Uşaq tərbiyəsi kateqoriyası üzrə məqalələr

Bunu hər kəs müşahidə etmiş olar. Azyaşlı uşaq başını harasa soxur, bədəni açıqda qalır və hesab edir ki, gizlənib, onu heç kim görmür. Yaxud, əlləri ilə gözlərini qapadır və görünməz olduğunu düşünür. Yaxın zamanlaradək bu məsələnin izahı belə idi: uşaq hesab edir ki, mən görmürəmsə başqaları da görmür və deməli məni görmürlər.

2012-ci ildə Kembric universitetinin professoru J.Rasselin araşdırma nəticələri dərc olundu. Rassel 3 yaşadək uşaqları test-sorğu etmişdi. Birinci etapda uşaqlara belə bir sual vermişdi: sənin gözün bağlıdırsa, başqa adamlar səni görə bilərmi?

Hər hərəkətinin, hər sözünün ayrı bir anlamı varsa sizcə bu nəyin işarəsidir? Yoxsa balacanız dahi olmaq yolundamı addımlayır? Bir çox valideynlər uşağının digərlərindən bir addım öndə olduğunu düşünməyə meyilli olurlar.

“Bayaq nə dedi eşitdin?”, “bax necə şəkil şəkir?”, “gözlərindən sanki ağıl fışqırır”, “ bu uşaq axırda alim olacaq baxarsan” cümlələri bir çoxunuza yad deyil. Hər uşağın özəl olduğu və fərqli bacarıqlara malik olduğu bir həqiqətdir. Ancaq doğurdan da istedadlı olduğunu anlamaq üçün məktəb çağının başlaması lazımdır.

2 yaş sindromu adətən 18-36 ay aralığında yaşanır. Bu dövrdə uşaqlarda danışıq irəliləyir, dünyanı kəşf etmək marağı çoxalır, söz və cümlə ehtiyatları artır, özgüvənləri ən üst səviyyəyə çatır, müstəqil şəkildə davranmaq, valideynlərdən asılı olmaq istəməmək, istəklərini yeritmək və s. davranışlar qabarıq formada özünü büruzə verir. Nəticədə əvvəllər uşağınızda görmədiyiniz xeyli dəyişikliklər müşahidə edilir. 2 yaş sindromunda bu cür sürətli dəyişikliklərin olmasının ən başlıca səbəbi körpəlikdən uşaqlığa keçiddir. Bütün uşaqlı ailələr bu vəziyyəti az və ya çox dərəcə yaşayır. Bir çox uşaq isə bu müddəti olduqca çətin keçirdir.

Bu sindromu yaşayan uşaqlarda müşahidə edilən davranışlar: Tərslik, neqativlik, eqoistlik, bacarıqlarında sürətli irəliləyiş, yeni kəşflər etmək istəyi, özünü xüsusi bir fərd kimi görmə, «mən»ini ortaya qoyma, anadan uzaqlaşma, duyğu və istəklərini qabarıq şəkildə göstərmə, «xeyr» deməyi və etiraz etməyi öyrənmə və s. Bu dəyişikliklər onun fərd və şəxsiyyət kimi formalaşmasına atılmış addımlardır. Bu müddəti psixoloji cəhətdən zədəsiz aşması çox vacibdir.

Övladınızla münasibətiniz necədir? Anlaya biləcəyi hər mövzuda fikrini öyrənib, onun da fikrinə dəyər verdiyinizi hissetdirirsinizmi? Yoxsa “çünki mən belə istəyirəm, mən sənin ananam”, “bunu eləmək məcburiyyətindəsən” kimi cümlələrdən istifadə edirsiniz? Ya da uşağınızı məyus etmək istəmədiyiniz üçün hər istəyinə icazə verirsiz? Bu davranış formalarına əsasən mütəxəssislər 4 fərqli ana modeli olduğunu söyləyir:

1. Demokratik analar / səmimi, ancaq sərt
“Çünki mən elə dedim”, “mən elə istədim” yerinə, uşağınızı dinləyir, onu anlamağa çalışır və fikirlərinə dəyər verirsinizsə;
Övladınızın inkişafı üçün müxtəlif fəaliyyətlər həyata keçirir və televizor və ya komputer qarşısında keçirdiyi müddət kimi bəzi hərəkətlərini məhdudlaşdırırısınızsa; 
Evin qayda-qanunlarına nəyə görə əməl etməsi, qoyduğunuz qaydaların nə işə yaradığını ona başa salıb, onunla ortaq bir yol tapmağa çalışırsınızsa, lakin qaydalara əməl etmədiyində ona cəza deyil, xəbərdarlıq edirdinizsə;

“Erkən yetkinlik“ müasir dövrün ən böyük problemləri arasında mühüm yer tutur. Bir çox ailənin mübarizə etdiyi erkən yetkinlik probleminə xüsusilə, qız uşaqlarında daha tez rastlandığına diqqət çəkən həkimlər qarşılaşılan problemlərlərlə valideyinləri tanış etməyə çalışırlar.

Yetkinlik- uşaqlıqdan yetkinliyə addım atılan dövrdür. Uşağın fizioloji, psixoloji və ictimai baxımdan bir sıra dəyişikliklərə uğradığı müvəqqəti bir prosesdir- erkən yetkinlik.

