümlədən də qrammatik məna çaları verir. Başqa sözlə desək, bəzi suffikslər qohum sözlərin yaranmasına səbəb olur ki, onlar sözdüzəldici suffikslər adlanır. Məsələn: рыба—рыбак, вода—водник və s. Digər qrup suffikslər isə sözün qrammatik formalarını fərqləndirmək üçün işlədilir. Qrammatik formanı əmələ gətirən suffikslər sözün leksik mənasını deyil, yalnız onun qrammatik mənasını dəyişdirirlər. Qrammatik məna (və ya forma) əmələ gətirən suffikslərə aşağıdakılar daxil edilir:

Hər hansı bir dilin, o cümlədən də böyük rus dilinin öyrənilməsində lüğətlər müstəsna rol oynayır. Indi dil öyrənmək istəyən elə bir adam tapmaq çətindir ki, lüğətsiz keçinə bilsin. Rus dilinin leksik (söz) zənginliyi ilk dəfə Rus Akademiyası lüğətində («Словарь академии Российской») əks etdirilmişdir. Bu lüğət XVIII əsrin axırlarında nəşr edilmişdir.
V. I. Dalin lüğəti. Vladimir Ivanoviç Dal (1801—1872) «Canlı velikorus dilinin izahlı lüğəti»ni (Толковый словарь живого великорусского языка») tərtib etmişdir. Bu lüğətdə iki yüz mindən çox söz var.
1934—1940-çı illərdə prof. D. N. Uşakovun redaktəsi ilə dördcildli «Rus dilinin izahlı lüğəti» («Толковый словарь русского языка») çapdan buraxılmışdır. Bu lüğətdə 90 min söz vardır.
Görkəmli dilçi alim və leksikoqraf S. I. Ojeqovun tərtib etdiyi izahlı lüğət də («Словарь русского языка») mühüm əhəmiyyətli və dil eyrənmək üçün ən vacib vəsaitdir. Bu lüğətə 57 min söz daxil edilmişdir.
1948—1950-ci illərdə SSRI EA Müasir rus ədəbi dilinin lüğətini çap etdirmişdir. 17 cilddən ibarət olan bu lüğət («Словарь современного русского литературного языка») əsas lüğət sayılır.
Sizə rus dilini öyrənmək üçün «Elm» nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış «Rusca-azərbaycanca lüğət»dən istifadə etməyi də məsləhət görürük.
Müasir dövrdə isə,əlbəttə ki,kompüter proqramlarını da qeyd etmək lazımdır.Onlar daha rahat və tez nəticə verir. Xüsusilə ABBYY şirkətinin məhsulu olan Lingvo proqramını məsləhət görürük

Dərslərimizdən birində pristavkalar (sözönləri) haqqında danışarkən demişdik ki, про, -по, -под, -от, -до pristavkalarını оilə yazmaq lazımdır. Və birdən, gözlənilmədən qarşımıza прадед (ulu baba, dədə-baba) və паводок (sel, daşqın; güclü sel) sözləri çıxdı. həmin sözlərdə дед və вод kökləri aydın surətdə ayrılır (qohum sözləri müqayisə edək: дедушка—дедовский; вода—наводнение, половодье— daşqın, sel və s). Buradan, deməli, belə çıxır ki, пра və па pristavkalardır.
Doğrudan da, bunlar pristavkalardır, çox qədim, dədə-baba pristavkalardır. Lap qədimdə bu pristavkalar isimlərin yaranmasında iştirak edərdilər. Пра pristavkası daha qədimdir; правнук—nəvənin övladı nəticə, пращур—ulu babanın (ulu nənənin) atası, uzaq əcdad, праязык—ulu dil. Па pristavkası isə «əlavə» mənasını verirdi: пасынок—ökey oğul, oğulluq; патрубок—qol boru; пасека—arıxana, pətəklik; память (yaddaş, hafizə), патока—patka (tam şəkərləşməmiş nişastadan ibarət qəliz maddə). Son üç sözdə pristavka tamamilə köklə birləşmişdir.

Sözlər, məlum olduğu kimi, hecalara ayrılır. Sözdəki hecaların sayı onun tərkibindəki saitlərin miqdarından asılıdır, başqa cür desək, sözdə neçə sait varsa hecaların da sayı o qədər olur. heca bir qayda olaraq sait və samitdən (və ya samitlərdən) ibarətdir; до-ли-на, до-мна, се-стра. hecada bir səs də ola bilər, lakin bu səs hökmən sait olmalıdır; о-ке-ан, бе-лы-е. Rus dilində hansı sözlərdə ki, saitlər və samitlər bir-birini ardıcıllıqla əvəz edir, yəni samitdən sonra sait və əksinə, saitdən sonra samit gəlirsə, orada hecalara ayırmaq asandır. Məsələn; до-ро-га, ра-бо-та, мо-ло-ко, мо-ло-ток,

Bəs iki və ya üç (bəzən də hətta dörd) samit bir yerdə gələn, yəni biri digərindən sonra gələn sözlər hecaya necə bölünürlər? Misal üçün, подбор, просмотр, точка, актёр, земля, производство, распределение və s. kimi sözləri hecaya neçə ayırmaq lazımdır? Bu suallara belə cavab vermək olar: rus dilində hecaya ayırmanın əsasında yüksək gurluq prinsipi (hecada səslərin elə yerləşməsi ki, əvvəlcə gur səs, getdikcə isə zəif səs) durur. Ən gur səslər saitlərdir, nisbətən az gurlu səslər küylü samitlərdir, sonor samitlər isə (л, м, н, р) orta səviyyəli gurluğa malikdirlər. Deməli, yuxarıdakı sözlər hecalara belə bölünməlidir: по-дбор, про-смотр, то-чка, а-ктер, зе-мля və s.

