Rus dilini öyrənək kateqoriyası üzrə məqalələr

Qeyd etmişdik ki, rus dilindəki bütün isimlər üç cinsdən birinə aid olur. Bu dərsimizdə müxtəlif cinslərə aid olan isimlərin başqa nitq hissələri ilə əlaqəsindən danışacağıq.
I. Əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən sözlər—sifətlər (имена прилагательные) isimlərlə, cinsə, tək-cəmə və hala görə uzlaşır. Başqa sözlə desək, sifətin cinsi, tək-cəmi və hansı halda işlədilməsi onunla əlaqələndirilən isimdən asılıdır. Belə ki, kişi cinsi isimləri ilə söz birləşməsi təşkil edən ifadələr adlıq halın təkində ый, ий, ой sonluqları qəbul edir və какой? sualına cavab verirlər: Məsələn: красный карандаш; большой успех; весенний день. Sifətlər hallara görə dəyişərkən də kişi cinsli isimlərlə uzlaşma əlaqəsində olur. Misal üçün, чудесный летний вечер (им. пад.); чудесного летного вечера (род. пад.); дучесным летным вечером (творит, пад.) və s.

Rusca mürəkkəb sözlərin yazılışı bəzən çətinlik doğurur. Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, mürəkkəb sözlər (сложные слова) rus dilində о və е birləşdirici saitlərin köməyi ilə, bəzən isə onlarsız əmələ gəlir. Məsələn; водовоз, пулемёт, Ленинград, трёхметровое (расстояние) və s. Bundan başqa mürəkkəb ixtisarlar (сложносокращенные слова) sözlərin baş hərflərindən və ya başlanğıc səslərindən düzələ bilər. Məsələn: МИД (Министерство Иностранных Дел), СССР və s Mürəkkəb ixtisarlar sözlərin müəyyən hissələrinin köməyilə əmələ gələ bilir. Məsələn: профком, облисполком və s.

Mürəkkəb sözlərin yazılış qaydaları aşağıdakılardır
Defislə yazılanlar bunlardır:

Iki və daha çox sadə cümlənin məna və tələffüzə görə birləşməsindən əmələ gəlib müəyyən bir fikri ifadə edən cümlələr mürəkkəb cümlə (сложное предложение) adlanır.
Sadə cümlələr mürəkkəb cümlə əmələ gətirmək üçün iki əsas üsulla birləşirlər:
1) bağlayıcılar və nisbi əvəzliklərlə əvəzlikli zərflərdən ibarət bağlayıcı sözlərlə;
2) intonasiya vasitəsi ilə (bağlayıcı və bağlayıcı sözlər olmadan).
Bağlayıcı və bağlayıcı sözlərlə sadə cümlələrin birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb cümlələr də öz növbəsində iki cür olur: tabesiz mürəkkəb cümlə (сложносочиненное предложение) və tabeli mürəkkəb cümlə (сложноподчиненное предложение).

Iki və daha artıq sadə cümlə tabesizlik bağlayıcıları vasitəsi ilə birləşərək tabesiz mürəkkəb cümlə əmələ gətirir. Tabesiz mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələr bir-biri ilə birləşdirici (соединительный), inkar (противительный) və bölgü bildirən (разделительный) bağlayıcılarla əlaqələndirilir. Bu bağlayıcılar aşağıdakılardır: и, да (i mənasında), да и, ни… ни, тоже, также, а, но, да (но mənasında), зато, однако, же; или (иль), либо, то… то, не-то… не то, го-ли… то-ли. Məsələn:
Запел горн, и колонна двинулась к реке, Грачи прилетели, а весны не принесли. Ни волны на море, ни ветерка в небе.

Aparılan təcrübə və dəqiq müşahidələr göstərir ki, öyrəncilər öyrəndikləri hər hansı bir dilin tapşırıqlarını (şifahi və yazılı) yerinə yetirərkən, onları ilk növbədə ana dilində dərk. edir, qavrayır, daxilən öz ana dillərinə tərcümə edirlər. Deməli, dil öyrəncilərinin nitq bacarıq və vərdişlərinin düşüncəli şəkildə qazanılması üçün-rus dilinin qayda-qanunlarının ana dili ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi məqsədə daha uyğundur.
Bax bu söhbətimizdə sizə məhz bu haqda danışacaq, rus dilinin Azərbaycan dili ilə müqayisədə bəzi çətin məsələləri üzərində dayanacağıq.