Yetkinlik yaşı normalda qız uşaqlarında 8-13, oğlan uşaqlarında isə 9-14 yaş arasıdır. Əgər yetkinliyə aid əlamətlər qızlarda 8, oğlanlarda isə 9 yaşından əvvəl görülürsə uşaq erkən yetkinliyə çatmış deməkdir. Normalda yetkinliyin qızlardaki ilk əlaməti döş toxumasının böyüməsidir. Nəhayət ilk aybaşının başlamasıyla da tamamlanmaya doğru gedər.

Yeni tədris ilinin başlanması ilə valideynlərin də əziyyətli günləri başlanıb. Bütün gün işdə qayğılar, məişət problemlərinin öhdəsindən gəlməyə çalışanlar axşam da uşaqlarının ev tapşırıqlarını etmək məcburiyyətindədir. Necə deyərlər, ikinci növbəli iş kimi. Məsələn, siz bir əlinizdə dolma büküb, o biri əlinizdə uşağın “Həyat bilgisi”ndən verilən tapşırığını — yumurtadan hazırlanmış toyuq maketini ərsəyə gətirmək zorunda qalırsız.

Hərdən də müəllim(ə)lərin belə iradları ilə qarşılaşırsız: “Sizin uşaq riyaziyyatı o qədər də yaxşı qavramır. Onunla məşğul olun”. Halbuki Pensilvaniya Universiteti professorlarından biri sübut edib ki, şagirdin ev tapşırıqlarını yerinə yetirmə dərəcəsi, səviyyəsi heç də onun savadının, təhsildə uğur qazanmasının göstəricisi ola bilməz. Amma bu, heç cür ev tapşırıqlarının ləğvi ilə nəticələnmir.

Hazırda günümüzün problemlərindən və valdeynlərin ən çox şikayət etdiyi məsələlərdən biri də iki dillilik problemidir. Valideynlərin şikayətləri isə əsasən bu yöndədir: «Uşağım danışa bilmir və 2 yaşı var. O, daha çox evdə yalnız mənimlə əlaqədə olur. Mən rus dilində danışıram. Uşağımla da bu vaxta qədər rus dilində danışmışam. Nənə, baba azərbaycan dilində danışır.

Uşağın danışmasında problem olduğu üçün, loqopedə müraciət etmişik. O arada hər iki dildə sözlər deyir. Mən nə etməliyəm? Hansı dildə bağçaya və loqopedə aparmalıyam...”

Belə hallarda isə mənim məsləhətim o olur ki, ümumiyyətlə hansı ölkədə yaşamağımızdan asılı olmayaraq, uşağın yaşadığı mühitdə hansı dil üstünlük təşkil edirsə, uşağa həmin dil öyrədilməlidir. Çünki dil irsi deyil, irqidir. Mütəxəssis kimi məsləhət görürəm ki, uşağın dili açılıb nitqi formalaşana kimi, bir dil seçimi etmək daha uyğundur. Əgər ata, ana rus dilli, lakin nənə, baba azərbaycan dilini istifadə edirsə, bu o deməkdir ki ailəni iki dillidir və uşağınızın nitqində bu problem yarada bilər və nitqinə mənfi təsir edə bilər.

✔ Əgər uşaq istəmirsə ona əsla toxunmayın.

✔ Uşağın xəstəliyi barədə heç kimin yanında danışmayın.

✔ Uşağın müsbət cəhətlərini inkişaf etdirməyə çalışın.

✔ Hər vaxt sizdən nəsə istəyən uşağı dinləmək üçün hazır olun.

Yatana qədər uşağın ağlamasına göz yummaq çox pis fikirdir. Bu cür ideya, bu cür məsləhət uşağa və onun inkişafına qəti lazım deyil. Uşaqlar məyus olduqda, həyəcan keçirdikdə və ya bihudə yerə (istədikləri şey olmadıqda) ağladıqda, onlar özlərinə görə məsuliyyət daşıyan böyüklərin qucağında ağlamalıdırlar. Düzdür, uşaqlar ağlaya-ağlaya yuxuya gedə bilərlər, məsələn, təzə doğulmuş körpələri analarından ayrı otağa yerləşdirdikdə bu baş verir. Amma bu həqiqi yuxu yox, psixoloji müdafiədir. Uşaq üçün ən çətini – ayrılıqdır. “Yaxşı, bəsdi, söhbəti qurtaraq, mən qapını bağlayıram” dedikdə, biz uşağı ayrılıq və həyəcanla üzləşdiririk. Bu uşaqda psixoloji müdafiə əmələ gətirir və uşaq bu səbəbdən yuxuya gedir. Lakin, bu doğru yatızdırma üsulu deyil.

1. Uşağı sakitləşdirmək üçün, onun fikrini yayındırmaq lazımdır
Məqsəd: uşağa mənfi emosiyaların öhdəsindən gəlməyə kömək etmək.
Nəticə: uşağın fikrini yayındırmaqla, biz mənfi hisslərin uşağın içində qalmasına səbəb oluruq və hisslərin çıxması üçün şərait olmur. Hətta əgər o zahirən sakitləşmiş görünsə də, çox güman ki, ilk fürsətdə öz hisslərini büruzə verəcək, biz isə təəccüblənəcəyik ki, axı uşaq niyə xırda bir məsələ ucbatından bir saat isterikaya düşdü.

Emosiyalar – enerjidir, onları da hansısa yolla sərf etmək lazımdır. Biz sadəlövhcəsinə düşünürük ki, bu hisslər sadəcə öz-özünə yoxa çıxacaq. Bəlkə də həyatda heç bir məsələ ilə bağlı bu cür möcüzənin baş verməsinə inanmırıq.