Rus dilində sifətlər qrupu fasiləsiz olaraq yeni sözlərlə zənginləşir. Məsələn, советский, пионерский, атомный, антифашисткий, межпланетный və s. Sifətlər suffikslərin (şəkilçilərin) və ya önlük və suffikslərin, habelə təkcə önlüklərin köməyi ilə yaranır. Bir çox sifətlər söz əsaslarının birləşdirilməsi ilə əmələ gəlir. Bunların haqqında bir qədər geniş danışaq. Suffikslər sifətlərin düzəldilməsində böyük rol oynayırlar. Sifətlər əsasən aşağıdakı suffikslərdən yaranır (əsas etibarilə isim və fel köklərindən): -к, -ск, -еск, -овск, -енск. -н, -ан, (-ян, -янн), -енн, -онн, -тельн, ив (-лив), -чив, -ов, (-ев), -ист: шаткий (laxlayan, tərpənən), майский, товарищеский, плутовский (hiyləgərlik, kələkbazlıq), елизаветинский, керченский, лесной, кожаный, ледяной, стеклянный, мужественный, решительный, правдивый, торопливый, разговорчивый, сиреневый, ветвистый.

Hər iki dildə əlamət və keyfiyyətin dərəcəsini bildirməsi məqsədilə sifətlər müxtəlif şəkildə dəyişə bilər. Buna sifətin dərəcələri deyilir (степени сравнения прилагательных). Rus dilində yalnız keyfiyyət sifətlərinin dərəcəsi vardır və bunlar üçdür: adi dərəcə (положительная степень); müqayisə dərəcəsi (сравнительная степень) və bir  də çoxaltma, üstünlük və ya şiddətləndirmə dərəcəsi (превосходная степень).
Adi dərəcədə sifətlər yalnız keyfiyyətin (əlamətin) adını bildirirlər: «adi dərəcə» başqa sözlə «sıfır dərəcə» də adlana bilər. Çünki sifətin digər dərəcələri onunla müqayisədə aşkar edilir. Sifətin müqayisə dərəcəsi bir əşyaya məxsus keyfiyyətin başqa əşyadakı keyfiyyət dərəcəsinin az və ya çoxluğu ilə müqayisəsini bildirir. Məsələn:
Волга длиннее Днепра;
Запах фиалки слабее запаха ландыша (inciçiçəyi).

Сорок (qırx) sayı necə yaranmışdır?
Rus dilində 10 sayı «десять», əvvəllər «дцать» şəklində işlənirdi. Deməli, двадцать—два десятка, шестьдесят—шесть десятков və s. demək idi. Bos onda qırx sayı nə üçün четыредесять kimi işlənmpr? (Slavyan qrupu dillərinə daxil olan polyak dilində bu say «четыредесять» kimi səslənir). Rus dilində bu sözün «сорок» şəklində işlənməsi nə ilə əlaqədardır?
Əvvəllər сорок sayı «рубаха» (köynək), hazırda «сорочка» sözü də isimdir, мешок (torba, kisə) mənalarında işlənən isim idi- Torba və ya kisəyə qırx samur və ya dələ dərisi yığırdılar ki, bu da bir kürk üçün məmulat kimi kifayət idi. Dörd onluq dəri tikilmiş və möhürlənmiş bu kisə qədim Rusiyanın mal tiçarəti şəratində böyük pul vahidi sayılırdı.
Sonralar «сорок» sözü sadəcə olaraq samur və ya dələnin kisədəki sayını bildirirdi. Daha sonralar isə bu söz say yerində işlənmişdir. 

Rus dilindəki müstəqil nitq hissələrindən biri də saydır.
Saylarda (имя числительное) çoxlu «qohum» sözlər vardır. Məsələn, один (един) miqdar sayından müxtəlif nitq hissələrinə aid olan 30-a qədər söz yaranmışdır: isimlər (одиночка, одиночество, единство, объединение və s), sifətlər (одинаковый, одинарный, одиночный, единичный, единственный və s), fellər (соединять, объединять, воссоединять və s), zərflər (одинажды, воедино) və hətta bağlayıcılardan da bəziləri (однако) dediklərimizə misal ola bilər.

Полтора (bir yarım) sayı qədim пол втора, yəni birincidən sonra ikincinin yarısı mənasını verir. Полтора sayı hallara görə dəyişərkən a sonluğu ilə qurtarır.

Bundan əvvəlki dərsdən məlumdur ki, önlüklər və ya önşəkilçilər (приставки) əsasən fellərin yaranmasında böyük rol oynayırlar. Rus dilində aşağıdakı enşəkilçilər vardır (mötərizədə önşəkilçilərin variantları verilmişdir): без, в (во), вз (взо, воз), вы, до, за, из (изо), меж (между), на, над, наи, низ (низо), о (об, обо), от (ото), пере, пре, пред (предо), под (подо), при, про, роз (раз, разо), с (со, су), у, через (чрез).

Bu önşəkilçilərin əksəriyyətinin əsas mənası istiqamət bildirməkdir. (входить-выходить; подходить, заходить); önlüklərin bəziləri müxtəlif məkan münasibətləri də göstərir (подводный, надземный). Без (бес) önlüyü söz kökü ilə ifadə olunmuş bir şeyin iştirak etməməsini, olmamasını bildirir (бездарный, бесплатный, беспощадный). Keçən dərsimizdə qeyd etmişdik ki, müstəsna hallarda önlüklər xalis qrammatik məna kəsb edir və söz formalarının əmələ gəlməsində istifadə olunur.