Rus dilində vurğulu saitlər (bunlar yazıda incə samitlərdən sonrakı və onların arasındakı vəziyyətdə е, ё, ю, я hərfləri ilə ifadə olunur) özlərinin artikulyasiya-akustik keyfiyyətlərinə görə Azərbaycan dilində on sıra—incə saitlər olan ə, o, ü-yə uyğun gəlir. Belə ki, incə samitlər arasındakı vəziyyətdə а, о, у, sait səslərinin əmələ gəlməsi hadisəsi Azərbaycan dilindəki, həm özündən əvvəlki, həm də özündən sonrakı samitlərə, necə tələffüz etməklə təsir edən ə, e, ü saitlərinə yaxındır; eyni zamanda bu saitlərin təsiri ilə incə tələffüz olunan samitlər də tələffüz — akustik cəhətdən rus dilindəki incə samitləri xatırladır.

Təsirlik halın günahı nədir? (О «вине» винительного падежа)

Yəqin ki, sizi heç vaxt belə bir sual düşündürməyib: nə üçün təsirlik hal (винительный падеж) məhz başqa cür deyil, yalnız bu adla adlanıb? Amma bu haqda düşünməyə dəyər.

Вина (təqsir, günah) sözünün mənasını təsirlik halın «amplua»sı (rolu) ilə müqayisə etsək, görərik ki, günahla, təqsirlə bu sözün heç bir əlaqəsi yoxdur. Bəs onda bu halın öz adı ilə qalan beş haldan seçilməsi nə ilə əlaqədardır? Doğrudan da, sözlərin rusca hallanmasında hər hal (падеж) tərkibi ilə kəsb etdiyi mənaya uyğun gəlir. Məsələn: adlıq hal (именительный падеж) sadəcə olaraq nəyisə və ya kiminsə adını çəkir; yiyəlik yal (родительный падеж) hər şeydən əvvəl mənsubiyyət bildirir; yönlük hal (дательный падеж) istiqaməti müəyyənləşdirir. Rus dilindən предложный падеж (Azərbaycan dilihdə ona çox zaman yiyəlik hal müqabil gəlir) həmişə predloqla işləndiyi üçün belə adlanmışdır.

Bəs вина sözü ilə винительный надеж arasında ümumi bir şey varmı? Bunlar arasında səhv əlaqə yoxdurmu? Bu barədə M. Fasmerin tərtib etdiyi «Rus dilinin etimoloji lüğəti»ndə (Moskva, «Prosveşenie» nəşriyyatı, 1964-cü il, 1-çi cild, səh. 316) məlumat verilmişdir. Lüğətdə göstərilir ki, винительный падеж latın dilindən, ona isə yunan dilindən keçmədir, mənası—«hərəkətin nəticəsini bildirən hal» (падеж, обозначающий результат действия) deməkdir. M. Fasmerin fikrincə, bu birləşmənin latın dilindən tərcüməsi rus dilinə yanlış verilmişdir: винительный, т. e падеж обвинения». винительный падеж birləşməsi ilk dəfə olaraq hələ L. Zizaniyanın qrammatikasında özünə yer tapmışdır və виновный падеж kimi də işlənə bilirdi. Bəs bu birləşmə neçə əmələ gəlmişdir? Виновный падеж birləşməsi əvvəlcə виновное падение kimi işlənib, sonralar падение sözü падеж ilə əvəz olunub. Вина sözünə gəldikdə isə, demək lazımdır ki, bu söz qədim slavyan və qədim rus dillərində, müasir mənada başqa səbəb (причина) mənasında da işlədilirdi.

Nəticə etibarilə deyə bilərik: винительный падеж terminin yaranmasında dil səhvi olmamışdır. həmin birləşmənin meydana gəlməsi tərcüməçinin səhvi yox, onun tərcümə zamanı seçdiyi sözün o vaxtkı mənasının indi olmamasıdır.

Rusca düzgün danışmağın vacib şərtlərindən biri sözlərin (hallanan isimlərin, sifətlərin, sayların, əvəzliklərin) tələb olunan şəkildə, yəni halda işlədilməsidir. Bildiyiniz kimi, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq rus dilində üç tip hallanma, habelə xüsusi hallanan sözlər vardır.

Sözləri hallara görə dəyişdirərkən ən çox çətinlik adlıq halla təsirlik halın (əsasən, ikinci hallanmada) işlədilməsində müşahidə olunur və bu düzgün nitqə maneçilik törədir. Məsələn, belə deyilməlidir: Мама видит сыna. Bu cümlədəki сына ismi təsirlik halda işlənib (видит кого?— сына). Əgər desək: Мама видит сын—bu düzgün olmaz. Lakin qədim rus dilində belə demək mümkün olurmuş. Baxmayaraq ki, bu sözlər müxtəlif hallardadır (мама-adlıq halda, сын təsirlik halında), formaları eynidir. Müasir rus dilində də elə cümlələr, ifadələr var ki, onlarda da iki söz müxtəlif hallarda olur, lakin formaca biri digərindən fərqlənmir. Məsələn: Мать видит дочь. Весло (авар, күрәк) задело платье.
Bütün bunlar qarmaqarışıqlıq yaradır. Ona görə də kişi cinsli isimlər canlı əşyaları bildirirsə, bu halda təsirlik halın şəkilçisi (sonluğu) yerlik halla eyni olur. Biz belə deməliyik: Я вижу человека (друга, брата, Сабира, Вагифа). Брат встретил гостя. Он видел коня və s.

Belə bir sual meydana çıxır: bəs, axı yiyəlik hal da, təsirlik hal kimi, canlı əşyalar bildirdikdə кого? sualına cavab verir. Indi haradan bilək ki, söz (isim) hansı haldadır? Eyni formada işlənmiş canlı kişi cinsli sözlərin yiyəlik və təsirlik hallarını qarışdırmamaq üçün aşağıdakıları bilmək lazımdır:
Yiyəlik halda кого? sualına нет sözü (inkarlıq mənasında) əlavə etsək cavabında yiyəlik halın (родительный падеж) forması olaçaqdır. Məsələn: нет кого?—человека, друга, брата, коня;
təsirlik hal isə кого? что? suallarına cavab verir və adından bəlli olduğu kimi, bir qayda olaraq, təsirli fellərdən sonra işlənir. Müqayisə edək: нет кого?—человека, коня, друга, брата (yiyəlik hal—родительный падеж); вижу кого? встретил кого?—человека, коня, друга, брата, солдата, товорища və s. (təsirlik hal—винительный падеж).
мать любит дочь və ya дочь любит мать; весло задело платье və ya платье задело весло tipli cümlələrlə, ifadələrlə əlaqədar belə qayda mövcuddur; birinci söz (isim) adlıq haldadır—mübtədadır, ikinci isim isə—təsirlik haldadır; cümlə üzvlərinə görə tamamlıqdır (vasitəsiz).
Rus dilində elə sözlər vardır ki, onlar canlı əşyaların adlarını bildirsələr də, həmin isimləri qrammatik cəhətdən canlı kateqoriyaya aid etmək heç də həmişə düzgün olmur. Məsələn: утопленник (suda batmış, boğulmuş adam), удавленник (özünü asmış, boğulmuş adam) canlı isimlərə aid edilirsə, труп (meyit, çənazə, nəş, çəsəd, çəmdək, leş) sözü cansız isimdir. Урод (eybəcər, çirkin, kifir, bədheybət) və птенец (quş balası, ətcəbala) sözləri də canlı isimlərdir. Lakin толпа (yığın, dəstə, izdiham, güruh, camaat, xalq), молодёжь, молодняк (çavan heyvanlar; cavan meşə; cavanlar, cavan kadrlar), стадо (sürü, naxır), стая (sürü, dəstə, qatar) cansız isimlər kimi işlədilməklə что? sualına cavab verirlər.

Azərbaycan dilindən fərqli olaraq rus dilində isimlər cinslərə bölünür. Bunların da hər biri özünə məxsus üslubda hallanır. Ona görə də hər hansı bir ismi hallandırmazdan əvvəl onun hansı cinsə aid olduğunu müəyyən etmək lazımdır.
Bu mövzunun öyrənilməsində əsas məqsəd müxtəlif hallanma quruluşuna malik olan isimlərin cümlə tərkibində tələb olunan formada (yəni halda) işlədilməsidir. Rus dilində hallanmaya məruz qalan isimlərin üç tipi vardır.
Birinci hallanmaya adlıq halda axırında a və я sonluqları olan kişi və qadın cinsli isimlər daxildir. Родина, бабушка, земля, дедушка, Ваня.
Ikinci hallanmaya adlıq halda şəkilçisi olmayan kişi cinsli isimlər daxildir: дом, дождь, словарь, трамвай və axırı о, е, ё sonluqları ilə bitən orta cinsli isimlər daxildir: зеркало, море, ружьё.
Üçüncü hallanmaya əsası incə samitlə bitən: мать, площадь və cingiltili səslə qurtaran: дочь, помощь və s. isimlər aid edilir.

Rus dilində fikri düzgün ifadə etməyin birinci və ən əsas şərti məhz hallanan sözün cümlənin tələbinə müvafiq formada işlədilməsidir.
Azərbaycan dilində «Mən kitab oxuyuram» cümləsini əgər sözbəsöz rus dilinə tərcümə etsək belə olar: «Я читаю книга». Amma читать sözü təsirlik hal tələb edir. Ona görə də bu cümlə «Я читаю книгу» yazılmalı və işlədilməlidir.
Rus dili cümlələrinin əksəriyyətində isim vardır və bu isimlərin çoxu hallanır. İşlətdiyiniz cümlələrdə, söz birləşmələrində isimlərin hər üç hallanma tipinə aid nümunələr əsasında adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq hallarının qəbul etdikləri şəkilçiləri bilməlisiniz.Həmin məqsədlə sinifdə yerinə yetirdiyiniz çalışma və təmrinlərlə kifayətlənməyib, isimlərin hallanmasına dair digər tapşırıqlar da yerinə yetirməyi unutmamalısınız. Bir məsələ xüsusilə yaddan çıxarılmamalıdır. hər hansı bir söz onda mənimsənilmiş sayıla bilər ki, həmin söz cümlədə müxtəlif formada, yəni hallarda işlədilə bilsin. Əks təqdirdə dərsdə keçilmiş söz və onun mənası tez unudula bilər.
Əgər hər hansı bir ismi hallandırsanız, çalışın ki, həmin isimlə (müxtəlif hallarda) cümlə qurulsun və nitqdə işlədilsin.

İntonasiya və məqsədə görə cümlənin növləri

Məlum olduğu kimi, qrammatika iki bölmədən ibarətdir: morfologiya və sintaksis. Morfologiya müxtəlif nitq hissələrinə aid olan sözlərin əmələ gəlməsi üsulları, onların formaları (cins forması tək-cəm, hallanma, şəxs, ölçü, dəyişmə və s.) və bu formaların mənaları ilə məşğul olur; Sintaksisdə isə cümlədə sözlərin birləşməsi, cümlə üzvləri və onların ifadə üsulları, habelə cümlənin növləri öyrədilir.
Qrammatikanın hər iki bölməsi (morfologiya və sintaksis) bir-birilə sıx əlaqədardır, ona görə də sintaksisi öyrənərkən morfologiyanın qanun-qaydalarını mütləq xatırlamaq gərəkdir. Məqsəd və intonasiyaya görə cümləni dörd növə ayırırlar. hər iki dildə işlənən cümlələr bu dörd növdən birinə aid olur: nəqli cümlə (повествовательное предложение), sual cümləsi (вопросительное предложение), əmr cümləsi (побудительное предложение), nida cümləsi (восклицательное предложение). Deməli, nitqdə işlətdiyimiz cümlələrdə ya müəyyən bir şey, əşya, hadisə, əhvalat haqqında məlumat verilir, ya soruşulur, ya əmr edilir (buraya xahiş, nəsihət də daxildir), ya da ki, həmin cümlələrdə yüksək hiss-həyəcan ifadə edilir.

Nəqli cümlədə adından bəlli olduğu kimi, müəyyən bir hadisə, əşya, əhvalat, iş və sair haqqında nəql edilir, məlumat verilir. Məsələn:
Труд создал человека.
Переправы мы осуществляли только ночью.
С моря дул свежий ветер, было зябко.
Nəqli cümlənin sonunda nöqtə qoyulur. 

Sual məqsədi ilə işlədilən cümlələrə sual cümləsi deyilir. Məsələn:
Серебристая дорога, ты зовешь меня куда?
Что ты делал вчера в школе после уроков?
Кто знает этого человека? Sual cümləsinin sonunda sual işarəsi qoyulur.

Əmr cümlələrində əmr, xahiş, nəsihət, çağırış, arzu və s. bildirilir. Əmr cümlələrində adətən felin başqa şəkilləri də (xəbər, şərt və qeyri-müəyyən forma) istifadə edilə bilər. Bu növ cümlələrdə bəzən: давать, давайте, да, пусть və başqa ədatlar (hissəciklər) da işlədilir. Məsələn:
Заходите, мальчики, в класс.
Давайте, навсегда дружить!
Споемте, друзья, ведь завтра в поход уйдем в предрассветный туман!
Göründüyü kimi, deyiliş intonasiyalardan asılı olaraq əmr cümlələrinin sonunda nida işarəsi və ya nöqtə qoyulur.

Yüksək hiss, həyəcan, şadlıq, təəccüb, qorxu və s. ilə deyilən cümlələr nida cümlələridir. Məsələn:
Да здравствует мир на всем мире!
Знамя народное пусть от победы к победе ведет!
Да здраствует солнце, да скроется тьма!

Cümləyə baş üzvlərdən başqa ikinci dərəcəli üzvlər (второстепенные члены предложения) də daxil ola bilər. Ikinci dərəcəli üzvlər mübtədanı, xəbəri və başqa cümlə üzvlərini izah edir, aydınlaşdırır. Rus dilində üç ikinci dərəcəli cümlə üzvü vardır: tamamlıq (дополнение), təyin(определение), zərflik (обстоятельство).

Tamamlıq—ikinci dərəcəli cümlə üzvü olub, hərəkətin istiqamətini, obyekt bildirir. Tamamlıq çox hallarda felə aid olur, onu dəqiqləşdirir. Adlıq haldan başqa yerdə qalan bütün halların suallarına cavab verən tamamlıq isim, əvəzlik və s. nitq hissələri ilə ifadə olunur. Məsələn:
Школьники читают книгу о космонавтике.
Никогда еще невежество (nadanlıq)никому не помогало (К. Маркс).
Искусство помогает человечеству в его движении от прошлого к будущему.

Kimə və nəyə müraciət məqsədi ilə deyilmiş söz və ya söz birləşməsinə xitab (обращение) deyilir. Məsələn: Москва! Твоя слава всегда перед нами.
Это кто, друзья, идет с песней молодой?

Xitab ismin adlıq halı və habelə isim mənasında işlənən başqa nitq hissələri ilə ifadə olunur: Отпусти меня, родная, на простор широкий. Xitabın tərkibində aydınlaşdırıcı sözlər də ola bilər. Наш край, ты как труд величавый, на заводах, на стройках, в полях! Xitablar cümlənin əvvəlində, ortasında və axırında gələ bilər. Cümlənin əvvəlində gələn xitabdan sonra yazıda bir qayda olaraq vergül qoyulur. Əgər xitab xüsusi intonasiya və ya güclü hisslə tələffüz olunarsa nida işarəsi qoymaq lazımdır: Сибирь, принимай новоселов! О годы детства! Вновь встает передо м^ой приход весны!